OSLOBOĐENJE ARANĐELOVCA I OKOLINE U borbu za oslobođenje Aranđelovca i okoline, vođenu 19. i 20. septembra 1944. godine, Peta krajiška narodnooslobodilačka udarna divizija, i u njenom sastavu Prva krajiška proleterska brigada, ušle su poslije dugog borbenog marša otpočetogjoš sa Cakora, Sjekirice i Andrijevice u Crnoj gori, sredinom jula 1944. godine (u sastavu grupe divizija, odnosno Prvog proleterskog korpusa pod komandom Peka Dapčevića). Ovaj borbeni marš, veoma naporan i po dužini marš-rute i po vremenu za koje je izveden, karakterističan je po danonoćno vođenim borbama i slamanju krajnje žilavog otpora njemačkih, bugarskih, četničkih i ljotićevsko-nedićevskih snaga koje su, trpeći ogromne ljudske i materijalne gubitke, nastojale da spriječe prodor naših snaga u Srbiju, a napose ka Beogradu. Međutim, sva ta nastojanja neprijatelja ostala su bez uspjeha pošto je u to vrijeme NOVJ, sa svojih pedeset divizija svrstanih u 15 korpusa, sa dvije operativne grupe, 16 samostalnih brigada, 130 NOP odreda, murnarićkim i vazduhoplovnim snagama, odnosno sa preko 500.000 dobro naoružanih i iskusnih boraca, prešla u opštu ofanzivu za konačno oslobođenje zemlje, uspješno slamajući otpor oko 500.000 njemačkih i 270.000 kvislinških vojnika. U okviru te opšte ofanzive, i naročito priprema za izvođenje Beogradske operacijc, treba posmatrati i borbe o kojima je ovdje riječ, i njihove veoma zapažene rezultate. U sastavu Pete divizije, brigada se, u jutarnjim časovima 18. septembra 1944. godine, našla na široj prostoriji sela Belanovica, u središtu kačerskog sreza, u kome su četnici imali dosta jak uticaj, sem ostalog, i zbog toga što su tu imali svoju organizovanu vlast. Ponajprije iz tih razloga i narod nas je osrednje primio. Dolaskom na tu prostoriju brigada je nastavila borbu na razbijanju rudničkog četnićkog korpusa. Na kosi Koselj razbila je njegovu jaču grupaciju, ubivši 30 i zarobivši 104 četnika. Ovom prilikom zaplijenjene su veće količine oružja, municije i drugog materijala. Po naređenju štaba divizije, brigada je u toku noći između 18. i 19. septembra stigla u selo Jelovik, u kome je provela nekoliko časova odmora, što nam je dobrodošlo, jer su veoma velika marševska naprezanja i tako reći danonoćna borbcna djejstva ponekad dovodila do iscrpljivanja i posljednjeg atoma snage. U jutarnjim časovima 19. septembra primili smo zapovijest štaba divizije kojom je izvršen slijedeći raspored brigada za napad na Aranđelovac, Bukulju i Venčac. - Četvrta brigada sa dva bataljona vrši obuhvatni napad na grad pravcem Velike Livade - Preseka, a sa dva bataljona postavlja zasjedu na cesti Aranđelovac - Mladenovac, u rejonu sela Markovca; - Prva brigada napada na Bukulju i grad sa jugozapadne strane; - Deseta brigada napada na Venčac, obezbjeđujući se jednim bataljonom od Aranđelovca, a sa dva bataljona od Topole. Naređeno je da se napad izvrši iz pokreta 19. septembra u 12.00 časuva. U veoma složenoj borbenoj situaciji kakva je bila ovdje, obavještajna služba, i pored velikih napora da ustanovi brojnost i sastav neprijatelja na Bukulji i u Aranđelovcu, nije mogla dati dovoljno podataka za brzo i pouzdano odlučivanje. To upravo zbog toga što su borbena djejstva i pokreti i naših i neprijateljevih jedinica izvođeni veoma