VI OPERACIJE 5. KORPUSA U LJETO 1944. Ljetnje napadne operacije korpusa U operaciji "Reselšprung" (drvarska operacija), 1. proleterski korpus i 5. i 8. korpus NOVJ, snažnim otporom po pravcima do 3. juna 1944. slomili su napadnu moć 2. njemačke oklopne armije i zaustavile njeno nastupanje, preoteli inicijativu i prešli u energične protivudare. Već 30. maja 16. krajiška brigada 39. divizije snažnim protivnapadom kod sela Vrbljana i Busija razbila je dvije napadne kolone 7. SS divizije "Princ Eugen".569 Istog dana je i 8. krajiška brigada napala i razbila jurišni bataljon 2. njemačke oklopne armije kod Bravskog, koji se kretao pod zaštitom 202. tenkovskog bataljona komunikacijom Ključ - Bosanski Petrovac i natjerala ga u bjekstvo prema Ključu, uz velike gubitke. Najveće gubitke pretrpio je na Paunovcu, gdje su ga prilikom povlačenja, u zasjedi dočekali dijelovi 8. krajiške brigade. Ostaci njemačkih jedinica protjerani su prema Ključu. Istovremeno je Drvarsko-petrovački odred na cesti između Drvara i Oštrelja napao 54. izviđački bataljon 1. brdske njemačke divizije, izbacivši iz stroja 50 njemačkih vojnika. U popodnevnim časovima tog dana (30. maja oko 17.00 časova) došlo je do borbe u susretu na 104. kilometru pruge Srnetica - Drvar, između jedinica 7. SS divizije "Princ Eugen" i 16. krajiške brigade 39. divizije. U toj borbi učestvovali su Prateći bataljon i štab 5. korpusa, članovi ZAVNOBiH-a, sa predsjednikom Vojislavom Kecmanovićem na čelu i sekretarom Hasanom Brkićem, te Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu, sa sekretarom Đurom Pucarom Starim na čelu. Nakon petočasovne borbe i više uzastopnih juriša na kote 1082 i 794, neprijatelj je razbijen i kolona 16. brigade sa članovima ZAVNOBIH-a Pokrajinskog komiteta preduzelaje pokret prema Crkvenom, i dalje ka području Podgrmeča. Toga dana (30. maja) i 9. krajiška brigada 10. divizije, koja je po naređenju Vrhovnog štaba štitila povlačenje 1. proleterske divizije od Jasenovih Potoka preko Janja i Kupresa, vodeći neprekidne borbe sa 13. SS pukom 7. SS divizije "Princ Eugen" od 26. maja do 1. juna, u selu Ribniku napala dijelove te njemačke divizije, i nanijela im osjetne gubitke.370 Samo dva dana kasnije, 2. juna, prešle su u napad još dvije krajiške brigade - 7. brigada, na komunikaciju Bugojno - Gornji Vakuf - Prozor i 17. krajiška (Ramska) brigada, na prugu u rejonu željezničke stanice Lisičići. Sjutradan su obe brigade nastavile napad - 7. krajiška na području Gornjeg Vakufa, a 17. krajiška 12 kilometara jugoistočno od Prozora, na Studenoj planini, protiv dijelova 369. "Vražje" divizije. Trećeg juna 39. divizija (13. i 16. krajiška brigada) protjerala je dijelove 7. SS divizije "Princ Eugen" iz Ključa i oslobodila grad, a 9. krajiška brigada 10. divizije nastavila je sa napadima na komunikaciju Jajce - Donji Vakuf. 569 AVII, k. 458-A, reg. br. 1/6. 570 AVII, k. 461-A, reg. br. 5/5. 248 To su bili završni akordi neuspjele njemačko-kvislinške operacije "Reselšprung" i ujedno uvertira za ljetne ofanzivne operacije 5. korpusa NOVJ, koje će se produžiti i ujesen. Tako je i ta njemačka ofanzivna operacija, sedma po redu (tzv. 7. ofanziva), kao posljednji pokušaj da se likvidira Vrhovni štab i rukovodstvo NOP-a, te da se obezglavi taj pokret, završila potpunim neuspjehom. Dok se ona gasila na području Bosanske krajine i dok je 5. korpus preuzimajući inicijativu, prelazio u protivudare na svim pravcima, Vrhovni štab je bio na putu prema ostrvu Visu, snažnoj partizanskoj tvrđavi u Jadranskom moru. Sa Visa je mogao bezbjedno da preduzima kontramanevre i na spoljnom i na unutrašnjem planu. Na spoljnom planu akcija je bila usmjerena na međunarodno priznanje promjena koje su inaugurisane na Drugom zasjedanju AVNOJ-a, a na unutrašnjem, da prenoseći strategijsko težište na istok, u Srbiju, zada odlučujuće udarce okupatorskim i kvislinškim snagama u Srbiji, spriječi organizovano povlačenje njemačke Grupe armija "E" iz Grčke dolinom Vardara i Južne Morave i oslobodi jugoistočne i istočne krajeve zemlje i Beograd, te da se neposredno poveže sa jugoistočnim krilom istočnog fronta, a preko Jadrana sa savezničkim frontom u Italiji. Imajući jasnu viziju i perspektivu buduće strategijske operacije za konačno oslobođenje zemlje, Tito je još u vrijeme operacije "Reselšprung", tačnije l. juna, naredio štabu 5. korpusa da svim snagama odmah pređe u snažnu ofanzivu, veže za sebe postojeće i privuče nove njemačke i kvislinške snage, kako bi se olakšao prodor naših snaga u Srbiju i njihove operacije u Srbiji. Ofanzivna dejstva 5. korpusa, koja su po naređenju štaba Korpusa počela 3. juna 1944, koincidirala su sa iskrcavanjem zapadnih saveznika u Normandiji (6. juna 1944), što je navelo feldmaršala Maksimilijana fon Vajksa na pomisao da bi se zapadni saveznici, nakon invazije u Francuskoj, mogli iskrcati i na dalmatinskoj obali. Radi toga su ofanzivna dejstva 5. korpusa shvaćena kao prethodna dejstva na budućem mostobranu, sračunata na to da stvore povoljne uslove za iskrcavanje anglo-američkih snaga iz Italije na istočnu obalu Jadrana. To će biti razlog, kao što ćemo kasnije vidjeti, što Nijemci koncentrišu najjače snage na Balkanu, u ljeto i jesen 1944., upravo na prostoru Bosanske krajine. Vrhovni štab nije bio u takvoj zabludi. Drug Tito je pouzdano znao da neće i da ne može doći do iskrcavanja anglo-američkih saveznika na tlo Jugoslavije, jer su oni još u oktobru 1943. prihvatili Titovo stanovište da za takvu operaciju nema potrebe, budući da su narodi Jugoslavije sa svojom Narodnooslobodilačkom vojskom sposobni da oslobode svoju zemlju vlastitim snagama. Zato je bez ikakve bojazni sa te strane mogao da preusmjeri strategijsko težište na istok, u Srbiju. Saglasno tome, maršal Tito je, znajući namjere i planove kontrarevolucije u zemlji i u inostranstvu, naredio svim snagama NOV i POJ u zemlji da mobilišu nove borce, da prošire dejstva na što veću teritoriju, da gone i uništavaju četnike Draže Mihailovića i sve druge kontrarevolucionarne i kvislinške snage, označavajući kao najpreči i najvažniji zadatak da se oslobodi ćitava Srbija sa Beogradom. Pošto je krajem juna 1. proleterska divizija, sa štabom 1. korpusa sa teritorije Bosanske krajine produžila pokret preko Hercegovine ka Srbiji, Vrhovni komandant je naredio da 6. lička proleterska i 11. krajiška divizija odmah krenu preko istočne Bosne, ka Šapcu, Valjevu i Beogradu, a 28. slavonska divizija, preko srednje i istočne Bosne istim pravcem. Štab 5. korpusa predložio je Vrhovnom štabu da se umjesto 11. krajiške divizije na području srednje Bosne formira nova divizija, budući da su zato postojali uslovi. Mobilizacijom novog ljudstva, divizija se mogla brzo formirati, s tim što bi poslužila kao jezgro nove divizije 14. srednjobosanska brigada, koja bi se izuzela iz sastava 11. krajiške divizije. 249 Vrhovni štab se složio s predlogom štaba 5. korpusa. U sastav nove divizije, pored 14. srednjobosanske brigade, ušlo je pet partizanskih odreda, od kojih je formirana nova brigada. Na prijedlog štaba 5. korpusa, sekretar Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu, 23. jula, donio je odluku da se za komandanta nove srednjobosanske divizije postavi Đurađ Đurin Predojević, za političkog komesara Simo Tadić, a za zamjenika komandanta divizije Ranko Šipka. Tu odluku je potvrdio Vrhovni komandant nov i POJ. Istog dana, 23. jula, štab 5. korpusa formirao je 18. krajišku (srednjobosansku) brigadu. Od toga dana sve do kraja rata u srednjoj Bosni dejstvovalaje novoformirana srednjobosanska divizija, u slijedećem sastavu: 14. krajiška brigada, 18. krajiška brigada, Banjalučki odred, Vlašićki odred, Tešanjsko-tesličkim odred i Motajički odred. Ta divizija će tek u decembru 1944. dobiti i svoj brojni naziv - 53. To je ujedno bio i najveći redni broj divizija NOVJ, formiranih u NOV-u. Krajem jula 1944, 6. lička proleterska divizija se u rejonu Begovog Hana prebacila preko rijeke Bosne u istočnu Bosnu. Za njom su se kretale 11. krajiška divizija, 18. istočnobosanska brigada 38. divizije i Posavsko-trebavski odred koji su se još od proleća borili u srednjoj Bosni, u sastavu 11. divizije. Njemačka komanda 2. oklopne armije dešifrovanjem radio-depeša saznala je tačno vrijeme i mjesto prelazajedinica NOV i POJ preko rijeke Bosne, pa je naredila 7. SS diviziji "Princ Eugen" da zaposjedne područje Begovog Hana sa zadatkom da spriječi prelazak divizija NOVJ preko rijeke Bosne, i dalje prema Srbiji. Snage 7. SS divizije iznenada su se pojavile sa leđa i na bokovima 11. krajiške divizije. U žestokoj bliskoj borbi poginuo je komandant 5. krajiške brigade Rade Kondić. Divizija je, pretrpjevši veće gubitke, odstupila nazad, da bi nakon 8 dana, noću 7/8. avgusta, prešla rijeku Bosnu i stigla na vrijeme u rejon Obrenovca i Šapca. Na području srednje Bosne ostala je nova divizija i 21. brigada 28. slavonske divizije, koja je očekivala prelaz i ostalih snaga divizije u srednju Bosnu radi prebacivanja u Srbiju. Raspored neprijateljskih snaga na području Bosanske krajine u ljeto 1944. Na raspored njemačkih, ustaško-domobranskih i četničkih snaga na teritoriji Bosanske krajine u ljeto 1944. uticao je svojim ofanzivnim dejstvima 5. korpus, koji je prisilio sve te snage da se grčevito brane, čak i da dovode pojačanja radi odbrane uporišta na komunikacijama, koje vode prema obali Jadranskog mora. Na drugom mjestu, na raspored njemačkih snaga i njima potčinjenih kvislinških jedinica na teritoriji Bosanske krajine uticao je i za fašističku Njemačku vrlo nepovoljan razvoj situacije u proljeće 1944. godine na svim frontovima. Na istočnom frontu Crvena armija je izbila na granicu Rumunije, približila se granicama Poljske i Cehoslovačke i uspostavila front od Barencovog do Crnog mora. Na frontu u Italiji anglo-američke armije 4. juna zauzele su Rim i postepeno potiskivale njemačke snage na sjever do Toskanskih Apenina. U zapadnoj Evropi 6. juna iskrcale su se anglo-američke snage na teritoriju Francuske, u Normandiju, i produžile napredovanje prema granicama Njemačke. Na jugoistoku Evrope, na Balkanu, jedinice Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije proširile su svoj front od Istre i Slovenije do Đevđelije u Makedoniji. Tako se fašistička Njemačka našla u okruženju, vodeći borbu na 15.000 kilometara dugim frontovima. Za tako duge i široke frontove trebaloje imati najmanje 15.000.000 vojnika, a Njemačka je imala svega 9.100.000, računajući i posljednje jedinice teritorijalne odbrane koje je uputila na frontove. No, usprkos vrlo nepovoljnoj situaciji, vođstvo fašitičke Njemačke zanosilo se idejom da će upornom odbranom uspjeti da preokrene situaciju u svoju korist i da će najzad odnijeti i pobjedu, pa je propovijedana borba do kraja, a radi snabdijevanja vojske naoružanjem i svim ostalim ratnim potrepštinama, razvijenaje maksimalna proizvodnja. Mnogo se očekivalo od atomske bombe, na čijoj izradi su užurbano radili njemački naučnici. Danonoćno savezničko bombardovanje industrijskih postrojenja u Njemačkoj nije se bitnije odrazilo na proizvodnju vojne industrije. Štaviše, Njemačka je u proljeće 1944. uspjela da poveća proizvodnju naoružanja. Za dalje povećanje proizvodnje naoružanja bila su joj potrebna, prije svega, rudna bogatstva Jugoslavije, Rumunije i Čehoslovačke, a za obezbjeđenje vojske prehrambenim artiklima, potom i ostalim poljoprivrednim proizvodima, bogate teritorije Jugoslavije, Mađarske i Rumunije. Zbog svega toga, njemačko vrhovno fašističko vođstvo odlućuje da po svaku cijenu zadrži pod kontrolom srednju i jugoistočnu Evropu. Njemačka vrhovna komanda oružane sile izdala je odgovarajuće naredenje komandantu Jugoistoka, feldmaršalu Maksimilijanu fon Vajksu. Feldmaršal Vajks u tim okolnostima neprekidno je bio pod opsesijom opasnosti od invazije anglo-američkih snaga na Balkan. To se najbolje vidi iz činjenice daje na područje Bosanske krajine rasporedio tri najelitnije divizije - 373. diviziju "Tiger" u dolini Une, 7. SS diviziju "Princ Eugen" u rejonu Sarajevo-Livno, a 369. diviziju u dolini Neretve. Pored te tri divizije, u Bosanskoj krajini bile su raspoređene razne posadne, željezničke i policijske jedinice jačine bataljona i puka. U donjem toku Vrbasa, od Banjaluke do Bosanske Gradiške, bili su angažovani 5. i 14. policijski bataljon, a u Banjaluci, Sarajevu i Travniku, Doboju i Bihaću djelovale su posebne policijske posadne snage. U selu Vinskoj kod Dervente bila je njemačka borbena škola za oficire i podoficire; u Doboju 823. landesšicen bataljon; u Zavidovićima 1025. bataljon za obezbjeđenje željezničkih pruga u dolini Krivaje i Bosne, a angažovana su još tri zaštitna bataljona: na pruzi od Bosanske Kostajnice do Bosanskog Novog, sajužne strane Une, na području Kozare; 1023. bataljon; na dijelu pruge od Dervente do Doboja, u dolini Bosne, 1024. zaštitni bataljon; a 22. željeznički bataljon na pruzi Bosanski Novi - Bihać i Bosanski Novi - Prijedor. Do jula mjeseca na tom području, na prostoru Bugojno - Jajce, djelovao je i 4. puk "Brandenburg". U svemu, na području Bosanske krajine djelovalo je 51.190 njemačkih vojnika i starješina. Osim navedenog broja Nijemaca koji su vodili borbu na teritoriji Bosanske krajine, u njenoj neposrednoj okolini (u sjevernoj Dalmaciji, Slavoniji, Baniji i Kordunu) bile su raspoređene još tri njemačke divizije (1. kozačka, 264. i 187), tako da je na malom prostoru, u srednjem toku Save, u dolini Une i Neretve, koncentrisano šest njemačkih divizija, što je predstavljalo najgušću koncentraciju na Balkanu. Uz više od 50.000 njemačkih vojnika u Bosanskoj krajini bilo je angažovano više od 62.000 ustaško-domobranskih snaga, svrstanih u 17 zdrugova, 7 samostalnih stražarskih bojni i 7.594 četnika svrstanih u 5 korpusa (Bosanskokrajiški, 1. i 2. srednjobosanski i 1. i 2. korpus dinarske četničke oblasti).571 571 Detaljni podaci o broju i rasporedu kvislinških snaga u ljeto 1944. na području Bosanske krajine nalaze se u dokumentima AVII, - k 135, reg. br. 4/13 i 9/13, 22 i 14/1; k. 83-a, reg. br. 1/4 i 4/9; k.136, reg. br. 2/11 i k. 134, reg. br. 5/24. 251 Prema tome, ukupnc njemačko-kvislinške snage u ljeto 1944. na području Bosanske krajine brojale su 120.800 vojnika, oficira i podoficira, što je ravno okupatorsko-kvislinškoj grupaciji koja je bila angažovana u operaciji "Švarc" i tukla bitku na Sutjesci. Naravno, nisu uračunate snage od tri njemačke divizije i odgovarajuće kvislinške snage na područjima u neposrednom susjedstvu Bosanske krajine. Budući da su se u operacijama neprijateljske snage često prelivale izjednog u drugo područje, može se tvrditi daje ta grupacija u Bosanskoj krajini bila veća od 120.000, odnosno jedna od najvećih, ako ne i najveća koja se do tada formirala i djelovala na balkanskom prostoru. Razlog za to, svakako, jeste strahovanje njemačke komande Jugoistoka od invazije anglo-američkih snaga na dalmatinsku obalu, čije je dublje zaleđe Bosanska krajina. Ali, s obzirom na način upotrebe jedinica te grupacije, može se već na prvi pogled zaključiti da je čitava grupacija imala izrazito defanzivnu ulogu i da je samo povremeno pokazivala volju da preduzme poneki napad lokalnog značaja. U cjelini uzev, defanzivno je djelovala. To je rezultiralo iz promjene njemačke strategije koja se na svim frontovima orijentisala na odbranu, a i pod uticajem snažne kontinuirane višemjesečne ofanzive NOVJ na jugoslovenskom ratištu. Ofanzivnost je bila veoma izražena i u dejstvima 5. korpusa NOVJ, što će se kasnije vidjeti iz analize operacija. Na ovom mjestu izložićemo raspored njemačko-kvislinskih snaga na području Bosanske krajine, koji ukazuje na izloženu tvrdnju o defanzivnoj poziciji te grupacije. Naime, sve navedene njemačke, ustaško-domobranske i dijelovi četničkih snaga raspoređeni su po uporištima na komunikacijama, posebno na komunikacijskim pravcima: Drvar - Oštrelj - Bosanski Petrovac - Ripač - Bihać; Vrtoče - Kulen - Vakuf - Lapac; Bosanska Kos-tajnica - Bosanski Novi - Bosanska Krupa - Bihać - Kulen-Vakuf - Knin; Ba-njaluka - Prijedor - Bosanski Novi; Bosanska Kostajnica - Bosanska Dubica -Bosanska Gradiška; Bosanska Gradiška - Banjaluka - Mrkonjić - Grad - Jajce - Donji Vakuf - Bugojno; Livno - Kupres - Bugojno - Donji Vakuf - Travnik -Busovača - Kiseljak - Sarajevo; Slavonski Brod - Derventa - Doboj - Zenica -Visoko - Sarajevo; Sarajevo - Konjic - Jablanica; Teslić - Doboj i Kotor-Varoš - Banjaluka. Uporišta na navedenim komunikacijama su postavljena gusto, tako reći jedno do drugog. Oko njih su iskopani rovovi, izgrađeni bunkeri ograđeni bodljikavom žicom, a ispred položaja bila su postavljena nagazna protivpješadijska minska polja. To je tipićan odbrambeni raspored te jake grupacije njemačke 2. oklopne armije od 120.000 ljudi, kojaje očevidno bila namijenjena za odbranu zaleđa dvostruko manjih njemačkih snaga na obali Jadranskog mora. Snage 5. korpusa, koje su, kao što je već rečeno, danju i noću jurišale na sve pomenute komunikacije, primorale su njemačke, ustaško-domobranske i četničke snage oko većih uporišta na takav, u osnovi defanzivan raspored. Time je 5. korpus u potpunosti izvršio zadatak koji je još u toku drvarske operacije dobio od Vrhovnog komandanta, a to je da svojim neprekidnim napadima na komunikacije zadrži što veći broj njemačkih i kvisliniških snaga, kako one ne bi bile upućene prema Srbiji. Snage 5. korpusa, prema brojnom pregledu koji je prikupljen od svih jedi-nica l.jula 1944, znatno su ojačale. Iz pregleda se može vidjeti da je korpus imao u svom sastavu četiri divizije (4, 10,11. i39.) sa dva artiljerijska diviziona i tri NOP odreda neposredno pod komandom štaba Korpusa (Drvarski, Livanjski i Glamočki) sa ukupnim brojnim stanjem 19.216 ljudi. Jačina snaga 5. korpusa i po broju divizija i po brojnom stanju ljudstva koincidentna je jačini Glavne opera-tivne grupe iz bitke na Sutjesci. To znači da je i odnos vojnih snaga bio veoma nepovoljan, kao i u bici na Sutjesci - 5:1 u korist njemačko-kvislinških snaga. 252 Samo po sebi nameće se pitanje kakoje bilo moguće petostruko jačem protivniku nametnuti vlastitu ofanzivu. Odgovor na to pitanje potražićemo analizom tih specifičnih operacija, koje uslovno možemo nazvati mozaičkim. To je ona vrsta partizanskih operacija u kojima su na istom prostoru u svim njegovim dimenzijama izmiješane snage, izukrštani i izobrnuti frontovi, tako da čitav prostor dobija koloritna svojstva tigrove kože. Napadne operacije tog tipa dobijaju znatno proširene vremensko-prostorne dimenzije, izražene u disperziji snaga i borbenih dejstava na čitavom operativnom prostoru, tako da se osobenim odnosom prema prostoru i vremenu, kao faktorima ratne vještine, znatno dobija na intenziviranju borbenih dejstava, a sa-mim tim se i multipliciraju borbene mogućnosti raspoloživih snaga. Otuda nije nimalo čudno što brojnije snage, ukoliko im je veoma stalo do čvrstog držanja i kontrole pojedinih dijelova prostora, neizbježno zapadaju u defanzivnu poziciju. Kao što će se vidjeti iz opisa operacija vođenih u ljetnim mjesecima 1944. na području Bosanske krajine, njemačko-kvislinškim snagama je za čvrsto držanje uporišnih tačaka tog prostora, naročito komunikacijskih čvorišta i "uskih grla" (prolaza, prevoja, tjesnaca, kanjona, mostova, tunela, i dr.), koja se lako zarušavaju, a teško osposobljavaju za saobraćaj, bilo potrebno znatno više snaga nego što ih je trebalo 5. korpusu za napade na te objekte, naročito kad se oni organizuju i izvode istovremeno na više mjesta. Time se mogu objasniti dvije bitne činjenice koje smo već konstatovali u vezi sa ljetnim operacijama 5. korpusa, a to su: prvo, daje 2. njemačka oklopna armija držala duplo jače snage na drugom pojasu (u Bosanskoj krajini) nego na prvom, primorskom, odakle je očekivala anglo-američku invaziju, i drugo, daje 5. korpus NOVJ petostruko brojno slabiji od snaga 2. oklopne armije na tom drugom pojasu (u Bosanskoj krajini) izvodio kontinuirane napadne operacije koje su bile realizovane mnoštvom međusobno povezanih ili manje ili više samostalnih borbi i bojeva na čitavoj vojišnoj prostoriji. Junska napadna operacija Korpusa Štab 5. korpusa je na osnovu naređenja Vrhovnog komandanta od 1. juna 1944. naredio svim jedinicama da odmah pređu u opštu ofanzivu.572 Jedinice su dobile sledeće konkretne zadatke: a) 4. krajiška divizija dejstvuje na operativnoj prostoriji: Bihać - Bosanska Krupa - Bosanski Petrovac - Drvar. Pod komandu štaba 4. divizije stavljeni su i svi NOP odredi na navedenoj prostoriji; b) 39. krajiška divizija dejstvuje na operativnoj prostoriji: Bravsko - Kljuć - Mrkonjić-Grad - Resanovača - Mlinište. Pod komandu štaba 39. divizije stavljeni su i svi NOP odredi na operativnoj prostoriji; c) 10. krajiška divizija dejstvuje na istoj prostoriji i sa istim zadatkom koji je imala u vrijeme drvarske operacije; d) 11. divizija da pređe u snažne napade na neprijateljske snage na području srednje Bosne. Štab 4. krajiške divizije još za vrijeme operacije "Reselšprung" naredio je Kozarskom, Gradiško-lijevčanskom i Timarskom NOP odredu, koji nisu bili zahvaćeni neprijateljskom ofanzivom, da pređu u snažne napade na neprijateljeve posade na svom sektoru i tako pomognu snagama divizije i Korpusa. 572 AVII, k. 1265, reg. br. 36/1-3. 253 Naređenje štaba Korpusa za napadna dejstva bilo je direktivnog karaktera, što je podrazumijevalo već uobičajenu punu samoinicijativu nižih štabova i jedinica, kako bi svoja dejstva što više prilagodili uslovima i neprekidnim napadima uništavali neprijatelja koji se zadržao na komunikacijama, a koga treba razbiti i ponovno ovladati ranijom slobodnom teritorijom. Štabovi divizija, brigada i NOP odreda 5. korpusa, koji su još za vrijeme operacije "Reselšprung" prešli u protivnapade, primivši naređenje štaba 5. korpusa, još više su pospješili aktivnost svojih jedinica. Od tog trenutka sve jedinice Korpusa krenule su silovito u napad, svaka u svom sektom. Glavni objekti napada bili su komunikacije, tako daje saobraćaj na njima bio gotovo paralisan. Samo povremeno je uspijevalo neprijatelju da jačim kolonama izvrši pokret, uz veoma jaka obezbjeđenja i uz velike gubitke. Detaljniji opis tih borbi kojima je stvaran pakao na putevima u Bosanskoj krajini nije mogućno dati iz prostog razloga što ih je bilo mnogo. Zato ćemo se ograničiti na njihovo registrovanje u najkraćim crtama, telegrafski - onako kako su prikazivane u dnevnim borbenim izvještajima. Već sjutradan, 2. juna, dijelove 384. puka 373. njemačke divizije i 1. puka 2. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga, ukupne jačine oko 700 vojnika, dok su se kretali iz Bosanskog Petrovca u pravcu Suvaja - Marjanovića-Dol, napale su snage 8. krajiške brigade i poslije četiri sata borbe protjerale su ih natrag. Na bojištu je ostalo više od 20 ubijenih Nijemaca, ustaša i domobrana. Prvi bataljon te brigade je 4. juna uveče u 22.00 časa postavio zasjedu na cesti Bosanski Petrovac - Vrtoče, sjeverozapadno od Medene glavice - k. 625 - Korita, a drugi bataljon na istoj cesti u predjelu Rastovače. Motorizovana kolona 384. njemačkog puka i 1. puka 2. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga, sa tridesetak kamiona punih vojnika pod zaštitom 5 tenkova, upala je u zasjedu 1. bataljona kod Medene glavice (kota 624) i u kratkom, ali žestokom okršaju poginulo je 60, a ranjeno više od 90 Nijemaca, ustaša i domobrana i zapaljeno 6 kamiona. Ostatak kolone, pod zaštitom tenkova, produžio je prema Bosanskom Petrovcu. Uskoro zatim naišli su na zasjedu 2. bataljona na Rastovači, izmedu kota 623 i 624. Zasjeda je bila duboka, pa je 2. bataljon propustio čelo kolone, dok cijela kolona nije došla pod ubitačnu vatru svih snaga bataljona. Od prvog vatrenog udara uništeno je još 6 kamiona sa vojnicima. Iz preostalih kamiona vojskaje poiskakala i zauzela položaje pored ceste, a tenkovi su krenuli u napad na položaje 2. bataljona. Tada su borci 2. bataljona bacili veći broj grudvi upaljenog engleskog eksploziva, čime je zapaljeno još nekoliko kamiona.573 Ukupno je te noći ubijeno i ranjeno više od 350 Nijemaca, ustaša i domobrana. Eksplozivom i vatrom iz pušaka i automatskog oružja potpuno je uništeno 12 kamiona. U jednom kamionu eksplodirala je municija, štoje povećalo gubitke i stvorilo još veću zabunu među Nijemcima. Trećeg juna Nijemci, ustaše, milicija (tzv. Šefkina) domobrani i četnici iz Prijedora i Ljubije napali su na položaje 11. krajiške brigade u dolini Sane, 4 km južno od Prijedora. Borba je trajala od jutra do podneva. Nijemci su panično bježali. Pretrpjeli su gubitke od oko 30 mrtvih i ranjenih.574 Tog dana je i Gradiško-lijevčanski NOP odred razbio jednu bojnu ustaškog odbrambenog zdruga iz Jasenovca, u selu Trijebovljanima, gdje su ustaše do pristizanja partizana zapalile 25 kuća. 573 AVII, k. 1625, reg. br. 47/1-5 (Borci i rukovodioci 8, krajiške brigade prvi su upotrijebili engleski "eksploziv 808" za paljenje kamiona i tenkova. Najprije su na vatri omekšali 5 fišeka eksploziva, zatim su ga kuhali oblikujući ga u grudve poput lopte, koje su kao bombe, prethodno zapaljene šibicom bacali na tenkove). 574 AVII, k. 768-A, reg. br. 9-1/7. 254 Već sutradan, 4. juna, 11. krajiška brigadaje dijelom snaga izvela demonstrativni napad na Ljubiju, a glavninom snaga napala je četnike na desnoj obali Sane, u selu Miljakovcima. Istovremeno je Timarski odred vodio borbu sa 1. četničkom brigadom Bosanskokrajiškog četničkog korpusa. Slijedećeg dana, 5. juna, dijelovi 383. puka 373. njemačke divizije pošli su iz Ljubije prema jugu, na Misku glavu, ali ih je energično dočekala 11. krajiška brigada i, nanijevši im znatne gubitke, natjerala ih na povlačenje natrag u Ljubiju. Sjutradan je 383. njemački puk, sa "Šefkinom" milicijom, ustašama i domobranima 3. gorskog zdruga, ponovo krenuo iz Ljubije u sjeverozapadnom pravcu, prema selu Surkovcu, i ponovno gaje spremno dočekala 11. brigada. Poslije oštrih borbi i pretrpljenih gubitaka, Nijemci, ustaše i milicioneri su se povukli natrag u Ljubiju. Tog dana je i drugi puk 373. njemačke divizije - 384. puk - imao okršaj sa Drvarsko-petrovačkim odredom na putu Oštrelj - Bosanski Petrovac. Motorizovana kolona 384. puka od oko 30 kamiona, na čijem čelu su se kretala dva tenka i dvoja borna izviđačka kola, upala je u duboko ešeloniranu zasjedu Drvarsko-petrovačkog odreda, koji ju je sa bliskog odstojanja obasuo bombama i plotunskom paljbom iz streljačkog oružja. Tom prilikom je ubijeno i ranjeno preko 120 Nijemaca, a i ratni plijen je bio bogat. Poslije tih uspješnih borbi jedinice 4. krajiške divizije ostale su i dalje u istom borbenom rasporedu: Drvarsko-petrovački NOP odred na komunikaciji Bosanski Petrovac - Drvar; 8. krajiš-ka brigada na pravcu Bosanski Petrovac - Bosanska Krupa; 11. krajiška brigada zatvarala je pravce Ljubija - Stari Majdan i Prijedor - Sanski Most; 6. krajiška brigada, pod komandom štaba 5. korpusa, a Kozarski NOP odred na podmčju Kozare, razvijajući dejstva na pruzi Prijedor - Bosanski Novi. Taj odred je još 1. juna napao dijelove 3. gorskog ustaško-domobranskog zdruga, koji su pošli iz Prijedora da zaštite prugu prema Bosanskom Novom. Tom prilikom ubijeno je 8 ustaša. Sutradan je voz koji je saobraćao iz Prijedora prema Bosanskom Novom, između željezničkih stanica Brezičani i Dragotinje naišao na minu i dignut je u vazduh, a potom je Kozarski NOP odred otvorio žestoku vatru i uništio lokomotivu i 8 vagona. U vozu je ubijeno 20 Nijemaca, a zarobljeno ih je 8, od kojih su trojica bila ranjena. Na drugoj strani, u dolini Une, diverzantska četa Podgrmečkog NOP odreda je 7. juna digla u vazduh voz na pruzi Bosanska Krupa - Bosanski Novi. Uništena su tri vagona puna vojnika. Prije toga je (3. juna) Drvarsko-petrovački NOP odred na komunikaciji Bihać - Bosanski Petrovac uništio tri kamiona puna vojnika iz 92. motorizovanog njemačkog puka. Ubijeno je i ranjeno 55 Nijemaca. Dva dana kasnije, 5. juna, i Drvarsko-petrovački NOP odred je dočekao u selu Dubovskom, na cesti Bihać - Bosanski Petrovac, takode motorizovanu kolonu 92. njemačkog motorizovanog puka i uništio 4 kamiona puna njemačkih vojnika. Ubijeno je 40 Nijemaca. Sedmog juna Timarski odred je vodio borbu s četnicima Bosansko-krajiškog četničkog korpusa i protjerao ih iz sela Miljakovaca, Rakelića i Ćele u Prijedor. Desetog juna jedinice 8. krajiške brigade u bliskoj borbi na Bravskom ubile su 40 Nijemaca iz sastava jurišnog bataljona 2. oklopne njemačke armije. Tog dana oko 9.00 časova izvela je napad na vojni transport 8. krajiška brigada, na dijelu pruge između Bihaća i Bosanskog Novog, tačnije kod mjesta Otoka. Diverzantska četa Podgrmečkog NOP odreda, zajedno sa diverzantskom grupom 6. krajiške brigade, postavila je (10. juna) dvije mine na pruzi između sela Pokoja i Bihaća. Naišaoje transportni voz, mine su eksplodirale i voz je srušen. Četvrti bataljon 6. krajiške brigade 16. juna postavio je zasjedu na cesti Bihać - Bosanska Krupa, između Crnog jezera i Grmuše. U toku noći postavljena je mina sa električnim paljenjem. Kad je naišla prethodnica ustaške bojne iz 255 Bihaća, mina je aktivirana i od eksplozije su poginule 4 ustaše i još dvojica od vatre iz puška, a jedan je skočio u Unu. Zatim je naišla glavnina na koju je otvorena vatra iz svih oružja, od koje je poginulo 19 ustaša, a neki su poskakali u Unu i pobjegli. Potom su se ustaše koncentrisale i pokušale napasti bočno, ali su naišle na zasjedu 2. voda 4. bataljona, koji ih je dočekao iznenadnom vatrom i ubio još 6 ustaša. Ostali su pobjegli. U međuvremenu je stiglo pojačanje 2. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga iz Bihaća na kamionima. Jedan vod 4. bataljona, za koji neprijatelj nije znao, otvorio je iznenadno vatru i ubio još nekoliko ustaša i domobrana. Na bojištu su ostala 42 poginula domobrana i ustaše. Između Blatne i Otoke, na pruzi Bosanska Krupa- Bosanski Novi, jedinice 8. krajiške bnrigade dočekala su 11. juna kolonu 373. njemačke divizije, na čijem čelu su išla 2 tenka i 1 oklopna kola. Jedan tenk je oštećen minom, a drugi je zapaljen eksplozivom. Nijemci su ostavili na bojištu 5 mrtvih, 8 ranjenih, a 7 se utopilo u Uni. Uništena su 2 tenka, oklopna kola i kamion. Zaplijenjena su 2 puškomitraljeza "šarca", puške, ostala ratna oprema. Uveče 12. juna jedinice 8. krajiške brigade napale su dijelove 384. njemačkog puka u uporištu Koviljača, između Bosanskog Petrovca i Bihaća. Iako su Nijemci pretrpjeli teške gubitke - 18 poginulih i 24 ranjena, uporište nije zauzeto. Podgrmečki NOP odred razbio je 14. juna 4. ustašku bojnu, koja je tog dana pošla iz Bosanske Krupe da ubija, pali i pljačka podgrmečka sela. Ubijeno je 8 ustaša, više ih je ranjeno. Ranjena su i tri borca Podgrmečkog odreda. Noću 9/10. juna 3. bataljon 11. krajiške brigade napao je 400 ustaša i milicionera u Kozarcu, odakle su pružili žestok otpor, ali Kozarac nije oslobođen. Noću 11/12. juna 4. bataljon 11. krajiške brigade razbio je snage četničkog odreda Vase Mijatovića u selu Baltine Bare. Četnici su pobjegli u Prijedor. Jedna četa Gradiško-lijevčanskog NOP odreda vodila je borbu 14. juna sa 5. policijskim bataljonom u Novoj Topoli kod Bosanske Gradiške, radi spašavanja savezničkih avijatičara koji su iskočili iz zapaljenih aviona. Spašeno je pet avijatičara. Dva bataljona 6. krajiske brigade 10. juna dočekali su u zasjedi na cesti Bosanski Petrovac - Oštrelj motorizovanu kolonu od 16 kamiona i jednih bornih kola. Iznenadna vatra otvorena je sa odstojanja od 60 metara, i tom prilikom je ubijeno 47 Nijemaca, pripadnika 384. njemačkog puka, a mnogo više ranjeno. Zaplijenjena je velika količina oružja i ratne opreme, zapaljeno je svih 16 kamiona i bornih kola i uništen materijal koji je prevožen. Osamnaestog juna na vodi zvanoj "Pećina" kod Bosanskog Petrovca 3. bataljon 6. krajiške brigade dočekao je u zasjedi kolonu 384. njemačkog puka i 1. puka 2. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga, potukao ih i natjerao u bjekstvo, u Bosanski Petrovac odakle su i pošli. Poginulo je 13 Nijemaca i ustaša. Gubici brigade bili su 2 poginula i 5 ranjenih boraca. Bihaćki bataljon Drvarsko-petrovačkog NOP odreda 14. juna napao je iz zasjede kolonu 373. njemačke divizije u s. Dubovskom i u borbi koja je trajala 90 minuta ubijenoje više od 50 Nijemaca. Sjutradan Bihaćki bataljon dočekuje drugu kolonu 373. njemačke divizije kod s. Gorijevca i iznenadnom vatrom ubija i ranjava preko 40 Nijemaca. Osamnaestog juna 1. bataljon 8. krajiške brigade postavio je zasjedu na koti 725 - Gorijevac, dočekao kolonu 373. njemačke divizije, koja se kretala od Bihaća prema Bosanskom Petrovcu, uništio četiri kamiona i ubio 16 Nijemaca. Istog dana 2. bataljon te brigade razbio je 1. bojnu 1. puka 2. lovačkog us-taško-domobranskog zdruga na cesti Bihać - Bosanski Petrovac kod Tarkovca, ubio 2 i ranio 6 domobrana i ustaša. Sjutradan, 19. juna, popunjena i ojačana 1. bojna 1. lovačke pukovnije 2. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga ponovo je naišla na zasjedu 2. bataljona 256 u Dubovačkom polju. Dočekana je tako snažno da su od prvog plotuna poginula 32 domobrana i ustaše, a 15 ranjenih uhvaćeni su živi. Zaplijenili su 3 teška mitraljeza "breda", pištolje, puške, automate i drugu ratnu opremu, Gradiško-lijevčanski NOP odred 16. juna dočekao je i ubio 4 pripadnika 14. policijskog bataljona, a 6 ranio. Sa njima je zarobljen i ustaški tabornik sela Maglajana, Dane Ćulina. Zaplijenjenje 1 puškomitraljez "šarac", puške i ostala ratna sprema. Diverzantske grupe Kozarskog i Gradiško-lijevčanskog NOP odreda, u sadejstvu sa jedinicama 11. brigade, 17. juna uništile su voz (lokomotivu i 11 vagona) između Dobrljina i Strižanskog mosta. Osamnaestog juna dijelovi 11. brigade vodili su borbu na Vranića brdu sa dijelovima 3. gorskog ustaško-domobranskog zdruga, koje su razbili i protjerali. Poginula su trojica ustaša. Istog dana, 18. juna, diverzantska grupa Podgrmečkog NOP odreda posta-vila je minu na pruzi Prijedor - Bosanski Novi, kod Blagaja, na koju je naišao voz i odletio u vazduh. Devetnaestog juna 4. bataljon 8. krajiške brigade postavio je zasjedu na cesti Otoka - Blatna. Naišao je kamion sa 15 Nijemaca i 2 domobrana. Od prvog vatrenog udara 7 Nijemaca je poginulo, 7 se udavilo u Uni, a 1 Nijemac i 2 domobrana su zarobljena. Kamionje spaljen. Zaplijenjenajejedna radio-stanica, 10 pušaka i ostala ratna oprema. Ranjen je samo jedan borac 8. brigade. Istogdana, 19. juna jedinice 11. brigade vodile su borbu u selu Vranić i ubile 3 ustaše. Poginuo je samo jedan borac brigade. Treću akciju tog dana (19. juna) izvela je diverzantska grupa Podgrmečkog NOP odreda. Ona je postavila minu na pruzi Blatna - Rudice i digla u vazduh voz sa lokomotivom i 5 vagona u kojima je bila vojska. Dvadesetog juna dijelovi 3. bataljona 11. brigade vodili su borbu na komunikaciji Prijedor - Banjaluka sa 4. lovačkim ustaško-domobranskim zdrugom. Ubili su 13, a ranili 11 neprijateljskih vojnika, među kojima i jednog oficira. Prvi bataljon 6. krajiške brigade 21. juna razbio je grupu od 70 četnika Dinarske četničke divizije u selu Vođenici i protjerao ih u Bosanski Petrovac pod zaštitu Nijemaca. Ubijeno 9, a ranjeno 10 četnika. Diverzanti 6. krajiške brigade postavili su 21. juna minu kod Tarkovca, na cesti između Bihaća i Bosanskog Petrovca. Naredne noći na minu je naišao jedan njemački tenk. Mina je eksplodira i uništila ga. Na položajima oko Ljubije jedinice 11. krajiške brigade 21. juna vodile su borbu kod Tromeđe, Runjevice i Oštre Luke sa 383. njemačkim pukom te sa "Šefkinom" i "Jaginom" milicijom. Ubijen je 31, a ranjena su 22 Nijemca i milicionera. Istog dana ujutru jedna desetina Podgrmečkog NOP odreda privukla se neprijateljevom uporištu kod Crnog jezera i dok su se ustaše postrojavale, otvorila vatru na njih. Ubila je 7 ustaša. Drvarsko-petrovački NOP odred 21. juna dočekao je u zasjedi dijelove 384. njemačkog puka i 1. puka 2. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga, koji su iz Bosanskog Petrovca pošli u pljačku. Ubijeno je 12, a ranjeno 19 Nijemaca i ustaša. Zarobljen je jedan njemački podoficir. Zaplijenjena su 2 minobacača, puške i municija. Istog dana Drvarsko-petrovački NOP odred napaoje četnike Dinarske četničke divizije, koji su iz Vođenice pošli prema selu Vranovini. Razbijeno je oko 100 četnika i protjerano u Bosanski Petrovac. U paničnom bjekstvu četnici su ostavili na bojištu 2 poginula četnika, a 5 živih i ranjenih je uhvaćeno. Poginuo samo jedan borac odreda. Dva bataljona 6. brigade - prvi i drugi - 22. juna postavili su zasjedu na koti 625, pored komunikacije Bosanski Petrovac - Vrtoče. Naišla je 1. pukovnija 257 2. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga iz Vrtoča i u borbi kojaje trajala dva sata, na vrio bliskom odstojanju, ubijeno je 80 domobrana i ustaša, a zarobljena su 23. Gubici brigade bili su 1 poginuo i 7 ranjenih boraca. Zaplijenjeno je 6 puškomitraljeza, 52 puške, 11 pištolja, 6 automata, 3 raketna pištolja, 1 minobacač, 50.000 metaka, 25 ručnih bombi, 2 aparata za pronalaženje nagaznih mina, i ostali ratni materijal. Istog dana u selu Vitasovcima kod Bosanskog Novog dijelovi Podgrmečkog NOP odreda dočekali su jaču neprijateljevu patrolu i ubili 2 ustaše. Takođe 22. juna Gradiško-lijevčanski NOP odred, zajedno sajedinicama komande područja i 1. artiljerijskog diviziona, izvršio napad na ustaše u selu Šimićima i selu Mičijama. Ubijeno je 12 ustaša, 6 ih je ranjeno i uhvaćeno. Treću borbenu akciju tog dana, 22. juna, izveo je Timarski NOP odred kod Prijedora. Tom prilikom je ubijeno 10, a ranjeno više "Šefkinih" milicionera. Dvadeset trećeg juna snage 384. njemačkog puka i 1. puka 2. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga napale su iz Bosanskog Petrovca položaje 6. krajiške brigade kod sela Smoljana. Borbaje vođena cijeli dan. Poginulo je 18 Nijemaca, ustaša i domobrana, a mnogo više je ranjeno. Brigada koja je bila na dominantnim položajima imala je samo 4 ranjena borca. Istog dana jedinice 11. krajiške brigade dočekale su i dijelove 383. njemačkog puka i "Jaginu" miliciju. Ubile su 12 i ranile 16 Nijemaca i milicionera. Brigada je imala jednog ranjenog borca. Treću akciju tog dana izveo je 3. bataljon 11. krajiške brigade. Na komunikaciji Prijedor - Kozarac dočekao je jedinice "Šefkine" milicije i ubio 7 milicionera, a Timarski odred, koji je sadejstvovao 3. bataljonu u toj borbi, ubio je jednog i ranio više milicionera. Najveći intenzitet borbi jedinica 4. krajiške divizije zabilježen je 24. juna. Toga dana -jedinice divizije izvele su sedam akcija napadnog karaktera. Transportni voz naletio je na minu kod s. Brezničana, koju su postavili pioniri 11. krajiške brigade, Uništena je lokomotiva i 8 vagona punih njemačkih vojnika. Prvi bataljon 8. krajiške brigade postavio je zasjedu kod crkve u selu Lipi. Uništio je jedan njemački kamion i u njemu je poginulo 8 Nijemaca, a dva su zarobljena, od kojih je jedan bio ranjen. Zaplijenjena su 2 puškomitraljeza, 2 au-tomata, 6 pušaka, 1 pištolj, odjeća, obuća i municija. Snage Drvarsko-petrovačkog NOP odreda razbile su četnike Dinarske četničke divizije u selu Šipovljanima kod Drvara i protjerale ih u Drvar. Zasjeda 11. brigade kod s. Briševa ubila je 4 ustaše "Jagine" milicije. Drugi bataljon 11. krajiške brigade u selu Ovanjskoj vodio je žestoku borbu sa snagama 383. njemačkog puka i "Jagine" milicije. U borbi je ubijeno 4, a ranjeno 7 Nijemaca i ustaša-milicionera. Samo jedan borac 11. brigade bio je teže ranjen. Gradiško-lijevčanski NOP odred potopio je na Savi jedan ustaški brod koji je iz Bosanske Gradiške prevozio materijal u Jasenovac. Na šlepu je ubijeno 10 ustaša i 4 mašiniste. Tom prilikom su oslobođena i dvojica savezničkih avijatičara, koji su pali podobranom između Orahove i Jasenovca, dok su dvojicu zarobile ustaše, jer su pali u Jasenovac. Snage Drvarsko-petrovačkog NOP odreda su razoružale grupu četnika Dinarske četničke divizije u Pasjaku kod Drvara. Slijedeća dva dana izvedena je po jedna borbena akcija. Dvadeset šestog juna diverzantska četa Podgrmečkog NOP odreda diglaje u vazduh voz na pruzi Otoka - Blatna. Uništena lokomotiva i 3 vagona, u kojima su se prevozili njemački vojnici. 258 Sjutradan, 27. juna, snage Gradiško-lijevčanskog NOP odreda privukle su se neprimjetno do Bosanske Dubice, doćekale u zasjedi ustaše 4. bojne ustaškog odbrambenog zdruga i iznenadnom vatrom ubile 9, a ranile ćetvoricu ustaša. Naredna dva dana, 28. i 29. juna, jedinice 4. krajiške divizije izvele su po tri akcije. Snage Drvarsko-petrovačkog NOP odreda zarobile 28. juna kod uporišta Krčevine, cesta Lapac - Bihać, 2 domobrana koji su pripadali 10. pukovniji 2. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga. Treći bataljon 11. krajiške brigade, sajednim bataljonom 15. krajiške brigade i dijelom Kozarskog NOP odreda, istog dana je napao na grupu od 400 milicionerau Kozarcu. Milicioneri su imali gubitke od 15 poginulih i više ranjenih, ali su odbili napad. Vlastiti gubici bili su 7 ranjenih boraca. Neuspjevši u napadu na Kozarac, 3. bataljonje istog dana organizovao novu akciju: dočekao je 3. ustašku bojnu, koja je pošla iz Prijedora u pomoć milicionerima u Kozarcu, i u borbi koja je trajala 90 minuta ubijeno je i ranjeno više od 50 ustaša. Ostali su pobjegli natrag u Prijedor. Dvadeset devetog juna jedna desetina Podgrmečkog NOP odreda privukla se neprijateljevom uporištu na Ćulića-brdu i ubila stražara. Tog dana rano izjutra snage 4. bataljona 8. krajiške brigade dočekale su kolonu od 32 kamiona i 2 tenka, kojaje pošla iz Vrtoča prema Petrovcu. U kratkoj borbi uništen je 1 kamion, 1 tenk i oštećena su 2 kamiona. Ubijeno je i ranjeno preko 100 njemačkih vojnika iz sastava 384. puka. Na istoj toj komunikaciji i istog dana 1. bataljon 8. krajiške brigade dočekao je dijelove 1. puka 2. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga i ubio 7, a ranio više ustaša i domobrana. Posljednjeg dana juna jedinice 6. krajiške brigade dočekale su "Jaginu" miliciju u selu Briševu i ubile 11, a ranile 16 milicionera. Jedan borac brigade je poginuo i jedan je ranjen. Prostim zbrajanjem lako je ustanoviti da je u toku juna 1944. u zoni odgovornosti 4. krajiške divizije izvedeno ravno šezdeset borbenih akcija, pretežno bataljonskog nivoa. Nekoliko akcija izvedeno je snagama ekvivalenta brigade i nekoliko manjim diverzantskim i borbenim grupama. Ako tražimo srednje vrijednosti, možemo reći da su sve te akcije, uglavnom, bile bataljonskog ranga i da su svakog dana u mjesecu, u prosjeku, izvedene po dvije akcije bataljonskog ranga. Svaka brigada, kao cjelina, a to znači i divizija - računajući da brigada u svom sastavu ima četiri bataljona, a divizija tri brigade - svakog drugog dana bila je angažovana u borbi. Uopštavajući te podatke, možemo konstatovati činjenicu da je 4. krajiška divizija u junu 1944. na području Kozare, Potkozarja, Bosanskog Petrovca i Podgrmeča izvodila svakog drugog dana napade na neprijatelja. Intenzitet borbenih dejstava na drugim područjima bio je nešto manji, što je i razumljivo, s obzirom na operativni značaj komunikacija i objekata u zoni dejstva 4. divizije. Jedinice 39. krajiške divizije izvele su u junu 26 borbenih akcija. Evo podataka o tim akcijama koje ćemo prikazati, takođe, telegrafski. Prvog juna Zmijanjski NOP odred kod Vodičkog vrha vodio je borbu sa 2. četničkom brigadom Bosansko-krajiškog četničkog korpusa. U toj borbi ubijena su trojica četnika. Četvrtog juna 15. krajiška brigada vodila je borbu sa istom tom četničkom jedinicom (2. četničkom brigadom) u selu Meline kod Banjaluke i ubila 8 četnika. Zaplijenjeno je 7 pušaka, municija i arhiva. 