velikom brzinom, što je dovodilo i do izrazito brzih izmjena situacije. Ni naša ni neprijateljeva obavještajna služba nisu bile u stanju da svojim štabovima obezbijede ni približno vjerodostojne podatke. To, istina, nije bio slučaj samo pri oslobođenju Aranđelovca i Bukulje, već i drugih mjesta u bližoj okolini Beograda. Kao ilustracija za takvo stanje može da posluži i činjenica da se u širem rejonu sela Vukosavci, Cincarov grob i Kapetanovi stanovi nalazila Druga šumadijska brigada, a mi nismo imali podatke jedni o drugima, zbog toga što, nastupajući iz zapadne Srbije, nismo znali da se ona noć ranije prebacila sa Rudnika na ovo podrućje. To je uslovilo i kratkotrajno prepucavanje izmedu našeg Trećeg bataljona i ove brigade, ali, na sreću, sa malim obostranim gubicima, a dosta brzo smo uspostavili i vezu. Iz podataka datih u zapovijesti štaba divizije vidjeli smo da Bukulju brani 2. ravnogorski četnički korpus pod komandom Predraga Rakovića, jaćine 1.200 četnika, a Aranđelovac 150 do 200 nedićevaca, ljotićevaca i četnika. Međutim, po podacima kojima je raspolagao štab naše brigade, Rakovićev korpus je brojao od 1.100 do 1.800 četnika. I jedni i drugi podaci su bili nepotpuni i nesigurni, ali se na izvršenje zadatka moralo krenuti u određeno vrijeme, bez obzira na kakve i koliko brojno jake snage neprijatelja brigada može naići. U skladu sa dobijenim zadatkom naš štab je odlučio da pokret brigade izvrši 19. septembra u 10.00 časova, i to u dvije kolone: desna - sastava Prvi bataljon, brigadna artiljerija, štab brigade i prištapske jedinice - koja maršuje pravcem s. Jelovik - kosa Kuselj - visoravan Travno polje - s. Vrbica; lijeva - sastava Drugi i Četvrti bataljon - koja se kreće, pravcem s. Jelovik - Kurjaćka kosa - visoravan Ploča - vrh Bukulje. Bataljonima i artiljeriji smo odredili slijedeće zadatke: - Prvi bataljon, ojačan pratećom četom brigade i podržan brigadnom artiljerijom, po izbijanju na sjevernu ivicu sela Vrbice, u visini zgrade osnovne škole, što skrivenije se, koristeći se pošumljenošću i naseljenošću terena, razvija i vrši silovit napad najužni dio Aranđelovca, i, u sadjejstvu sa bataljonima Četvrte krajiške brigade koji napadaju na sjeverni dio grada, uništava neprijateljske snage, ne dozvoljavajući im da se sređuju ili pobjegnu, a u sadjejstvu sa Drugim i Četvrtim bataljonom naše brigade, nakon što pristignu i uvedu se u borbu - dovršava uništavanje i zarobljavanje neprijatelja i oslobađa grad. - Drugi i Četvrti bataljon silovitim napadom razbijaju četničke snage na visoravni Ploča - vrh Bukulje, obuhvatajući ih glavnim snagama Drugog bataljona sa jugozapadne i zapadne, a Četvrti bataljon sajugoistočne i istočne strane, ne dozvoljavajući im izvlačenje ka Aranđelovcu i napad s leđa Prvog bataljona naše i bataljona Četvrte brigade. Po razbijanju četnika na Bukulji na njihovim leđima se sručiti u Bukovičku banju, napasti Aranđelovac sa zapada i u sadjejstvu sa Prvim bataljonom naše i bataljonima Četvrte krajiške brigade dovršiti uništenje neprijatelja i osloboditi grad i okolinu. Napad izvršiti iz pokreta u 12.00 časova. - Treći bataljon se, kao brigadna rezerva, kreće za desnom kolonom, sa početkom pokreta u 11.00 časova, u gotovosti za uvođenje u borbu, zavisno od razvoja situacije, na