259 Narednog dana, 5. juna, 13. krajiška brigada vodila je borbu sa dijelovima 7. SS divizije "Princ Eugen" na prostoriji Dimitor- s. Strbina- s. Pecka. Ubijeno je 14, a ranjeno više od 20 Nijemaca. Iz stroja brigade izbačeno je 15 boraca- 3 poginula i 12 ranjenih boraca. Istog dana, 5. juna, i 16. krajiška brigada sa dva bataljona vodila je borbu protiv divizije "Princ Eugen" na prostoriji s. Antonići. Gubici brigade bili su 2 poginula i 4 ranjena borca, a gubici Nijemaca i četnika nisu poznati. Istog dana u 22.00 časa oba bataljona 16. brigade napala su na dijelove 7. SS divizije "Princ Eugen" i nanijela im veće gubitke, uz vlastite gubitke od 2 poginula i 5 ranjenih boraca. Šestog juna jedinice 13. krajiške brigade napale su na dijelove 7. SS divizije "Princ Eugen" na prostoriji s. Slatina - s. Medna i ubile 9, a ranile više Nijemaca. Vlastiti gubici bili su 1 poginuli i 2 ranjena borca. Tog danaje i 15. brigada vodila borbu, ali sa četnicima. Napala je grupu četnika kod sela Meline i protjerala ih u Banjaluku. Sedmog juna 16. brigada prilikom prelaska ceste kod sela Vojići, između Ključa i Bosanskog Petrovca, vodilaje borbu sajurišnim bataljonom 2. oklopne njemačke armije i ubila 13, a ranila 30 njemačkih vojnika. U borbi je poginuo je-dan, a ranjena su tri borca brigade. Osmogjuna 15. brigada vodilaje borbu sa četnicima 1. krajiške četničke brigade Bosanskokrajiškog četničkog korpusa kod Klupa, na cesti Banjaluka -Bronzani Majdan, i tom prilikom ubila i ranila 28 četnika. Slijedećeg dana, 9. juna, 15. brigada nastavila je gonjenje četnika u selu Kremenovići. Trinaestog juna jedinice 13. brigade razbile su 2. četničku brigadu na položajima: Ilića-glavici (kota 943) - Sitnica - Čađavica. Ubijeno je i ranjeno 16 četnika, a ostali su pobjegli prema Banjaluci. Četrnaestog juna 16. brigada vodilaje borbu na cesti Ključ - Bosanski Petrovac kod Oklinaca. Na zasjedu 16. brigade naišla je kolona jurišnog bataljona 2. oklopne njemačke armije sa 22 kamiona pod zaštitom tenkova i oklopnih kola. Vatrom sa bliskog odstojanja ubijeno je i ranjeno više od 60 Nijemaca, a jedanje zarobljen. Poginuo je jedan borac 16.brigade. Zaplijenjen je 1 puškomitraljez "šarac", 1 minobacač, više pušaka, znatna količina municije, 30 tromblonskih bombi, signalni pištolj, veće količine odjeće, obuće, ćebadi, šatorskih krila, soli i šećera. Šesnaestog juna 13. brigada gonila je četnike kroz selo Marčete, zatim preko planine Manjače, Pavlove Ravni, Paleža i Sljemena do Kadine Vode. Ubijena su dvojica, a ranjena trojica četnika, od kojih je zaplijenjeno oružje. Osamnaestog juna udarna grupa 13. brigade napalaje četnike 1. četničke brigade u selu Racune i ubila jednog četnika. Ta grupa je slijedećeg dana, 19. juna, napala istu četničku jedinicu kod Rogolja i protjeralaje uz nepoznate gubitke. Devetnaestog junajedinice 16. brigade na izlazu iz Drvara kod Pasjaka dočekale su kolonu 384. njemačkog puka, ubile jednog i ranile više Nijemaca. Dvadesetog juna jedinice 13. brigade vodile su borbu sa dijelovima 7. SS divizije "Princ Eugen" i 3. četničke brigade. Ubijeno je i ranjeno 5 Nijemaca i četnika. Ranjen je jedan borac 13. brigade. Dvadeset prvog juna jedinice 15. brigade razbile su 1. i 2. četničku brigadu na prostoriji Jelićka, ubile i ranile 8 četnika, a ostali su pobjegli u Ivanjsku, pod zaštitu ustaša i domobrana. Istog dana je 16. brigada dočekala na cesti Oštrelj - Drvar kolonu 384. njemačkog puka, jačine 60 vojnika na vozilima. Ubijeno je i ranjeno 25 Nijemaca. U borbi je poginuo 1, a ranjena su 2 borca 16. brigade. Tog dana (21. juna) i Zmijanjski NOP odred, na području Krupe na Vrbasu, razbio je 1. četničku brigadu, ubio dvojicu, ranio 6 i zarobio 8 četnika. 260 Dvadeset drugog juna 13. brigada razbilaje grupe četnika 3. četničke brigade u selima Strbini i Podrašnici, ubivši 4 i ranivši 9 četnika. Ranjen je jedan borac 13. brigade. Istog danaje 15. krajiška brigada vodila borbu na Klupama sa 2. četničkom brigadom.Ubijeno je 3, ranjeno 5 i zarobljeno 8 četnika. Dvadest četvrtogjuna Zmijanjski NOP odredje u Han-Kolima razbio grupu četnika 1. četničke brigade. Ubijen je jedan i ranjena su dvojica četnika. Dvadeset petog juna jedinice 16. brigade dočekale su u zasjedi kod Jasikovače blizu Drvara dijelove 384. njemačkog puka i razbile ih. Slijedećeg dana vođene su borbe s četnicima na dva mjesta - jedinice 13. brigade, kod sela Rogolji, protiv 3. četničke brigade, a Zmijanjski NOP odred, na prostoriji Lunjevca, protiv 1. četničke brigade. Dvadeset osmog juna jedinice 39. divizije izvele su tri istovremene akcije. Jedinice 15. brigade napale su grupu od 400 milicionera u Kozarcu. U šestočasovnoj borbi ubijeno je i ranjeno 65 milicionera, a gubici brigade bili su 6 poginulih i 6 ranjenih boraca. Jedan bataljon te brigade, koji je bio u zasjedi kod s. Kovačevića, zaplijenio 3 puške od četnika i jednog četnika zarobio. U isto vrijeme je 16. brigada napala dijelove 384. njemačkog puka na cesti Drvar - Oštrelj. Tom prilikomubijenojei ranjeno 20 njemačkih vojnika, a jedan je zarobljen. Ranjena su 3 borca brigade. Treću akciju tog dana izvela je udarna grupa Zmijanjskog NOP odreda. Razbila je kod Krupe na Vrbasu, južno od Banjaluke, 1. četničku brigadu. Jedinice 10. krajiške divizije izvele su u junu 1944. godine 25 većih borbenih akcija. Akcije su izvođene u okviru brigadnih zona odgovornosti, pa ćemo ih tako i prikazati u najkraćim crtama. Sedma krajiška brigada izvelaje, između ostalih, četiri krupnije akcije. Prva njena takva akcija izvedenaje 6.juna, kadaje brigada napala dijelove Brzog zdruga iz Travnika, kod Rostova, ubila 12 i ranila isto toliko ustaša i domobrana, uz vlastite gubitke od 6 poginulih i 2 ranjena borca. Narednog dana, 7. juna, 2. bataljon 7. brigade dočekao je dijelove 7. SS divizije "Princ Eugen", koji su prodirali od Bugojna prema Prozoru, kod Karamustafića, južno od Gornjeg Vakufa. U toj borbi ubijeno je 8 i ranjeno 15 Nijemaca. Zaplijenjen je 1 protivtenkovski top, 1 teški minobacač, više pušaka, automata i veće količine municije. Jedan kamion je uništen, a jedan oštećen. Gubici brigade bili su 1 poginuli i 2 ranjena borca. Dvadeset sedmog juna 7. krajiška brigada vodila je borbu sa 7. SS divizijom "Princ Eugen" na Zec-planini i Zečijoj glavi (kota 1766). U toj borbi je poginuo zamjenik komandanta 7. krajiške brigade Milan Ćup. Četvrtu veću borbenu akciju 7. brigada je izvela 29. juna. Tog dana je njen 2. bataljon, štiteći prebacivanje 1. proleterske divizije iz zapadne Bosne u Hercegovinu, i dalje prema Srbiji, vodio žestoke borbe sa dijelovima 7. SS divizije "Princ Eugen" na planini Bitovnji. Ubijeno je 16, a ranjeno 27 Nijemaca, uz vlastite gubitke od jednog poginulog i tri ranjena borca. Deveta krajiška brigada imala je u junu 11 borbenih akcija. Prva od njih izvedena je 4. juna, kada je njen 2. bataljon, u zasjedi na cesti Jajce - Gornji Vakuf, dočekao i uništio 1 kamion sa 20 Nijemaca. Prvi bataljon te brigade je 7. juna, takođe u zasjedi, dočekao na cesti Jajce - Donji Vakuf četiri kamiona puna nje-mackih vojnika. Ubijena su 52 vojnika. Taj bataljon je i 9. juna dočekao u zasjedi na cesti Jajce - Donji Vakuf dijelove 7. SS divizije "Princ Eugen". Uništena su tri kamiona, zajedno sa 25 njemačkih vojnika. Jedanaestog juna su 2. i 4. bataljon 9. krajiške brigade zajedno napali 3. četničku brigadu na terenu Mrkonjić-Grada, u selima Gerzovo, Trnovo, Sokolac, 261 Dragnić i Potkraj. Snage 3. četničke brigade, ukupne jačine od 700 četnika, bile su opkoljene i razbijene. Četnici su imali 16 mrtvih, mnogo više ranjenih, a brigada je imala 2 poginula borca. Razbijene četničke jedinice u neredu su se povukle u Pljevske Podove i Podgoriju. Cetrnaestog juna izvedene su tri borbene akcije. Najprije su 1. i 4. bataljon 9. brigade iz zasjede na cesti Donji Vakuf - Jajce napali kolonu 7. SS divizije "Princ Eugen", koja se sastojala od 8 kamiona i jednog tenka. Uništeno je 6 kamiona, a ubijena su 22 njemačka vojnika. Zatim je 3. bataljon te brigade vodio borbu kod Blagaja sa 29. ustaškom bojnom, koju je razbio, ubivši 12 i ranivši mnogo više ustaša, dok je bataljon, koji je sačekao ustaše u zasjedi, ranio jednog borca. Tog dana su se dijelovi 7. SS divizije "Princ Eugen'", predvođeni četnicima 3. četničke brigade, provukli iznenada noću u selo Mujdžiće, spalili ga i zajedno sa četnicima produžili prema Vaganu. Zatimje 13. SS puk divizije "Princ Eugen", zajedno sa četnicima 3. četničke brigade, napao 2, i 3. bataljon 9. brigade sjever-no od Blagaja. Aktivnom odbranom i snažnim protivnapadom napad Nijemaca i četnikaje odbijen. Napadači su razbijeni i natjerani na povlačenje. Prilikom povlačenja 4. bataljon 9. brigade prestigao je njemačku kolonu, napao je kod Prosjeka, oteo opljačkanu stoku i vratio je narodu. U tom neuspjelom napadu njemačko-četničkih snaga poginulo je 11 Nijemaca. Brigada je imala dva poginula borca. Polovinom juna 9. brigada se prebacila preko Vrbasa u srednju Bosnu. Na terenu Janja, radi zaštite naroda, ostao je 2. bataljon. Već 23. juna dijelovi 4. puka "Brandenburg" napali su 1. bataljon 9. brigade u selu Kruščica, 9 kilometara istočno od Jajca. Nijemci su u toj borbi imali 11 mrtvih. Dvadeset sedmog juna 2. bataljon je u zasjedi na cesti Jajce - Donji Vakuf dočekao 2 kamiona u pratnji tenka i borbenih kola. Ubijeno je i ranjeno 15 Nijemaca, a jedan je zarobljen. Posljednjeg dana u junu 3. bataljon 9. brigade napao je kod Komara kamion sa 7 vojnika iz sastava 7. SS divizije "Princ Eugen". Svi su vojnici pobijeni, kamion je uništen, a oružje i oprema su zaplijenjeni. Za sve to vrijeme Jajački NOP odred je držao položaje sjeveroistočno od Jajca, na rijeci Ugar, i sadejstvovao snagama 9. krajiške brigade. Seriju od 10 borbenih akcija 17. krajiške (Ramske) brigade u toku junske operacije 5. korpusa otpočeli su njeni diverzanti 7. juna, kada su postavili nagaznu minu na koju je naišla grupa ustaša. Od te eksplozije poginulo je jedanaest ustaša. Već sjutradan dijelovi 3. bataljona 17. brigade uništili su transportni voz na pruzi kod Krvavog Polja, blizu Konjica. Drugi bataljon te brigade 12. juna porušio je most na Rami, tzv. "Crnu ćupriju". Devetnaestog juna snage 369. njemačke "Vražje" divizije napale su 3. bataljon 17. brigade kod Kruščice. Bataljon se pod borbom povukao na planinu Bitovnju, ubivši i ranivši 29 Nijemaca, dok su gubici bataljona bili tri ranjena borca. Samo nekoliko dana kasnije napad je imao obrnut smjer: 27. juna 2. bataljon 17. brigade napao je na njemački bataljon iz sastava 369. njemačke "Vražje" divizije, koji je silazio sa Lazina, preko Crnog vrha. Ubijeno je i ranjeno 25 Nijemaca, a 2. bataljon je imao jednog poginulog borca. Dvadesetog juna Janjski NOP odred je dočekao dijelove 7. SS divizije "Princ Eugen" kod sela Ljoljići, blizu Jezera sjeverno od Jajca, i ubio 5 Nijemaca. U borbi je poginuo jedan borac. Tog dana su izvedene još dvije akcije: 2. i 4. bataljon su odbili napad jedne bojne 8. posadnog zdruga kod sela Tješila. Borba je trajala od ranog jutra do kasno uveče. Neprijatelj je pretrpio velike gubitke. Drugu akciju izveo je Kupreški NOP odred, koji je vodio tešku borbu sa 29. ustaškom bojnom u oko- 262 lini Blagaja (nakon prodora iz Kupresa 29. ustaška bojnaje spalila Blagaj). Odred je i 27. jula vodio tešku borbu sa 29. ustaškom bojnom. Visočko-fojnički NOP odred, koji je čitavog juna zatvarao pravac od Busovače i Kiseljaka prema jugozapadu, 21. junaje.vodio borbu sa dijelovima 7. SS divizije "Princ Eugen", kod Busovače i Rostova. Do odlaska u Srbiju, 11. krajiška divizija je u sastavu 5. korpusa, u toku juna na području srednje Bosne izvela 30 akcija. Kao i kod drugih divizija tog korpusa to su bile, uglavnom, borbe bataljonskog nivoa i jedna veća u kojoj je učestvovala glavnina 11. divizije. Stoga nećemo sve te akcije opisivati, već ćemo ih samo navesti. Prvog juna izvedene su dvije akcije protiv četnika: 12. krajiška brigada vodila je borbu sa Vrbaskom četničkom brigadom u selu Živinice i Garići, kod Kotor-Varoša, a 14. krajiška brigada na cesti između Klašnica i Prnjavora, kod sela Čardačana. Trećegjuna izvedene su, takođe, dvije akcije: 5. krajiška brigadaminiralaje prugu kod Kotorskog i uništila voz, a 12. krajiška brigada (2. bataljon) protjerala je ustašku bojnu iz Kotor-Varoša. Četvrtogjuna izvedene su tri akcije: 5. krajiška brigada razbilaje na Vučjem brdu Teslićku četničku brigadu; 14. krajiška brigada napalaje Župsku četničku brigadu u selu Nožičko, a Vlašićki NOP odred napao je dijelove Vrbaske četnič-ke brigade. Naredna dva dana, 6. i 7. juna, dva NOP odreda - Prnjavorski i Motajički-vodili su borbu, takođe, s četnicima Motajičke četničke brigade, u selu Lepenici. Osmog juna vođene su borbe protiv ustaško-demobranskih snaga na dva pravca: 5. krajiška brigada s dijelovima 1. lovačkogustaško-domobranskogzdru-ga, pojačanim četnicima Ljubićke četničke brigade u selima Pojezna i Cerani, a jedinice Tešanjsko-tesličkog NOP odreda sa 4. pukom 1. lovačkog ustaško-do-mobranskog zdruga, u selu Ukrinici kod Teslića. 1 slijedeća dva dana vođene su borbe sa ustaško-domobranskim snagama: 9. juna 3. bataljon 5. krajiške brigade u selu Ukrinici kod Teslića napao 2. bojnu 6. lovačke pukovnije i potpuno je razbio, a 11. juna 12. krajiška brigada razbila je kod Kotor-Varoša, u selu Vrbanjcima, jednu satniju ustaške bojne iz Kotor-Varoša. Dvanaestogjunajedinice 12. krajiške brigade u Aginom selu vodile su borbu sa Vrbaskom četničkom brigadom. Jedinice 14. krajiške brigade i Motajičkog NOP odreda 11. i 15. juna vodile su manje borbe s četnicima. Dijelovi te dvije jedinice - 14. krajiška brigada i Motajički NOP odred - 16. juna prebacili su se preko Save i u selu Orubici napali ustaše. Dijelovi 5. krajiške brigade napali su 17. juna uporište 4. lovačkog puka u Ceru kod Dervente. Jedinice Tešanjsko-teslićkog NOP odreda 17. juna su napale i razbile mili-ciju u okolini Teslića, u selima Mrkotić i Raduša. Slijedećeg danajedinice Tešanjsko-teslićkog NOP odreda napale su domob-rane kod sela Jelaha. U toj borbi ubijeno je 20 domobrana, a osam ih je zarob-ljeno. Ostali su pobjegli. Zatim su njemačka SD policija sa ustaškim žandarima (oružnicima) i 4. četa milicije iz Tešnja krenuli u napad na odred, ali su i oni bili razbijeni. Dvadesetog juna četnici Vrbaske četničke brigade, zajedno sa ustašama iz Kotor-Varoša i dijelovima 4. lovačkog zdruga iz Banjaluke, svi pod komandom 263 komandanta 3. policijske oblasti njemačke policije pukovnika Kazerera, krenuli su u napad jednovremeno od Kotor-Varoša i Banjaluke na jedinice 12. krajiške brigade. Nakon žestoke borbe Nijemci, četnici i ustaše su razbijeni i natjerani u bjekstvo, uz znatne gubitke (18 mrtvih). Tog dana su i jedinice 14. krajiške brigade vodile borbu na Krčmaricama sa 4. bojnom ustaških prometnih zdrugova. Sjutradan, 21. juna, izvedene su dvije akcije protiv ustaško-domobranskih snaga: dijelovi 5. krajiške brigade dočekali su u zasjedi dijelove 4. lovačkog us-taško-domobranskog zdruga i ubili 10 ustaša i domobrana, a 6 zarobili, a dijelovi 12. krajiške brigade su kod Kotor-Varoša, u selu Vrbanjcima, isto tako u zasjedi, dočekali ustašku bojnu iz Kotor-Varoša, ubili i ranili 6 ustaša, a ostatak natjerali natrag u Kotor-Varoš. Dvadeset drugog juna ponovno je izveden napad udruženih njemačko-ustaško-četničkih snaga: dijelovi 4. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga, te dijelovi Jošavačke i Župske četničke brigade i njemačke policijske snage, pod zajedničkom komandom komandanta 3. njemačke policijske oblasti, napale su, uz podršku 4 tenka, položaje 14. brigade u selima Boškovići i Cardačani, jednovre-meno od Banjaluke, preko Slatine i Kadinjana, i od Klašnica. Napad je odbijen. Nijemci, ustaše i četnici su imali 17 mrtvih i ranjenih. Peta krajiška brigada vodilaje borbu protiv četnika 23. i 25.juna. U toj drugoj akciji kod Dervente ubijenoje 14 i ranjeno 20 četnika Dobojske četničke brigade. Najveća i najznačajnija akcija 11. krajiške divizije bila je, svakako, napad na Derventu. Da bi se privukle snage 7. SS divizije "Princ Eugen", koje su zajedno sa 369. njemačkom divizijom izvodile napade na području Gornjeg Vakufa, pla-nine Bitovnje i Prozora protiv 1. proleterske divizije, sprečavajući joj da se od-lijepi i krene što prije prema Srbiji, štab 5. korpusaje 27. juna naredio štabu 11. divizije da napadne na ustaško-domobranski garnizon u Derventi i komunika-ciju Derventa - Doboj. U napadu su učestvovale tri brigade: 5. i 14. krajiška brigada 11. divizije i 18. brigada 38. istočnobosanske divizije iz sastava 3. korpusa NOVJ. Napad je izveden jednovremeno na ustaško-domobranske snage u Derventi i u svim okoinim uporištima. Time je 7. SS divizija "Princ Eugen" bila primorana da napusti područje Gornjeg Vakufa i Travnika, upućujući svoje snage na cestu Zenica- Doboj - Derventa, radi zaštite. U munjevitom naletu tri pomenute brigade već prvog dana je oslobođena Derventa i sva okolna uporišta, osim zgrade gimnazije, u kojoj su se Nijemci i ustaše održali do 28. juna poslije podne, dok nisu stigle snage ustaša i Nijemaca od Doboja. Tada su se partizanske snage povukle iz grada. U Derventi je 27. juna ubijeno 400 ustaša, domobrana i Nijemaca (feldžandarma), ranjeno ih je 225, a mnogo ih je zarobljeno. Gubici brigada bili su 19 poginulih i 47 ranjenih boraca. Zaplijenjena su 4 brdska topa, 4 haubice, 2 protivoklopna topa, preko 300 pušaka, 16 puškomitraljeza, 1 radio-stanica, neutvrđen broj automata, 1 minobacač i veoma velika količina ostalog ratnog materijala pronađenog u 3 ratna magacina. Tim bojem za oslobođenje Dervente 11. krajiške divizija krunisala je svoja borbena dejstva u junskoj operaciji 5. korpusa i započela seriju krupnih akcija, koje će nastaviti u julu, prije odlaska u Srbiju. 264 Sumirajući sve u dokumentima zabilježene borbene akcije i aktivnosti jedinica 5. korpusa ujunu 1944, dolazi se do brojke od 145 borbi bataljonskog nivoa. Proračunato u brigadne i divizijske bojeve, imajući u vidu četvornu formaciju, to znači daje na operativnom području 5. korpusa u junu 1944. izvedeno 35 brigadnih, odnosno 9 divizijskih bojeva. To znači daje 5. korpus tog mjeseca izveo jednu operaciju operativnog značaja u trajanju od 9-12 dana, računajući neizbježne operativne pauze. Tako zbrajanjem i vremenskim sažimanjem mnogobrojnih samostalnih borbi i bojeva dolazimo do vremensko-prostornih parametara kojima se mjere klasične operacije. Svi drugi parametri klasične operacije vrijede i za ovu vrstu, uslovno nazvane, mozaičke partizanske operacije. Decentralizovano komandovanje, koje se ostvaruje na direktivan način, susretno planiranje "odozdo" i "odozgo", ne protivrječe odgovarajućim parametrima klasične operacije, koji se odnose na jedinstveno komandovanje, jedinstven cilj i jedinstven plan operacije. Da su sva ta tri jedinstva odista ostvarena u prikazanoj junskoj operaciji 5. korpusa uvjerljivo govori činjenica da su borbena dejstva u sve četiri divizije, u čijem su sastavu djelovali i NOP odredi u zonama odgovornosti divizija, po nivou, cilju i načinu izvođenja bila identična. Sve snage divizija bile su usmjerene na manje, češće i munjevite napadne akcije (zasjede, napadi, prepadi, diverzije) s jedinstvenim ciljem: uništiti što više neprijateljeve žive sile i tehnike i paralisati saobraćaj na svim komunikacijama u zonama odgovornosti, i uz sve to sačuvati sopstvene snage od velikih i nepotrebnih gubitaka. Stoga nije nimalo slučajno što se nijedna divizija nije upuštala u velike bojeve, izuzev jednog (napad na Derventu), koji je inicirao štab Korpusa prema ukazanoj potrebi. Pouke iz te operacije jesu trajne i višestrane (1) disperzijom snaga i borbenih dejstava u prostoru i vremenu mogućno je držati u pasivnoj poziciji i znatno jače neprijateljeve snage; (2) aktivnost i intenzitet borbenih dejstava bitan je uslov zadržavanja operativne inicijative, naročito u uslovima nepovoljnog odnosa snaga i (3) primjenom partizanskog načina vođenja borbenih dejstava, ne samo partizanskih već i regularnih jedinica, mogućno je koristiti se prostorom u njegovim stvarnim dimenzijama, bez odnosnih borbi, bojeva i operacija (bitaka) za pojedine njegove dijelove, a vremenske dimenzije svakog oblika borbenih dejstava proširivati do posebnih razmjera. Stoga je sa stanovišta teorije ratne vještine sasvim irelevantno da li je junska operacija 5. korpusa trajala čitav mjesec, koliko je stvarno trajala, ili ćemo je vremenskim sažimanjem svoditi na vremenske parametre klasične operacije. Staviše, ona može da traje i znatno duže, kao što je trajala ljetna operacija 5. korpusa na području Bosanske krajine. Naime, u tri ljetna mjeseca jedinice 5. korpusa dejstvovale su na istom prostoru, sa istim ciljem, istim snagama i na istovjetan način. Razlike su samo u vremenu. Ako bismo zanemarili sve identične parametre i apsolutizovali samo taj jedan - vremenski, onda bismo, prema vremenskom kriterijumu morali klasifikovati sva ta dejstva koja su se izvodila u tri mjeseca, najmanje u tri operacije. To je mogućno i iz metodičkih razloga poželjno. Ali, isto tako je mogućno sva ta dejstva posmatrati i tretirati kao jedinstvenu operaciju u određenom vremenskom periodu, tj. sa eksponiranim vremenskim parametrima. Mi smo se opredijelili za ovu drugu soluciju iz praktičnih razloga, jer bi nas, makar i veoma reducirano prikazivanje svih tih mnogobrojnih akcija daleko odvelo. Prema tome borbena dejstva jedinica 5. korpusa u julu i avgustu 1944. tretiraćemo kao nastavak po-četne junske operacije mozaičkog tipa, prikazujući ih metodom srodnih poka-zatelja. 265 1 ? buiuj 'uzeacu 1 r^ -< 1 m             -'     uu BAizoids^a ' vi vi rs r^ c<t ' 0 t-^         ' i ' ' <N s << a, BfU01| qiUJCAOl v" 00 \0 r"i § ^- ^t ^t- r^ ^ CQ f*^ (^< ^ f"^ fn 0\ */) 0 0 ^0 0 0 Bruoi) qi3BqBf                                                 ^0 00 t~~ r^         rt         f^l fn     •IS-OTpCJ 0 VI m W ^t         i 1 1 i CT\ M     BitJ)ua3 ^ ^r CQ ^0 m i i 1 1 i ^0 <-^ << N U UOJ3|ai 00 0 •^- "^ ty- m (^ m fi 1 m ?i     •uni nsiqBil V) a ^1 0 cs fS CT\ n fn 1 1 i M w ts     niisnd •lOSIAIlOJđ BZ ' [~~ CT^ Tf 0 <s M >/> 0 t~~ 00 '         . 1 00 •<fr 0 VI ^ aus3snd CT\ t^- r* •<• CT\ S r-f^ 0 s s 0 3 co fQ ^r r^ co ^t- f^ § fS *^ 00 5 00 00 r4 V) 8 ^- m (y> ^> w 0 s s; Id U Z 0 s 0 >u 0) auonJ i s fS ^ •/" r^ 1 i t~- 0 \0 i s ro ^ A 01 N a^sai i w ^0 0 0\ 00 0 1         . 1 m tS § V" 1 §• M •AO^Ua"AllOJd i 1-*-> ^1- VI c"^ - <s a • 1 1 00 •<t ^ ai!SpJq i 1 1 3 i *n t-^ <Ti > 1 1 <s CT^ m asi?iqnBq ' 1 1 ' ' CT\ 0 ' 1 1 1 CT\ 0 << •N 0 a: 0 B^Esnd -uatAitoid i m m f-< CQ <^         ' 1 1 '"' o-i cn iquioq iitudtu -<• •<il- 0 00 CT\ r^ <s 00 00 00 CT\ <s ^> •<" 0 •<t 0 (^" r^ i-~ ^0 •<t SO \0 0 Vi 00 ro E?IO)Sld s s M w^ •/1 00 ro M c?\ cs 00 cs 00 M CS 0\ " S EOIufOJlS •<• •^ r^ cn 0         fS         VI *0 ezaf{EJ)!ui qiitsat 1 0\ •^ 0 r^i 1 1 cs ro <s ^đ- ^0 UOlAe AItOJd ^ . i cs i 1         1 i 1 ^ BzafiBJiimoiisnđ ^t N 0 00 a CT\ ^- 1—1 ^ Ut M r- c^ 0 00 e^esnd r^ ^t- r* v" r^ m a a m 00 cn t^ t?" CT\ VI co 0 t—( 8 •* "n M ft r-m S vS >u ea u (S 41U31U ' 00 ^r cs r".         1 ft tS 1 ^0 <y qisisai i 0 00 ^? \o '     ' 1 -' m f0 > 0 0. 0 ^ •AoifuaunoJd i •<1- m - ^ - <^ 1 1 1 ro iCTP-ni i i m CQ 1 <s fO 1 1 1 ^ C3iqneil i i i 1 1 <N 1 1 1 i <s 1 •5 3 '^ n3!i eu r- CS •^ ^ r-~ ••đ- f^t OS f^ 00 CT\ ^0 Tt r~- CQ 00 <s 0 ra CT\ r~- 00 VI •^r t^- ON M CT) 00 m CTi ^0 n^sids ođ <^ m r- r- ^-v> U~1 00 ^0 r-< m c*^ •/) o'i •^ 00 00 r4 C<1 [~~. 0 r-l r^ CT\ c^ vi 0\ ro 0^ ^0 r^ ^ E3IUIp8{ 5 ^5 ^ .0 •m 2u ^i •o x^ •O al •a X . 53 •^ x -^ ^•a i'i ^5 ^1 <-i ^ '•2 ^ 3 •o-a s1 11 < 0 [^ >   i3 ea'o 1^ ^ ^a ^ El-1 —< &> 0 Ct" <> flJ " 00 eu S gl z3 3-3 Bi-S, "i ^ s H 3" p5 So ""ZEaEU             ~1                                     f^l BAIZ -o[dsifa ' ' ' 00 v> r~~ 0 <-^ cy\ 1 ' • ' <"•<     '0 s •< 0; 0 s 0 Sti eCuoi| 1|1UJBAOI ^0 r^ CT\ ' !Ti " (N •vf                 S     g BfUOll ql3B4B( f-> " ' U-l ^ 00 os ^ ""> rs cs - 00 CTs M     00 ^0 <*1 << N w > •)S OIpBI r-~ 1 i Tl 0 f^> v> ^ 1 1 i 1     (T> eiEJlU33 ^ ' i •^ ^ r^i ^ \ 1 -< i 1     Tl- Euojaiai •<" " ' 00 a M rs                         00                     EiqEi( n^ vi 8 \0 i 00 rs f 00 fl <"! ^3 Vt •<l- 00 M M w 0 s ' '     0 t— o".                             u L> z s s nifsnd •io^ AI)OJd BZ 1 ' l 00 -^ M 51 0 s s 1 ' ' .     0 8UE3snd 0 0 0 a S v v 0^ 00 0\ •s r^ M 00 •*r 00 '•0 s 00 0\ § M § f- r-l 0 M 0 Vt 0 0     CT^ 0 r- 3 ^ £1 EB auanJ ' ' ' 3 r~-0^ •<t ^0 1 ' t ' '     $ 3){sat ' ' 1 § <N f-i M '"• 0 M M 1 1 ' 1 0 Tf     0 S 0. 0 "o •Ao^uai AI"OJd ' • ' <^> 0 (-* 00 s f) v> ' r-v> TT 1 '     VI 00 ailspJq i     1 1 ? T> Vt 1 1 00 0^ •tl- 1 1     0-. r~) 33iqnBH i i     1 t 1 1 1 VI 0\ i 1 1     0\ <; •N 3 B 0 Bi[Bsnd •uaiAIlOJJ i ' 1 0\ fl r-i ^ M 1 i 1 1     ^     M ^- 00         00 -* •<T 0 fS r- w     ^ •^ efioisid r~-•<- a ' 00 M 00 00 ••r CT\ n vi V> 00 " M 0     ft 00 00 B3IUfoJ18 1^ v" 2 -t VI 00 t--cs 5 s 00 M M •- f0 1     0^ ^0 ezatiEiiiui insissi <N S 1 00 CT\ m s r~- . > M <N     VI r~- ezafiBJ)(ui -oi{snd = v> 1 M m CTl t~- w - fn S a^     M iy- Eijesnd 8 5 00 w <S S M r~- ^ fU r~- m s M 3? •* S •^-" S (S Vt <s     0 00 0 0 i 03 9U3TU i 1 ] r~- 0 ^1- ^0 —< 1 i i i     00 •đ- i"q uoza i ' 1 0 1 ' m 1 1 ' i i     ro HTitsai i     1 r*^ 3 ^0 CT' <N 1 i i -     •^- 1 & IlfSAOlfU -aiAIIOJj 1 ' ' •^ " v> - 1 ri -• ' t     V) 4"lspJq ] 1 1 1 m m i 1 M •* i i     ^ 33tqnEH i 1 1 1 1 1 1 1 M i i i     m ^ h" W Q S S naii eu [- m r-) \D (N ^0 •4-•it Tl- 1 ^t 00 r-* 0-. V) fl f*^ •f ^0 o\ 0 M 0\ r^ 00 f (S tN V)     m nifsids od S <*! a f^l 0 CT^ •^- 0 f-l w 00 fl § M f--l 3 S ap\ ^>     0 ^ CT^ < Lt 5 5 bj "C &< 1 .0 </! 5 a 0 ^ '0 J3 § s C •3 > -a •5 X .3 > •5 1 t S^ .H ^ X' ^ S •3 s •g 0. §1 s 0 ^ .a .a. T3 a '? ^o ^ •0 T3 0 1 CL. 1 •o 1 0 S •z. •i u     <C 0 M > cn   1i^ 5 e ® ^1| ig^ N Ol S Nastavak ofanzivnih dejstava 5. korpusa u julu i avgustu 1944. Ofanzivna dejstva jedinica 5. korpusa započeta u junu 1944, nastavljena su istim intenzitetom, sa istim ciljem, sa istim operativnim rasporedom, na istom prostoru i na istovetan način i u naredna dva ljetna mjeseca - u julu i avgustu. Nije bilo ni značajnijih organizacijskih promjena, sem što su popunjavani gubici, a jedinice omasovljavane prilivom novih boraca i što je u srednjoj Bosni, umjesto 11. krajiške divizije, poslije njenog odlaska u Srbiju, u avgustu, na tom prostoru dejstvovala novoformirana srednjobosanska divizija, izvršavajući iste one zadatke, u istoj zoni odgovornosti koje je ranije imala 11. divizija. Čak ni u rasporedu okupatorsko-kvislinških snaga i načinu njihove upotrebe nije bilo većih promjena. Stoga bi se moglo reći da su ofanzivna dejstva jedinica 5. korpusa u julu i avgustu bila u neku ruku dvije reprize junske napadne operacije. Već prvog jula sve tri dvizije- 4,10. i 39 dvizija - nastavile su borbene akcije na užem području Bosanske krajine. Četvrta divizija je tog dana izvela čak četiri akcije - dvije napadne, dvije diverzantske. Napadi su izvedeni na dijelove 2. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga kod Krnjeuškog međugorja u okolini Bo-sanskog Petrovca i na četnike u Saničanima, južno od Prijedora. Obje diverzant-ske akcije izvedene su na pruzi Prijedor - Bosanski Novi: jedna na dijelu pruge između Prijedora i Brezičana, a druga između Blagaja i Bosanskog Novog. Dak-le, obje nadomak jakih neprijateljevih garnizona. Desetadivizijanapadalajetogdana(l.jula) dijelove7. SSdivizije "Princ Eu-gen" na cesti Donji Vakuf - Travnik, a 39. divizija četnike 3. četničke brigade u selima: Trnovo i Sibovi. Od tada pa do posljednjeg dana u julu nije bilo nijednog dana u kome se nije vodila bar po jedna borba ili boj na području Bosanske kra-jine. U zoni četvrte divizije vođene su, u prosjeku, po dvije borbe - boja, ili dvost-ruko više nego u zonama ostalih divizija. Evo i konkretnih podataka. Prema borbenim izvještajima, dnevnim i mjesečnim, našihjedinica i prema dokumentima njemačkih i kvislinških jedinica, 4. krajiška divizija u julu je izvela 60 što većih što manjih akcija, među njima i 10 brigadnih bojeva. Sve te akcije, bez izuzetka, bile su ofanzivnog karaktera. Prema oblicima napadnih dejstava, struktura tih akcija izgleda ovako: čistih napada 18, prepada 18, zasjeda 10 i di-verzija 10. Konkretni učinci svih akcija biće dati sumarno, pa ih ovdje nećemo prikazivati posebno po jedinicama. Najveći broj borbenih akcija ove i drugih divizija, izveden je na komunikacije, odnosno na neprijateljeve snage i transporte koji su se kretali komunika-cijama. Ipak, treba zabilježiti jedan napad na naseljeno mjesto - na Kozarac - koji je izvela 11. brigada 4. divizije. Kozarac je branila "Redžina" milicija, jačine 400 milicionera, bivših žandarma, ustaša, legionara i policajaca. Nakon žestoke borbe mjesto je zauzeto. Uništeno je 16 bunkera i posade u njima. Preživjeli su pokušali da se probiju prema Prijedoru preko polja, ali su u polju opkoljeni i pretrpjeli su teške gubitke - poginulo je 206 milicionera. Mali broj je uspio stići u Prijedor. Uzgred da napomenemo da je 4. divizija tog istog dana izvela još dvije akcije u dolini Une: jednu na cesti između Bosanskog Novog i Bosanske Krupe (uniš-ten jedan kamion i ubijeno 13 njemačkih vojnika) i drugu na unskoj pruzi, kod Otoke (jedan voz je dignut u vazduh). Deseta krajiška divizija izvela je u julu 36 većih ili manjih borbenih akcija, među kojima 10 brigadnih bojeva. Bile su to, kao i u slučaju 4. divizije, većinom ofanzivne akcije. Zapravo vodile su se samo dvije odbrambene borbe, koje su se završile odbijanjem napada, prelaskom u protivnapad i gonjenjem napadača. I struktura akcija je po oblicima napadnih dejstava i njihovom medusobnom 268 odnosu gotovo identična onoj koju smo naveli za 4. diviziju. Naime, jedinice 10. divizije izvele su 14 čistih napada, 9 prepada, 5 zasjeda i 6 diverzija. Ova divizija organizovala je i izvela jedan veći napad na naseljeno mjesto. Bio je to napad na Gornji Vakuf, koji je tada i konačno oslobođen - nikada više nije pao u ruke neprijatelja. Napad je izveden 28. jula na dijelove njemačkog 4. puka "Brandenburg", jednu satniju 1. bojne 8. posadnog zdruga i mjesnu ustašku miliciju. U tim borbama ubijeno je 24, a ranjeno 60 Nijemaca, ustaša i domobrana; zarobljeno ih je šest, među kojima i dva domobranska oficira. Ratni plijen je bio prilično bogat: dva protivkolska topa, 4 teška minobacaća, 6 puškomitraljeza, 35 pušaka, 4 trombolonske puške, jedan automat, jedan pištolj, 50.000 metaka i veća količina municije za topove i minobacače, 400 odijela, 500 pari cipela i druga ratna oprema Uništena su dva skladišta municije i 17 motornih vozila. U isto vrijeme, jedinice te divizije izvršile su diverziju na pruzi Sarajevo - Mostar i digle u vazduh jedan teretni voz u kojem je poginulo 18 njemačkih vojnika. Jedinice krajiške 39. divizije u julu su imale približno isti broj akcija kao i u prethodnom mjesecu. Od 29 akcija, koliko su ukupno izvele, tri su bile brigadnog, a sve ostale, uglavnom, bataljonskog nivoa. Isto tako, sve te akcije, sem jedne kojaje bila odbrambena, imale su izrazito ofanzivan karakter: 12 čistih napada, 11 prepada, tri zasjede i dvije diverzantske akcije. Najmanje akcija u tom mjesecu izvela je 11. krajiška divizija, što je i razumljivo. Ona je, pripremajući se za pokret u Srbiju, uzgred izvela 7 krupnih napadnih akcija - pet brigadnih bojeva i dva napada grupe brigada na naseljeno mjesto. Njena prva akcija u julu bilaje napad na Teslić, koji su branili: dijelovi 6. lovačke pukovnije 1. lovačkog zdruga, 6. posadni zdrug, jedna ustaška bojna, stalne žandarmerijske snage i Teslićka četnička brigada, koja je preuzela spoljnju odbranu grada, odnosno predstražu ustaško-domobranskim snagama u gradu. Napad je izveden 8. jula i istog dana je odbrana Teslića potpuno razbijena i grad je zauzet. U tim borbama poginulo je više od 100 ustaša, domobrana i četnika, a zarobljeno je 400 vojnika i 10 oficira. Divizija je imala relativno male gubitke - 9 poginulih i 30 ranjenih boraca. Zaplijenjeno je: 400 pušaka, 20 puškomitraljeza, 15 teških mitraljeza, 15 automata, 2 topa, 6 teških minobacača, 3 laka minobacača, 400.000 metaka, velika količina minobacačkih mina, 2 radio-stanice, 100 konja i drugi ratni materijal. Drugi napad jedinica 11. divizije na naseljeno mjesto Tešanj izveden je 22. jula. Efekti su bili isto tako značajni. Tešanj su branili dijelovi 1. lovačkog zdruga, feldžandarmerije i ustaša u Tesliću. Grad je oslobođen istog dana. Neprijatelju su naneseni veliki gubici - 25 poginulih njemačkih vojnika i 300 zarobljenih domobrana. Ratni plijen je, takođe, bio obiman: 3 minobacača, 5 mitraljeza, 9 puškomitraljeza, 250 pušaka, velika količina municije i ostalog ratnog materijala. Posljednja borba koju su vodile jedinice 11. divizije u okviru operacija 5. korpusa odigrala se 29. jula, kada su jednu ustašku bojnu, predvođenu feldžandarmerijom, potpuno razbili kod Kotor-Varoša. U toj borbi poginulo je 40 ustaša i Nijemaca. Sumirajući dejstva svih jedinica 5. korpusa u julu 1944.godine, dobijamo sliku približno sličnu slici junske operacije, koja je prikazana u cjelini i u pojedinostima. Naime, jedinice 5. korpusa u julu su izvele ukupno 132 akcije, od toga samo četiri odbrambenog karaktera. Izvjesna razlika u broju akcija (u junu ih je izvedeno 145) pokriva se većim brojem brigadnih bojeva (bilo ih je ukupno 30 u julu) i sa četiri napada većeg obima na naseljena mjesta - Kozarac, Gornji Vakuf, Teslić i Tešanj). O intenzitetu i žestini julskih ofanzivnih dejstava jedinica 5. korpusa ubjedljivo govore i učinci, odnosno gubici neprijatelja u ljudstvu 269 i materijalu: ubijenoje 1.948, ranjeno 691 i zarobljeno 894 neprijateljskih vojnika i starješina - ukupno 3.533 iz stroja izbačenih; zaplijenjeno je, pored ovoga što je navedeno u opisu pojedinih akcija, 25 puškomitraljeza, 17 mitraljeza, 5 mino-bacača, 386 pušaka, 20 automata, 433.000 metaka, 127 konja i veća količine ratne opreme; uništeno je i porušeno: 15 lokomotiva, 56 vagona, 2 tenka, 2.309 metara željezničke pruge, 2 mosta, 16 bunkera, i drugo. Iz izloženog logično slijedi da su julska ofanzivna dejstva jedinica 5. korpusa u svemu bila istog intenziteta, obima, nivoa i da su imala iste efekte kao i ona ujunu, kada je započela ta specifična operacija 5. korpusa na području Bosanske krajine. Kao što će se vidjeti iz daljeg izlaganja, ofanzivna dejstva u julu i avgustu još više se podudaraju u gotovo svim elementima, pa i u načinu kako su otpočinjala, Vidjeli smo da su julske borbe otpočele jednovremenom akcijom 4. krajiške divizije na četiri mjesta. Seriju borbenih akcija jedinica 5. korpusa u avgustu otpočela je ponovno 4. divizija. Njena 6. krajiška brigada je noću 1/2. avgusta energično napala na snage 384. puka 373. njemačke divizije i 1. puka 2. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga u Bosanskom Petrovcu. Grad je oslobođen i pri tom je ubijeno 37 i ranjeno 65 Nijemaca, ustaša i domobrana. Iste noći je 8. krajiška brigada 4. krajiške divizije napala uporišta Ripač, Mrkića-brijeg i Gorijevac na putu Bihać - Bosanski Petrovac, Ta uporišta su branili: pionirski bataljon 1. kozačke divizije, dijelovi 383. puka 373. njemačke divizije i dijelovi 1. puka 2. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga. Istovremeno je Drvarsko-petrovački NOP odred napao dijelove 373. njemačke divizije i dijelove 1. puka 2. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga kod Bihaća. U stvari, bio je to jedinstven, sinhronizovan noćni napad dvije brigade i jednog NOP odreda na sve posade duž komunikacije od Bihaća do Bosanskog Petrovca, uključivši i Petrovac. Sjutradan su jače snage 373. njemačke divizije krenule iz Bihaća da povrate izgubljena uporišta i uspostave sistem obezbjeđenja na toj, za njih veoma važnoj komunikaciji, ali ih je dočekao i snažnim napadom odbio 2. bataljon 8. krajiške brigade. Borbe za tu komunikaciju nastaviće se i trećeg avgusta. Dinarsko-petrovački odred dočekaće dijelove 1. puka 2. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga kod Vrtoča i razbiti ih, a 4. bataljon 8. krajiške brigade dijelove 383. njemačkog puka, koji su se zaputili iz Gorijevaca ka Hrgaru kod Bihaća. No, time se akcije neće i završiti, već će se, s manjim ili većim prekidima nastaviti tokom čitavoga avgusta. Isto će se dogoditi i u borbi za komunikacije u dolinama Sane i Une. A sve te važne komunikacije u užem dijelu Bosanske krajine presijecale su uzduž i po-prijeko zonu 4. divizije. Time se i objašnjava činjenica daje ta divizija u sva tri ljetna mjeseca imala dvostruko više borbi i bojeva nego druge divizije koje su držale južni i istočni dio zone divizije. Ta činjenica ukazuje na to da su glavne snage obje suprotstavljene strane bile usmjerene na komunikacije, zbog čega su ljetne operacije 5. korpusa poprimale bitno svojstvo borbi na komunikacijama i za komunikacije. Dakako, to još više važi za suprotnu stranu, za Nijemce, ustaše, domobrane i četnike, zbog čega su i podlegli iskušenju manevra razvlačenja snaga u prostoru po tipu malih uporišta i patroliranja na komunikacijama manjim ili većim odredima, već prema konkretnoj situaciji. Ta uporišta i kolone na putevima bili su pogodni objekti i unosni ciljevi za napadjedinica 5. korpusa, tako da nije bilo nikakve potrebe da se bilo šta mijenja u njihovom operativnom ras-poredu i taktici oružane borbe. Radi ilustracije izloženih tvrdnji navešćemo i sumarne podatke o dejstvima jedinica 5. korpusa u avgustu 1944. godine. U tom mjesecu, kao i u ranija dva, jedinice 5. korpusa izvele su 138 većih ili manjih borbenih akcija: 4. krajiška di-vizija 54; 10. krajiška divizija 35; 39. krajiška divizija 21 i Srednjobosanska NOU divizija 28 akcija. U tim akcijama ubijeno je 1.297, ranjeno 1.332 i zarobljeno 45 neprijateljskih vojnika. Drugim riječima, u toku avgusta na području Bosan 270 ske krajine iz strojaje izbačeno 2.674 neprijateljska vojnika. Vlastiti gubici bili su 99 poginilih, 360 ranjenih i 25 nestalih. Plijen je bio skromniji nego u julu, što je posljedica uzdržavanja od obimnijih napadnih akcija na gradove i veća naseljena mjesta, gdje su bili smješteni i dobro štićeni magacini oružja i ratne opreme, tako da se plijenilo oružje i oprema samo od neprijateljskih jedinica koje su učestvovale u borbi. U neposrednoj borbi zaplijenjeno je, u stvari, oteto od neprijatelja: 1 top, 1 minobacač, 13 puškomitraljeza, 161 puška, 4 strojnice, 16 pištolja, 30.600 metaka, 81 ručna bomba i veće količine ratne opreme. Međutim, obim rušenja, uništavanja tehnike i rušenja objekata na putevima bio je veći nego u julu: 21 kamion, 8 lokomotiva, 45 vagona, 100 kola, 8.940 metara željezničke pruge na 3 mesta, i drugo. Iz izloženih podataka, naročito za dva puna mjeseca, evidentno je da su zasjedna dejstva, kao osoben metod napadnih dejstava, bila veoma značajna u borbama na komunikacijama. Zbog toga ćemo na ovom mjestu u najkraćim crtama prikazati četiri akcije izvedene tom metodom u avgustu, i to iz svake divizije po jednu. Počećemo od 4. krajiške divizije, koja ih je najčešće praktikovala; U neprekidnim borbama na komunikaciji Bihać - Bosanski Petrovac često je primjenjivan metod zasjednih dejstava. Takvu jednu zasjedu organizovali su 2. i 4. bataljon 8. krajiške brigade 19. avgusta na komunikaciji između Tarkovca i Dubovskog. U zasjedu je uletio 1. artiljerijski divizion 373. njemačke divizije. U žestokoj bliskoj borbi ubijeno je 129, a ranjeno preko 50 njemačkih vojnika, dok su gubici brigade bili svega 3 poginula i 12 ranjenih boraca. Nesrazmjer je očevidan. Osim toga, ubijeno je 47 vučnih konja, uništene su dvije haubice i dva topa. Velike gubitke neprijatelju nanio je i Travnički NOP odred, kada je 24. avgusta u zasjedi na putu Komar-Oborci dočekao motorizovanu kolonu 1025. njemačkog bataljona za obezbjeđenje. Kolona se sastojala od 25 kamiona punih vojnika. Bliskom vatrom iz zasjede uništeno je 7 kamiona i ubijeno više od 50 njemačkih vojnika, dok su gubici odreda bili 1 poginuo i 1 ranjen borac. Slično se desilo i 25. avgusta na cesti Jajce - Bugojno, kada je jedna jedinica iz sastava 39. divizije dočekala u zasjedi motorizovanu kolonu 4. njemačkog puka "Brandenburg". Vojnici su se prevozili u 5 kamiona i dvoja borna kola. Vični zasjednim dejstvima, Krajišnici su ih pustili da čitavom kolonom uđu u dvostranu zasjedu, a onda su otvorili plotunsku vatru iz svih oružja, Od prvog plotuna poginula su 25, a ranjena su 22 njemačka vojnika. Uz to su uništena i tri neprijateljeva kamiona. Vlastiti gubici bili su dva poginula i dva ranjena borca. I novoformirana Srednjobosanska divizija koja se u avgustu borila isključivo protiv četničkih i ustaško-domobranskih snaga (7 borbi i bojeva vodilaje protiv ustaško-domobranskih, a sve ostale protiv četničkih snaga) često se koristila metodom zasjednih dejstava. Jedna od najuspješnijih zasjeda organizovana je četnicima Dobojske brigade na putu Teslić - selo Buletić. Tom prilikom je ubijeno 10 i ranjeno 15 četnika. U toj zasjedi ranjena su dva borca te divizije. Snage 39. krajiške divizije uspješno su razbijale četnike na prostoru Manjače. Takode, nanijele su teške udarce jedinicama 373. njemačke divizije na liniji: Drvar - Oštrelj - Bosanski Petrovac, poslije čega su njemačke jedinice bile prisiljene da se povuku prema Bihaću i Kulen-Vakufu. Tako je taj dio teritorije Bo-sanske krajine od početka septembra 1944. godine konačno oslobođen. Odmah nakon oslobođenja Drvara i Bosanskog Petrovca snage 16. brigade 39. krajiške divizije prebačene su preko Vrbasa, na teren srednje Bosne između Vrbasa i Vrbanje, gdje su četnici poslije odlaska 12. krajiške brigade 11. divizije, napadima ponovo pokušali da prevladaju. Zajedničkim dejstvom novoformirane Srednjobosanske divizije i 16. brigade 39. divizije, četnici koji su se aktivirali po odlasku 11. krajiške divizije ponovo su razbijeni na grupe i grupice i uspostavljena je čvrsta slobodna teritorija na području srednje Bosne. 271 Snage 10. krajiške divizije, pored stalnih napada na komunikacije u dolini Bosne i Neretve, razbile su i četnike 3. krajiške četničke brigade Bosanskokrajiškog četničkog korpusa kod Glamoča, koje su na taj sektor nabacile snage 39. krajiške divizije sa prostora Manjače. Rezimirajući, možemo zaključiti: (1) da je 5 korpus svojim izuzetno živim i smjelim tromjesečnim aktivnostima, koje su se ispoljavale, uglavnom, u raznovrsnim akcijama na putevima, prisilio komandu 2. njemačke oklopne armije da zadrži jake snage na području Bosanske krajine i tako olakša prodor naših snaga u Srbiju, gdje je već u to vrijeme preneseno strategijsko težište. Osim toga, uspio je da paralizuje saobraćaj na svim putevima u Bosanskoj krajini, prema Zadru, Šibeniku i Splitu, sprečavajući pokret neprijateljevih jedinica, uredan dotur i evakuaciju tim komunikacijama, što je dovelo u izuzetno težak položaj jedinice na obali Jadranskog mora, te indirektno pomoglo 8. korpusu da do kraja 1944. oslobodi Dalmaciju. Time je 5. korpus izvršio zadatak Vrhovnog komandanta od 1. juna 1944. da angažuje što veće neprijateljeve snage u Bosanskoj Krajini, a istovremeno pripremio sebi teren za operacije "višeg stila", koje će otpočeti u septembru. 272 OPERACIJE 5. KORPUSA U SEPTEMBRU 1944. Opšta strategijska situacija na teritoriji Bosanske krajine krajem avgusta 1944. U toku jula i avgusta 1944. Crvena armija na istoku, i anglo-američke armije, na zapadu i jugu Evrope, postigle su odlučujuće pobjede nad armijama fašistićke Njemačke i njenih satelita. Bitka za Francuskuje dobijena oslobođenjem Pariza 18. avgusta 1944. i izbijanjem anglo-američkih armija preko Belgije na holand-sku i njemačku granicu. Crvena armija prodrla je preko Karpata i Rumunije, prema Cehoslovačkoj, Mađarskoj i prema Dunavu, na granice Bugarske i Jugos-lavije. Finskaje izašla iz rata, a Bugarskaje tražila primirje od Saveznika. U Ma-đarskoj je Hortijeva vlada došla u krizu, a u Cehoslovaćkoj je izbio oružani us-tanak. Fašističkoj Njemačkoj ostali su do kraja odani jedino poglavnik takozvane Nezavisne Države Hrvatske Ante Pavelić sa ustašama, i kvislinška vlada Srbije na čelu sa Milanom Nedićem. Četnički vrhovni komandant Dragoljub Mihailović Draža radio je tada užurbano na objedinjavanju svih snaga kontrarevolucije u Jugoslaviji radi uništenja snaga NOVJ. Prema njegovom planu i planu međunarodne reakcije koja ga je svesrdno pomagala trebalo je sačuvati snage četnika, domobrana i drugih do kapitalacije Njemačke. U međuvremenu, nabavkom oružja, municije i drugih materijalnih potrepština trebalo ih je ojačati i u momentu kapitulacije Njemačke napasti i uništiti snage NOVJ, uspostavljajući u Jugoslaviji kapitalistički poredak na čelu sa kraljem. U vezi sa tim planom Draža Mihailović je uputio emisare doktoru Vlatku Mačeku, vođi desnog krila HSS-a (lijevo je prešlo na stranu NOP-a), sa predlogom da se domobranstvo ne predaje jedinicama NOV i POJ, već da čeka, sačuva oružje i bude spremno da se u momentu kapitulacije Njemačke uključi u borbu protiv snaga NOVJ, na strani zapadnih saveznika i četnika. Vlatko Maček se potpuno složio s tim planom i izdao direktivu domobranskim oficirima da ne predaju oružje jedinicama NOV i POJ, niti da prelaze na stranu NOP-a, već da čekaju kapitulaciju Njemačke i priklone se, odnosno stave pod komandu zapadnih saveznika. Istovremeno, Draža Mihailović je naredio opštu mobilizaciju, a da bi naoružao novomobilisano ljudstvo odlučio je da preko Milana Nedića, predsjednika kvislinške vlade Srbije, dobije oružje i municiju od Nijemaca radi borbe protiv jedinica NOV i POJ. 273 Tajni sastanak Draže Mihailovića i Milana Nedića održan je u selu Ražani kraj Kosjerića 12. avgusta 1944. godine.575 Na tom sastanku postignut je