jednom ili drugom pravcu. - Brigadna artiljerija po izbijanju na raskrsnicu seoskih puteva na visoravni Travno polje posijeda najpovoljnije vatrene položaje, u punoj gotovosti za podršku Prvog bataljona naše brigade i bataljona Četvrte krajiške brigade u borbi za Aranđelovac. - Pozadinski dijelovi brigade i brigadna bolnica razmjestiće se u širem rejonu Cincarovog groba, u gotovosti za snabdijevanje jedinica i za prijem i obradu ranjenika. - Štab brigade nalaziće se na raskrsnici seoskih puteva na visoravni Travno polje, nedaleko od vatrenih položaja brigadne artiljerije. Sve jedinice su izvršile pokret u naređeno vrijeme i određenim pravcima. Međutim, u toku njihovog pokreta situacija se znatno izmijenila. Kada su štab brigade i Prvi bataljon izbili na Travno polje, primijetili smo uz pomoć obavještajnog oficira brigade Juraja Smigmatora, koji se sa obavještajnim oficirom Prvog bataljona i vodom izviđača od ranog jutra nalazio na ovim položajima - da nam se u susret, od Aranđelovca preko sela Balabanac, kreće njemačka motorizovana kolona sa oko 80 raznih vozila. Na osnovu podataka obavještajaca i onoga što smo vidjeli došli smo do zaključka da to mogu biti snage jednog oslabljenog motorizovanog njemačkog bataljona. S tim u vezi odmah je Trećem bataljonu upućeno naređenje da što hitnije dođe u sastav Prvog bataljona na Travno polje. Obustavljen je pokret Prvog bataljona ka Aranđelovcu i naređeno mu je da se razvije za napad u bok i pozadinu te njemačke kolone. Drugom i Četvrtom bataljonu naređeno je da ne gube vrijeme u obuhvatu četničkih snaga na Bukulji i spriječavanju njihovog povlačenja ka Aranđelovcu, već da ih što hitnije razbiju i na njihovim ledima sruče se u grad. Njemačka kolona se izdužila i čelom počela da izbija na visoravan Travno polje, krećući se u pravcu Venčaca. Koristeći se pošumljenim padinama Bukulje, Prvi bataljon je dijelom snaga izbio na komunikaciju iza začelja njemačke kolone - da bi spriječio njeno povlačenje u Aranđelovac. Prošlo je i podne, a napad još nije otpočeo. U kritičnom trenutku stigao je i Treći bataljon i poćeo da se razvija za borbu. Artiljerija i minobacači bili su spremni za otvaranje vatre po njemačkoj koloni. Stigli su i kuriri sa zajedničkim izvještajem komandanata Drugog i Četvrtog bataljona u kome nam javljaju dobru vijest: "Prešli smo preko Bukulje, rovovi su prazni, neprijatelja nema. Kroz koji trenutak napašćemo grad. U gradu i parku Bukovičke banje vidimo dosta neprijateljskih vojnika". Sa ovim izvještajem upoznali smo štabove Prvog i Trećeg bataljona i tražili od njih da ulože krajnje napore kako bi što prije razbili Nijemce i time stvorili uslove za napad svih snaga brigade na jake četnićke snage grupisane u Aranđelovcu. Prvi i Treći bataljon, koristeći se živim ogradama i drugim rastinjem, neopaženo su se privukli neprijateljskoj koloni. Odjednom su Nijemci primijetili Treći bataljon i otvorili vatru. Njemačka kolona je stala, a naša artiljerija i minobacači poćeli su precizno da je tuku. Poslije kratke jednovremene paljbe oba naša bataljona - uslijedio je juriš. Nastao je pravi pakao od eksplozija rućnih bombi, artiljerijskih granata, mina, mitraljeskih rafala i dr. U Aranđelovcu je takođe vrelo kao u kazanu. Iako su pružili jak otpor, Nijemci - iznenađeni jakom i preciznom minobacačkom, topovskom i mitraljeskom vatrom - nisu mogli da izdrže pritisak naših bataljona. Pokušali su da se brzo povuku istim pravcem ka gradu, ali to više nisu mogli, jer su im čete Prvog bataljona već presjekle odstupnicu. Suočeni sa tom činjenicom, oni su, ošamućeni velikim gubicima, počeli da napuštaju sopstvenu tehniku (borna kola, tankete i drugu motorizaciju, na koju su naši borci otvarali vatru iz neposredne blizine) i neorganizovano se povlače ka Ribničkoj reci i selu Zabrežju. Borba i razbijanje njemačkog bataljona tekli su tako reći filmskom brzinom. Veoma organizovan i jak pritisak vatrom i jurišem naših bataljona brzo je pretvorio njemačko povlačenje u početku koliko-toliko organizovano, u panično bjekstvo. Potom je nastavljeno gonjenje neprijatelja i prikupljanje tehnike i naoružanja ostavljenog na bojnom polju. Ubrzo se pojavila i oveća grupa četnika izbjeglih iz Aranđelovca. Oni su u selu Balabanac iznenadno napali i zarobili grupu ranjenika upućenih iz Drugog i Četvrtog bataljona u brigadnu bolnicu u rejonu Cincarov grob. Saznavši za to, štab brigade je hitno uputio Prvi bataljon, sa zamjenikom komandanta brigade Ljubomirom Jajčaninom Bijelim na čelu, sa zadatkom da razbiju ovu četničku grupu i oslobodi ranjene borce i njihovu pratnju. Bataljon je vrlo brzo i uspješno izvršio taj zadatak. Oko 16 časova Prvi i Treći bataljon su ušli u Aranđelovac i nastavili borbu rame uz rame sa Drugim i Četvrtim bataljonom naše i bataljonima Četvrte krajiške brigade. Četnici, nedićevci i ljotićevci pružali su veoma žilav otpor, pa su se gubici i na jednoj i na drugoj strani iz časa u čas povećavali. Borba je nastavljena čitave noći. Neprijatelj je sabijen u hotele "Staro zdanje" i "Novo zdanje" (sada hotel "Šumadija"). Poslije nekoliko neuspjelih noćnih juriša brigade, obustavili smo napade, blokirali zgrade i čekali da svane, računajući da ćemo ih vatrom artiljerije i minobacača primorati na predaju. U tom smislu je štab brigade u toku noći uputio kurire u brigadnu komoru sa naređenjem da se što prije dopremi eksploziv kako bi se, u krajnjem slučaju, miniranjem dijela zgrade otvorio ulaz u nju. Svanulo je, a borba je nastavljena nesmanjenom žestinom. Četnici su pokušavali da se probiju, ali im to nije uspijevalo, jer im je vatrom iz naših mitraljeza i puškomitraljeza bio zatvoren svaki izlaz iz zgrada. Artiljerci su dovukli protivtenkovske topove i tražili najpovoljnije vatrene položaje za neposredno gađanje zgrade. U to je naišao jedan postariji čovjek i tražio da razgovara sa komandantom brigade. Kada ga dovedoše pred njega, on ga upita: "Sinko, šta će vam ovi topovi?" "Tući ćemo neprijatelja, čiča!", odgovorio muje komandant, siguran da ćemo i ovo uporište brzo likvidirati, ali zabrinut za živote ljudi koji ovdje glavom plaćaju "hrabrost" branilaca. Na to čiča malo zastane pa će opet: "Hoćete li tući baš zgradu, direktno?" Kada je dobio potvrdan odgovor, nastavi: "Sinko, u zgradi ima dosta talaca, među kojima su moj sin i snaha, pa ako već nisu pobijeni - izginuće od vaših topova". Komandant mu odgovori: "Čiča, neprijatelja moramo uništiti, a da tu nisu četnici, ne bi ni tvoj sin i snaha bili kao taoci kod njih u zatvoru". Starac zaćuti, a zatim pođe kod komandira baterije. Veli mu: "Komandire, u prošlom svetskom ratu sam bio artiljerac, znam o topovima sve, pa hajde sa mnom da ti kažem gde ćeš ih postaviti". To je i komandanta zagolicalo pa je i on pošao za njima. Starac je komandanta i komandira doveo na mjesto odakle se vidjela duža strana zgrade, a zatim reče: "Eto sinko, tu ih postavi, precizno gađaj, a mom sinu i snahi neka sam Bog pomogne". Starac zatim pođe pravo prema zgradama oko kojih se vodila veoma oštra borba, ali ga komandant brigade uhvati i povede sa sobom da ne pogine. Nije se opirao, ali kroz suze reče: "Ne treba mi, sinko, život ako mi sin i snaha poginu". Komandant ga je smirivao govoreći da će se sve dobro završiti i da će svoje najrođenije naći žive i zdrave. Počeli su da djejstvuju topovi i minobacači. Zgrada je bila uveliko demolirana, ali se četnici nisu predavali. Juriš za jurišem je izvođen bez uspjeha, žrtve su se povećavale, bližilo se i podne, a od minera sa eksplozivom još nije bilo ni traga. Napad je ponovo obustavljen i bataljonima je naređeno da se niko iz zaklona ne kreće, kako bi se izbjegli nepotrebni gubici. Iz komore je dopremljeno englesko oruđe "džonbul", vrsta ručnog reaktivnog bacača, sa 19 mina. Nišandžija tuče zgradu, mine probijaju zid, ali ni jedna ne eksplodira, što povećava našu nervnu napetost. U tom stiže miner Dušan Vujinović sa eksplozivom. Pod zaštitom vatre naših mitraljeza, osam boraca i miner prenose četiri sanduka eksploziva preko brisanog prostora i slažu ih jedan na drugi uza zid sa spoljne strane neosvojene zgrade. Jedinicama je dan ugovoreni znak raketom da idu u zaklone, a miner pali štapin i bježi. Vrlo jaka eksplozija potresla je Aranđelovac, a u zidu je ostala rupa prečnika tri do četri metra. Kroz nju jedinice Prvog i Trećeg bataljona upadaju u zgradu i sa velikim naporom slamaju otpor neprijatelja. Prvi put u toku rata tu smo vidjeli ženu sa činom četničkog poručnika, istina mrtvu, u hodniku zgrade, odakle se sve do pogibje ludački borila. Aranđelovac je oslobođen 20. septembra oko 16 časova. U opštem slavlju sretosmo i onog čiču. Veseo je jer je našao sina i snahu, istina isprebijane i unakažene četničkim kamama, ali ipak žive. Uostalom od pedesetak talaca niko nije poginuo, jer su bili u podrumu, a četnici su se zabavili svojim jadom, pa nisu imali vremena da ih likvidiraju. Po završenoj borbi jedan čovjek pedesetih godina doveo je sina gimnazijalca, sa školskom torbom u ruci, čestitao brigadi na uspjehu i komandantu brigade predao sina, govoreći: "Sine, budi borac kao što su ovi divni junaci Bosanske krajine". Bilaje to teška borba, puna obrta i brzih izmjena situacije, teškoća i iskušenja. Nijemci i četnici su iznenađeni i pobijeđeni. Iznenađenje je, u osnovi, najviše doprinijelo da je u ovoj borbi razbijen i najvećim dijelom uništen njemački motorizovani bataljon iz sastava 1. motorizovanog puka "Brandenburg". To je bila prava borba u susretu, u kojoj su bataljoni Prve krajiške brigade, vještim manevrom i energičnim djejstvima razbili i uništili jakog, iskusnog i drskog neprijatelja. Uz sadjejstvo dva bataljona Četvrte krajiške brigade, najvećim dijelom je zarobljen i uništen i 2. ravnogorski četnički korpus sa komandantom Predragom Rakovićem. U izvještaju štaba divizije upućenom