sporazum na četiri tačke: 1) da Nedić obezbijedi platu Dražinim oficirima; 2) da se preko Nijemaca izdejstvuje 30.000 pušaka za četnike, 3.000.000 komada puščane municije, 500 puškomitraljeza i isto toliko minobacača; 3) da se oružje neće upotrebljavati protiv Nijemaca; 4) da se sve Nedićeve oružane snage (Srpska državna i Srpska granična straža) stave pod Dražinu komandu. U vezi sa tim dogovorom Nedić se sastao sa komandantom Jugoistoka, feldmaršalom Maksimilijanom fon Vajksom, 17. avgusta u 18,00 časova u Beogradu, i tom prilikom Nedić je zatražio naoružanje za 50.000 četnika, a Vajks je kao prvu pomoć obećao 250.000 metaka, s time da prethodno o tome razgovara sa vođom fašitičke Njemačke Adolfom Hitlerom. Na referisanju kod Hitlera 22. avgusta Vajks je upoznao Hitlera sa zahtjevima Nedića. Hitler nije odobrio davanje oružja četnicima, cijeneći da četnici traže oružje od Nijemaca po sugestiji Engleza, koji nisu mogli davati oružje četnicima da se ne bi zamjerili Rusima. Hitler je bio uvjeren da će to oružje biti upotrebljeno protiv "crvenih", ali je isto tako bio siguran da će kasnije to oružje biti upravljeno i protiv Nijemaca.576 Dok su snage kontrarevolucije pravile svoje planove za preuzimanje vlasti, vrhovni komandant, maršal Tito, imajuću u vidu vrlo brzi razvoj situacije, naredioje da glavnina snaga NOV i POJ najhitnije prodre prema Beogradu. Tim prodorom razbijeni su planovi Nedića i Mihailovića. Draža je morao da bježi preko Drine, u Bosnu, pod zaštitu i okrilje bosanskih četnika, a Nedić da se još više veže za sudbinu Nijemaca, čiji je kraj bio na pomolu. Srpski narod, koji je od prvog dana ustanka i oružane revolucije bio za novu socijalističku Jugoslaviju, u ljeto 1944. u povoljnijim vojno-političkim uslovima, dao je desetine hiljada sinova i kćeri u jedinice NOV i POJ. Tako su u proljeće, i ljeto 1944. formirane srpske divizije i korpusi NOVJ. Na teritoriji Bosanske krajine snage 5. korpusa neprekidno su narastale i jačale. Poslije formiranja Srednjobosanske divizije jula 1944, štab Korpusa je na osnovu odluke Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije - povjereništvo za narodnu odbranu, od 15. avgusta, da se formira Korpus narodne odbrane Jugoslavije (KNOJ),577 radi održanja reda i mira na oslobođenoj teritoriji, formirao dva bataljona bezbjednosti, pod rukovodstvom organa OZN-e.578 Pošto su jedinice Korpusa vodile sve složenije borbe idući u susret novim velikim događajima, tražilo se sve veće vojno stručno znanje nižeg i srednjeg komandnog kadra. Stoga je štab Korpusa donio odluku 12. avgusta da pri štabu Korpusa formira oficirsku školu.579 Skola je otpočela sa radom 22. avgusta. Istovremeno su, po naređenju štaba Korpusa, pri štabovima divizija formirane podoficirske škole, koje su počele sa radom, takođe, 22. avgusta.580 Vrhovni štab u ljeto 1944., poslije sporazuma Tito - Šubašić, proglasio je opštu amnestiju za sve vojnike, podoficire i oficire neprijateljevih formacija, koji su mobilisani u te formacije, a nisu se ogriješili zločinima prema narodima i na 575 Na sastanku u Ražani sa Dražine strane prisustvovali su i članovi tzv. Vrhovne komande jugoslovenske vojske u otadžbini, Luka Baletić i Mirko Lalatović, komandant 4. grupejurišnih korpusa, major Dragoslav Račić, komandant Grupe korpusa gorske Garde, kapetan Nikola Kalabić, dok su sa Nedtćeve strane bili prisutni: generar Miodrag Damjanović, šef kabineta. Dragomir Jovanović Dragi, šef srpske državne straže i upravnik Uprave grada Beograda. 576 AVII, NAV-N-T-311, Roll. 192/802-12. 577 AVII, k. 15, reg. br. 10/1. 578 AVII, k. 458-A, reg. br. 29/2. 579 AVII, k. 768, reg.br. 42/2. 580 Isto. 274 rodnostima Jugoslavije. Amnestija se odnosila i na sve one koje su zavele i prevarile razne izdajničke i fašističke vođe. Amnestija se nije odnosila na okupatorsku vojsku, na ljotićevce u Srbiji, na ustaše u NDH i na sve fašističke formacije, na kvislinški aparat, itd. Za sve one koji pređu na stranu NOV i POJ do 15. septembra 1944. garantovana su sva građanska prava, uključujući priznavanje činova oficirima i podoficirima. Naređeno je da se oni koji se ne predaju do 15. septembra prilikom zarobljavanja saslušaju i osude, ako se utvrdi da su ratni zločinci, a oni koji to nisu da se sprovedu u zarobljeničke logore. Na osnovu te odluke komanda vojne oblasti 5. korpusa formirala je zarobljenički logor u Drvaru. U to vrijeme četnička komanda zapadne Bosne, na čelu sa Slavoljubom Vranješevićem, i četnički komandant korpusa Lazo Tešanović, naredili su četnicima da, zajedno sa ustašama sprovode strahovit teror nad svim pristalicama NOP-a, izbjegavajući odsudnu borbu, kako bi sačuvali snage za kraj rata. U rejonu Banjaluke održavani su sastanci četničkih vođa, pojedinih domobranskih oficira i predstavnika ustaških vlasti, na kojima su donesene odluke da se ne dozvoli predaja domobranstva na osnovu amnestije vrhovnog komandanta NOV i POJ, maršala Tita, da se domobranstvo zadrži do kapitulacije Njemačke i onda upotrijebi protiv jedinica NOV i POJ. Četnici i ustaše su se naročito okomili na partizanske familije, odnosno na one familije koje su imale borce u jedinicama NOV i POJ. U vezi sa prodorom glavnih snaga NOV i POJ prema širem rejonu Beograda i Đerdapa radi spajanja sa snagama Crvene armije vrhovni komandant maršal Jugoslavije Josip Broz Tito, naredio je svim korpusima da početkom septembra, tj. u vremenu od 1. do 7. septembra, izvrše opšti napad na sve komunikacije u Jugoslaviji i "tako ukoče manevarsku sposobnost okupatorskih trupa". Naređenjem Vrhovnog štaba od 17. avgusta 1944. svaki korpus je dobio precizne zadatke. Svakom korpusuje određeno koje komunikacije treba da ruši. Štabu 5. korpusa NOVJ naređeno je da ruši:58' Željezničku prugu Brod - Doboj - Sarajevo; cestu Doboj - Sarajevo; željezničku prugu Sarajevo - Mostar; cestu Banjaluka - Jajce - Mostar; željezničku prugu Bosanska Kostajnica - Bosanski Novi - Bihać; cestu Bosanski Novi - Bihać - Knin. U rušenju komunikacija sadejstvovala je i saveznička avijacija na osnovu dogovora u Kazerti i Napulju od 6. do 14. avgusta između vrhovnog komandanta NOV i POJ, maršala Tita, s jedne strane, i predsjednika vlade Velike Britanije Vmstona Čerčila i savezničkog komandanta na Sredozemlju Henrija Mejtlenda Vilsona, s druge strane. Jedmice 5. korpusa NOVJ dejstvovale su na pomenutim komunikacijama od formiranja Korpusa maja 1943. godine. Naročito intenzivna dejstva na komunikacijama bila su, u junu, julu i avgustu 1944. godine. Ta tromjesečna neprekidna oranziva na komunikacije u Bosanskoj krajini bila je podstaknuta naređenjem Vrhovnog komandanta od 27. jula i dnevnom zapoviješću od 1. juna 1944. U stvari, ona je naređenjem Vrhovnog štaba od 17. avgusta samo dalje i još intenzivnije nastavljena. Uporedo sa svakodnevnim napadima na komunikacije, štab 5. korpusa je bio veoma angažovan na izvršavanju zadataka mobilizacije prema naređenju Vrhovnog štaba, koje je radio-depešom upućeno sa ostrva Visa:582 581 AVII, k. 15, reg. br. 12/1 582 AVII, k. 461-A, reg. br. 27/5. 275 "Mobilizaciji novih boraca iz vojno-političkih razloga posvetiti sada naročito pažnju. Moramo napraviti veći razmjer prijema novih boraca od naših gubitaka. Vršiti prvenstveno takve akcije koje stvaraju uslove za mobilizaciju novih boraca. Čuvati u najvećoj tajnosti planuve naših akcija i pokreta. Saveznicima u tom pogledu nikakvih podataka ne davati". Procjenjujući političku i demografsku situaciju na području Bosanske krajine sa stanovišta mobilizacije novih boraca, Pokrajinski komitet KP Bosne i Hercegovine, zajedno sa Oblasnim komitetom KP za Bosansku krajinu i štabom 5. korpusa, zaključio je da je na slobodnoj teritoriji od početka ustanka 1941. do ljeta 1944. neprekidnom popunom ustaničkih jedinica, kasnije krajiških partizanskih odreda, udarnih bataljona, brigada i divizija i popunom proleterskih i drugih jedinica sve ljudstvo već uključeno u NOV i POJ. S druge strane, ocijenjeno je da je politički najvažnije, a za to su postojale i mogućnosti, mobilisati ljudstvo iz onih krajeva Bosanske krajine koji do tada nisu bili oslobođeni, koji su bili neprekidno pod okupacijom, pod stegom Nijemaca, ustaša i četnika, zbog čegaje znatan broj ljudi i bio mobilisan na strani okupatora. Sada je te ljude trebalo osloboditi i uvrstiti u jedinice NOV i POJ, a njihove familije čvršće vezati za NOP. To se odnosilo, prije svega, na naselja uz glavne komunikacije u dolinama rijeka donjeg toka Sane, Vrbasa i cijelog toka Bosne. Ti krajevi su bili i najgušće naseljeni. Za novomobilisane borce trebalo je pripremiti oružje, municiju i ostalu ratnu opremu, uključujući odjeću i obuću, jer je pomoć saveznika bila minimalna, u stvari, simbolična. Sprovodeći u djelo navedena naređenja Vrhovnog komandanta i zaključke Pokrajinskog komiteta KP Bosne i Hercegovine i Oblasnog komiteta KP za Bosansku krajinu, štab 5. korpusa je postavio slijedeće zadatke štabovima potčinjenih divizija: - štabu 10. krajiške divizije da neprekidno napada na neprijateljske snage u gornjem toku Vrbasa, od Bugojna do Donjeg Vakufa, da ih uništi ili protjera i oslobodi dolinu Vrbasa; - štabu 39. krajiške divizije da dejstvom u srednjem toku Vrbasa, od Jajca do Banjaluke, uništava ustaške i četničke snage, da neprekidno napada neprijateljske snage u rejonu Jajca i konačno oslobodi Jajce. Glavne snage divizija je morala da orijentiše prema Banjaluci, sa zapadne i južne strane; - štabu Srednjobosanske divizije da snažnim napadima na neprijateljske snage u dolini Bosne, od Doboja do Dervente, razbije i uništi te snage, da oslobodi sva naseljena mjesta, mobilišući istovremeno ljudstvo iz tog područja; - štabu 4. krajiške divizije da pojača dejstva na komunikacijama u dolinama Une i Sane prema naređenju Vrhovnog štaba, pripremajući istovremeno snage za konačno oslobođenje doline Sane. Sve jedinice Korpusa su od 1. do 7. septembra izvršile snažne napade na komunikacije pojedinstvenom planu Vrhovnog štaba, koncentrišući istovremeno snage okoglavnih neprijateljevihuporišta. I dok sujedinice Korpusa dejstvovale prema tom planu, štab Korpusa je planirao dvije nove operacije - jednu u prvoj i jednu u drugoj polovini septembra. U prvoj operaciji, koja je bila direktni nastavak sedmodnevnih napada na komunikacije u pomenutoj operaciji, snage 4. krajiške divizije trebalo je da oslobode donji tok Sane sa Prijedorom; snage 39, krajiške divizije, srednji tok Vrbasa sa Jajcem; snage 10. krajiške divizije, gornji tok Vrbasa sa Bugojnom i Donjim Vakufom, a snage Srednjobosanske divizije, dolinu Bosne od Dervente do Doboja. Tu operaciju trebalo je izvesti u prvoj polovini septembra, a potom, u drugoj polovini septembra, glavnim snagama Korpusa od tri divizije (4, 39. i Srednjobosanskom) napasti na neprijateljske snage u donjem toku Vrbasa, od Banjaluke do Bosanske Gradiške, i osloboditi čitavo područje u donjem toku Vrbasa sa Banjalukom i Bosanskom Gradiškom.To je bila ta druga operacija u septembru, koja je u istoriografiji nazvana drugom banjalučkom operacijom. Tim operacijama trebalo je potući brojno najjače snage neprijatelja- Nijemce, ustaše, domobrane, četnike, miliciju, policajce, žandarme, legionare i druge, zaplijeniti velike količine oružja, municije i druge ratne opreme, neophodne za opremanje mobilisanog ljudstva. Stoga su poseban značaj imali neprijateljevi garnizoni u Prijedoru, Banjaluci i na aerodromu Zalužani, gdje su se nalazila brojna skladišta ratnog materijala. Osim toga, u tim gradovima i njihovoj okolini, nalazile su se velike rezerve ljudstva, koje je trebalo mobilisati, naoružati zaplijenjenim oružjem i krenuti u nove operacije za definitivno oslobođenje zemlje. Da bi se izvele tako zamašne operacije trebalo je raspolagati dovoljnim snagama u ljudstvu i ratnom materijalu. Brojno stanje korpusa na dan 1. septembra 1944, bilo je sledeće: Neprijateljske snage bile su trostruko nadmoćnije u ljudstvu, a u tehnici višestruko jače i po kvantitetu i po kvalitetu. Međutim, jedinice Korpusa su vještinom ratovanja i jačinom morala nadmašile snage neprijatelja, što im je i obezbijedilo siguran uspjeh u tim operacijama. Oslobođenje donjeg toka Sane sa Prijedorom i rudnikom Ljubija Štab 5. korpusa donio je odluku da najprije oslobodi donji tok Sane sa Prijedorom i rudnikom Ljubija, pa da pređe u napad u donjem toku Vrbasa. Zadatak za oslobođenje donjeg toka Sane dobila je, 4. krajiška divizija, uz sadejstvo 39. krajiške divizije, dijelom snaga na pravcu Banjaluke. U donjem toku Sane nalazile su se slijedeće neprijateljske snage: 1. bataljon 383. puka 373. njemačke divizije u rudniku Ljubiji; 2. baterija 11. topničkog sklopa, takođe, u Ljubiji; grupa od 450 "Šefkinih" milicionera, raspoređenih od Ljubije do Hambarina prema Prijedoru; "Jagina" milicija, jačine oko 280 milicionera, u rudniku Ljubija; 4. i 6. bojna 8. ustaškog stajaćeg zdruga, jačine 600 ustaša. Ukupno na sektoru rudnika i Islam - Ljubije bilo je 800 Nijemaca, 600 ustaša, 750 milicionera i 100 domobrana, ukupno 2.250 neprijateljskih vojnika i starješina. U Prijedoru su se nalazile slijedeće neprijateljske snage:583 7. lovačka pukovnija 4. ustaško-domobranskog lovačkog zdruga, sa stožernim dijelovima i 1. bojnom; 11. topnički sklop bez jedne baterije (bitnice); PA odjeljenje; timarski četnički odred; 5. ustaška satnija 3. bojne 8. ustaškog zdruga; "Atlijine" ustaše; "Redžina" milicija (pobjegla iz Kozarca); jedan oklopni voz, snage Gestapoa, žandarma, agenata i policajaca. Ukupnoje u Prijedoru bilo 190 Nijemaca, 140 ustaša, 450 milicionera, 47 agenata, žandarma i policajaca, 806 domobrana i 388 četnika, ukupno 2.000 neprijateljskih vojnika i starješina. Za obezbjeđenje pruge i ceste Prijedor - Bosanski Novi, neprijatelj je izgradio uporišta iznad ceste i pruge na području Kozare u selu Brezičanima, Donjoj Dragotinji, na Martin-brdu, u selu Petkovac, na brdu Umka, u selu Blagaj. U navedenim uporištima raspoređena je ojačana 2. bojna 7. lovačke pukovnije sa ukupno 900 domobrana. U Bosanskom Novom nalazilo se 1.200 domobrana iz sastava 13. lovačke pukovnije 4. ustaško-domobranskog lovačkog zdruga. 583 AVII, k. 770-A, reg. br. 46/1-3. 