štabu Prvog proleterskog korpusa kaže se da su "Četvrta i Deseta krajiška brigada uspješno izvršile dobijene zadatke", te da je "Desetoj brigadi u oslobođenju Venčaca, sela Banje i prostorije između sela Banje i Šatornje, kao i u odbijanju napada Nijemaca da prodru u Šatornju, sadjejstvovala Druga šumadijska brigada". U ratnom dnevniku komandanta divizije Milutina Morače i drugim ratnim dokumentima navedeno je da su brigade u ovim dvodnevnim borbama u zoni napada divizije ostvarile slijedeće rezultate: - ubijeno: Nijemaca 140 (među njima četiri oficira), a četnika, nedićevaca i ljotićevaca 406, te zarobljeno 420, među kojima je bilo dosta bradonja oficira; - zaplijenjeno: 6 kamiona, 4 motorcikla, dvoja radionička kola i sanitetski automobil, 4 puškomitraljeza "šarca", 355 pušaka, 5 strojnica, 19 pištolja, 45.000 metaka, 350 ručnih bombi, 200 kg eksploziva, jedan protivtenkovski reaktivni bacač i veće količine opreme i drugih raznih materijala; - oštećena dvoja motorna municijska kola; - uništena troja borna kola sa topovima, 3 tenka, jedan motorizovani top 80 mm, jedan top 20 mm, 23 kamiona, četvora luksuzna kola, 7 motocikla sa prikolicom i jedan bez prikolice. U ovim uspjesima svakako je najveći učinak imala Prva krajiška proleterska brigada, što se konstatuje i u izvještaju štaba divizije upućenom Štabu prvog proleterskog korpusa, a to proizilazi i iz izvještaja štaba brigade napisanog 20. septembra pod strogo pov. br. 87/44, po kome je Prva krajiška brigada ostvarila ove uspjehe: - ubila 70 Nijemaca i 347 četnika, a zarobila 300; - zaplijenila: 300 pušaka, 3 puškomitraljeza "šarca", dvije strojnice, 11 raznih pištolja, 17 konja, preko 30.000 metaka, 150 ručnih bombi, nešto sanitetskog ma terijala i druge opreme, 3 kamiona, 4 motocikla jedan sanitetski automobil, dvoja radionička kola i dr." - uništila: troja borna kola, tri tankete, jedan top 80 mm, jedan top 20 mm, 13 kamiona, dvoja luksuzna kola i jedan sanitetski automobil (Zbornik I/12, 70, 92 103, 194. i 201). Ukupni gubici divizije: 24 poginula i 26 ranjenih boraca, od kojih 19 teže. Samo iz Prve krajiške brigade je 14 boraca poginulo i 35 ranjeno. Dvadesetog septembra uveče sazvan je zbor u oslobođenom Aranđelovcu. Došla je velika masa naroda. Ispred boraca Pete krajiške divizije građane su pozdravili komandant i politički komesar divizije, drugovi Milutin Morača i Ilija Materić. Govorili su o uspjesima i tekovinama narodnooslobodilačke borbe i revolucije. Na zboru je govorio i drug Dušan Petrović Šane. Govornici su pozivali Aranđelovčane da se svim snagama ukljuće u narodnooslobodilačku borbu. Narod nas je u gradu i okolnim selima vrlo lijepo dočekao i prihvatio. Veliki broj građana Aranđelovca i okoline dobrovoljno su, a da to nije niko tražio, donosili borcima i ranjenicima hranu, voće i druge poklone, i to na samu borbenu liniju, čak i onda kada im je prijetila životna opasnost. Takav odnos građana prema jedinicama brigade i divizije je, nesumnjivo, bio uslovljen ne samo uticajem Partije u ovom kraju, slobodarskim tradicijama i rodoljubljem ovih ljudi, velićinom izvojevane pobjede i dr. već i korektnim ponašanjem i ljudskim odnosima boraca prema narodu i njegovoj imovini. Stevo Rauš Sadržaj Prethodna strana Sledeća strana Biblioteka