277 U selu Ivanjskoj, prema Banjaluci, nalazila se 1. bojna 3. gorske pukovnije 3. gorskog zdruga, jačine 600 domobrana. Na sektoru Suhače kod Bosanskog Novog nalazila se takozvana Nogina milicija, čiji broj pripadnika nije utvrđen. To su bile ukupne snage i raspored neprijateljskih snaga prije početka napada 4. krajiške divizije u donjem toku Sane. Prije početka tog napada jedinice 4. divizije su u prethodnim sedmodnevnim borbama (od 31.avgusta do 6. septembra), izvršavajući naređenje Vrhovnog komandanta, napadale na komunikaciju Drvar- Bosanski Petrovac- Bihać, oslobodivši (31. avgusta) Drvar i razbivši njemačke snage i snage 2. ustaško-domobranskog lovačkog zdruga u uporištima na toj komunikaciji, između Bosanskog Petrovca i Bihaća. Istovremeno su snažno napadale na komunikacije u dolini Une i Sane. Za 7 dana borbi ubijen je 51 neprijateljski vojnik, uz vlastite gu-bitke od 3 poginula i 12 ranjenih boraca. Uništeno je 12.620 metara željezničke pruge i zarušeno više kilometara ceste (u Ripačkom klancu cestaje porušena na više mjesta). Tako su još prije početka napada u donjem toku rijeke Sane, dejstvom jedinica 4. divizije, sve komunikacije u zoni njene odgovornosti potpuno izbačene iz upotrebe i blokirane. Završni udari po komunikacijama značili su istodobno i izlazak jedinica 4. divizije u rejone koncentracije za predstojeći napad u donjem toku rijeke Sane. Planom toga napadnog boja, kojije razradio štab 5. korpusa, bilo je predviđeno da se neprijatelj po uporištima počesno tuče. Najprije je trebalo da napadne na Prijedor, a onda na druga veća uporišta. Prema tom planu, i zapovijesti štaba 5. korpusa, jedinice 4. divizije imale su slijedeće zadatke: - noću 6/7. septembra u grad Prijedor prodiru 11. krajiška brigada sa 4 bataljona i 6. krajiška brigada sa 3 bataljona. Ukupno 7 bataljona; - obje brigade napadaju sa sjeverozapada, i to svaka brigada sa jakim klinom, koji probija neprijateljevu odbranu i omogućava ostalim snagama brzo prodiranje u centar i sve dijelove grada; - sa istočne strane demonstrativno napada Timarski NOP odred; - Podgrmečki NOP odred i 1 bataljon 8. krajiške brigade vrše demonstrativni napad na Ljubiju i istovremeno blokiraju neprijateljske snage u Ljubiji; - snage Kozarske grupe NOP odreda napadaju neprijateljeva uporišta iz-među Prijedora i Bosanskog Novog, istovremeno rušeći komunikaciju Sunja -Bosanski Novi i Prijedor - Bosanski Novi; - Osma krajiška brigada zatvarala je pravac Bosanski Novi - Prijedor lijevom obalom Sane; - snage 15. krajiške brigade i jedan bataljon 13. krajiške brigade 39. divizije zatvarali su pravac od Banjaluke prema Prijedoru. Snažnim naletom 11. i 6. krajiške brigade izvršen je proboj vanjske i unutarnje odbrane grada i prednji dijelovi su se ubrzo spojili u centru grada. Kroz stvorene prolaze ubacivane su odmah jače snage u grad radi likvidacije preostalih neprijateljevih uporišta. Pred zoru njemačke i ustaške snage su bile sabijene u "Silos" i nekoliko bunkera u istočnom dijelu grada. Uz pomoć artiljerije koja je dejstvovala iz neposredne blizine, ubrzo su i ta uporišta likvidirana. Glavnina neprijateljske posade bila je likvidirana - uništena ili zarobljena, dok su se samo mali dijelovi izvukli i pobjegli u Ljubiju. Nakon osmočasovnih borbi Prijedor je 7. septembra 1944. konačno oslobođen. Poslije oslobođenja Prijedora 11. krajiška brigada je istog dana krenula pravcem: Prijedor - Bosanski Novi, čisteći pred sobom, u sadejstvu sa Kozarskim NOP odredom, neprijateljeva uporišta na tom pravcu. Tri bataljona 6. krajiške brigade krenula su prema Ljubiji. Poslije podne istoga dana (7. septembra) neprijateljske snage iz Ljubije, jačine 3.300 ustaša, Nijemaca, milicionera i četnika (ukljućujući oko 1000 pobjeglih iz Prije- 278 dora u Ljubiju). Odred, koji se nalazio s južne i jugozapadne strane tog mjesta, odmah je ušao u Ljubiju, a jedan bataljon 8. krajiške brigade, koji se nalazio između Ljubije i Prijedora, pod borbom je odstupao prema Prijedoru. Predveče neprijatelj je stigao u neposrednu blizinu Prijedora. Tada je ubačena u borbu 6. krajiška brigada, kojaje napala neprijatelja sa čela, a dijelovi 8. brigade sa leđa, tako da se neprijatelj našao u klopci. Nije mu preostalo ništa drugo nego da se probija prema Bosanskom Novom. U toku noći 7/8. septembra i idućeg dana 6. brigada je gonila neprijatelja, a 8. krajiška brigada, koja je zatvarala pravac prema Bosanskom Novom, dočekala je neprijatelja sa čela. Našavši se ponovo u klopci, neprijatelj pokušava da se prebaci sa lijeve na desnu obalu Sane, računajući da se tamo još uvijek nalaze njegova uporišta. Snage 11. krajiške brigade, koje su već likvidirale neprijateljeva uporišta Petkovac, Martin-brdo i Brezičani, pustile su izvjesne dijelove neprijatelja da pređe preko Sane, a zatim su ga snažnim jurišem razbile i nabacile natrag na snage 6. i 8. brigade. Isti slučaj ponovio se i kod Blagaja, gdje je neprijatelj ponovo pokušao da se prebaci na desnu obalu Sane. Pri tom poslednjem pokušaju Nijemci, ustaše, milicioneri i četnici potpuno su razbijeni. Na obalama Sane toga dana izbrojano je preko 700 njemačkih i ustaških leševa, a veliki broj udavio se u rijeci. Od 3.300 Nijemaca, ustaša, milicionera i četnika, koliko ih je ukupno bilo u Ljubiji, u Bosanski Novi se probilo, prema podacima komandanta 4. ustaško - domobranskog zdruga oko 400, dok su svi ostali izginuli ili su se podavili u Sani.584 Tako su završene borbe za oslobodenje donjeg toka Sane sa Prijedorom i rudnikom Ljubija. Upravo kada su završene ove borbe otpočele su borbe 53. srednjobosanske divizije (redni broj 53. srednjobosanska divizija dobilaje u decembru 1944.) za oslobođenje Doboja i Dervente. Zapravo, borbe te divizije počele su još 1. septembra, kada su sve jedinice divizije po naređenju Vrhovnog komandanta, snažnim napadima od Maglaja do Dervente porušile prugu i cestu, i prekinule svaki saobraćaj na njima. S obzirom na veliki značaj pruge Slavonski Brod - Sarajevo, Nijemci su iz rejona Sarajeva izvlačili posade i upućivali ih u pravcu Doboja da bi otvorili saobraćaj, ali su sve te jedinice razbijene i natjerane na povlačenje. U tim borbama zarobljeno je i ubijeno nekoliko stotina Nijemaca, ustaša i domobrana. Zaplijenjenim oružjem i opremom Tešanjsko-teslićki NOP odred, koji se posebno istakao i koji je zaplijenjenim oružjem naoružao novih 300 boraca, po bojnom stanju prerastao je okvire odreda, paje štab Korpusa na prijedlog štaba divizije 7. septembra 1944. formirao "Tešansko-teslićku NOU brigadu". Tako je i Srednjobosanska divizija od 7. septembra u svom formacijskom sastavu imala 3 brigade: 14,18. i Tešanjsko-teslićku, koja će 1. oktobra dobiti redni broj 19 i postati 19. krajiška brigada. Štab Srednjobosanske divizije odlučio je da napadne neprijateljske snage u Doboju i Derventi 8. septembra 1944. u 22,00 časova. Neposredno prije napada u rejonu Doboja nalazile su se slijedeće neprijateljske snage: stožer (štab) 1. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga sa stožernim dijelovima; 4. lovačka pukovnija 1. lovačkog zdruga; 5.topnički sklop; 2. bojna 11. ustaškog zdruga; Njemački školski bataljon pri 1. lovačkom zdrugu i 6. posadni zdrug. U rejonu Dervente nalazile su se nešto slabije neprijateljske snage: 6. pukovnija 1. lovačkog zdruga; jedna bitnica 5. topničkog sklopa; veterinarska satnija 1. lovačkog zdruga; Domdo-bojna Derventa (ustaška milicija). Svega u rejonu Doboja i Dervente bilo je oko 12.000 Nijemaca, ustaša, domobrana, milicionera, žandarma i drugih. 584 AVII, k. 177, reg. br. 2/13. 279 Naspram tih i tolikih neprijatdjskih snaga bile su snage Srednjobosanske divizije koje su brojale 3.130 boraca, dakle, brojno 4 puta slabije od neprijateljevih. Prema takvom odnosu snaga normalno bi bilo da neprijatelj napada, a ne da se brani. Ipak, bilo je obrnuto, napadalaje Srednjobosanska divizija glavnim snagama na Doboj, a pomoćnim na Derventu. Najžešće borbe vođene su za Doboj. Tačno u 22.00 časova glavne snage Srednjobosanske divizije napale su Doboj sa južne, sjeverne i zapadne strane. Do 22.30 časova vođene su žestoke borbe na prilazima gradu, naročito u selu Makljenovcu, dok spoljna odbrana nije razbijena. Oko 22.30 časova jedinice 53. divizije prekinule su telefonsku vezu između njemačke komande u Doboju i štaba 4. lovačke pukovnije, koji se nalazio u vili Vrhovski. Oko ponoći komandant Srednjobosanske divizije Đurin i bivši zapovjednik 6. domobranskog posadnog zdruga u Doboju, Asim Tanović, koji je prešao na stranu NOP-a, pozvali su telefonom iz oslobođene Denkovače štab 1. lovačkog domobranskog zdruga i zahtijevali da se odmah preda posada Doboja. Zahtjev za predaju odbili su Nijemci. Tada su snage Srednjobosanske divizije prešle u snažan napad i za kratko vrijeme likvidirale sva spoljna uporišta oko Doboja: Matužiće, Karuše, Miljkovac i željezničku stanicu - Usora i ušle u Doboj. Rano ujutru borba za grad se razbuktala. Haubice i pukovski topovi tukli su koncentričnom vatrom njemačke i ustaške položaje i otporne tačke u Doboju željezničku stanicu, fabriku Usora, željeznički most i oklopni voz u stanici. To je omogućilo likvidaciju skoro svih otpornih tačaka u gradu. Odbrana je, najzad, bila slomljena. Držala se jedino posada željezničke stanice, potpomagana vatrom iz oklopnog voza. Oko 8.00 časova komandant 1. lovačkog zdruga s njemačkim oficirima i instruktorima i s grupom oficira štaba zdruga prebacio se na desnu obalu Bosne, na teren koji su kontrolisali četnici.585 Oko 11,00 časova u Doboj se u tri oklopna vagona probila grupa iz Žepća, a oko 15,00 časova stigla je i jedna ustaška bojna iz Gračanice. Tada su se jedinice Srednjobosanske divizije, po naređenju štaba Divizije, počele postepeno povlačiti iz grada. U Doboju su jedinice Srednjobosanske divizije zarobile veći dio stožera (štaba) 1. lovačkog zdruga sa prištapskim jedinicama, 2. bojnu 4. lovačke pukovnije, 5. i 16. topnički sklop i kompletan 6. posadni zdrug koji se predao. Dok su glavne snage Srednjobosanske divizije vodile borbu u rejonu Doboja, 18. Srednjobosanska brigada napala je na Derventu, u kojoj je stožer 6. lovačke pukovnije pripremio predaju garnizona. Nijemci instruktori i kontrolori u domobranskim jedinicama i ustaše doznali su da će se domobrani predati i došlo je do borbe između domobrana, s jedne strane, i Nijemaca i ustaša, sa druge strane. U toj situaciji uslijedio je snažan napad 18. srednjobosanske brigade i gradje ujednom naletu oslobođen. Zarobljena je čitava 6. lovačka pukovnija. Većina pripadnika prišla je NOP-u. Jedinice 10. krajiške divizije, izvršavajući naređenje vrhovnog komandanta NOV i POJ, maršala Tita, prešle su 1. septembra u snažne napade na komunikacije (željezničke i cestovne) u dolini Lašve, od Travnika do Sarajeva, i na komunikacije u dolini Rame i Neretve. Zarušene su ceste, pokidane pruge, srušeni mostovi, uništeni vozovi i kolone kamiona. Nijemcima i njihovim slugama ustašama, domobranima i četnicima naneseni su teški gubici u ljudstvu i ratnom materijalu. Ali ti napadi nisu prestali 7. septembra, već su nastavljeni istom žestinom sve do kraja mjeseca. Već 9. septembra 1944. jedinice 10. krajiške divizije 585 Osmog septembra u 17,00 časova komandant 1. lovačkog zdruga, pukovnik Sarić, koji je sarađivao sa četnicima po direktivi Vlatka Mačeka radi uspostave bivše kraljevine Jugoslavije, pobjegao je iz Doboja u Trebavski četnički odred, kod popa Save Božića, a njemački komandant, pukovnik Štajnhazer, postavio je tada za komandanta zdruga potpukovnika Ivana Maričića, sa kojim se i on sklonio kod četnika. 280 oslobodile su gornji tok Vrbasa sa Bugojnom i Donjim Vakufom. Bilo je to konačno oslobođenje tih gradova. Oslobođenjem gornjeg toka Vrbasa 10. krajiška divizija je izvršila glavni zadatak, koji joj je pustavio štab Korpusa. Ali ona se time niie zadovoljila, već je odmah zatim prenijela svoje napade u doline rijeka Bosne i Lašve. Oslobođena su mjesta Lašva, Busovača, Breza, Kakanj, Raštelica i prevoj Ivan-sedlo. Oslobođeni su, takođe, Fojnica i Kreševo. Krajem septembra jedinice divizije izvršile su napad i na najjače uporište neprijatelja u dolini Lašve, na Travnik. Taj napad je imao manje ili više demonstrativni karakter. U svim tim borbama prvi put je dejstvovao i novoformirani artiljerijski divizion 10. divizije. Jedinice 39. krajiške divizije, pored sadejstva snagama 4. krajiške divizije, u oslobođenju donjeg toka Sane u toku prve polovine septembra ispoljile su najveću aktivnost u borbi protiv četnika i ustaša na terenu Kotor-Varoša, južno i zapadno od Banjaluke, i na terenu Mrkonjić-Grada, progoneći četnike sa terena Mrkonjić-Grada. Četnici su bježali prema Jajcu pod okrilje Nijemaca, ali ni tamo nisu našli sigurnu zaštitu - jedinice divizije su protjerale i Nijemce iz Jajca (1. bataljon 13. krajiške brigade) i konačno oslobodile Jajce 9. septembra 1944. godine. Oslobodivši srednji tok Vrbasa od Jajca do Banjaluke, jedinice 39. krajiške divizije su se polovinom septembra, po naređenju štaba Korpusa, prikupljale u rejonu Banjaluke. 281 DRUGA BANJALUČKA OPERACIJA Oslobođenjem donjeg toka Sane sa Prijedorom, gornjeg i srednjeg toka Vrbasa s Bugojnom, Donjim Vakufom i Jajcem, te oslobođenjem Dervente, a djelimično i Doboja, u donjem toku rijeke Bosne, te potpunim zarušavanjem cesta, rušenjem mostova i pruga u dolini Neretve, Rame i gornjeg toga rijeke Bosne, 5. korpus NOVJ u potpunosti je izvršio zadatak, postavljen naređenjem Vrhovnog štaba od 17. avgusta, i dostignuti su svi postavljeni ciljevi. Time su bile stvorene bitne pretpostavke da u drugoj polovini septembra otpočne i druga banjalučka operacija. Prema ranije napravljenom planu štaba 5. korpusa na redu je bilo oslobođenje donjeg toka Vrbasa s Banjalukom i Bosanskom Gradiškom. Pošto su sve jedinice korpusa do 9. septembra izvršile sve zadatke postavljene u prvoj operaciji, to je štab Korpusa već 10. septembra izdao naređenje za koncentraciju jedinica koje će učestvovati u operaciji na području donjeg toka Vrbasa i koja će, po najvećem gradu Bosanske krajine - Banjaluci, istovremeno i glavnom cilju operacije, biti nazvana banjalučkom operacijom. S obzirom na to da je 5. korpus ranije (u vremenu od 31. decembra 1943. do 2. januara 1944) izveo prvu banjalučku operaciju, onaje dobila naziv druga banjalučka operacija. Prema zapovijesti štaba Korpusa od 10. septembra jedinice su zauzele slijedeći raspored oko Banjaluke:586 - 4. krajiška divizija sa 6. i 8. brigadom, sjeverozapadno od Banjaluke, na liniji Jošikova Voda - Piskavica - Popovići - Turjak. Njena 11. brigada bila je određena u divizijsku rezervu i prikupljena istočno od Prijedora, sa zadatkom da pritekne u pomoć, ako zatreba, Kozarskoj grupi NOP odreda, koja je imala zadatak da zatvara pravac Bosanski Novi - Prijedor; - 39. krajiška divizija zauzela je položaje od rijeke Vrbanje i južno od Banjaluke, a na zapad do puta Banjaluka - Jošikova voda, održavajući čvrsto vezu sajedinicama Srednjobosanske divizije na liniji Vrbanja i 4. krajiške divizije kod Piskavice; - prvi i drugi artiljerijski divizion Korpusa razmjestili su se u rejonima sela Omarska i Donji Orlovci, spremni za pokret i dejstvo; - Drvarsko-petrovački i Podgrmečki NOP odred dobili su zadatak da ofanzivno dejstvuju sve vrijeme na komunikaciji Bihać - Bosanska Krupa - Bosanski Novi; - Srednjobosanska divizija sa 14. i 18. brigadom zauzelaje raspored od Vrbanje do Klašnica, na desnoj obali Vrbasa. Kad je operativni raspored bio izvršen i kada su sve jedinice dovedene u rejone koncentracije, 13. septembra štab 5. korpusa dobio je radio-depešom slijedeće naređenje Vrhovnog štaba:587 586 AVII, k. 458, reg. br. 12/1. 587 AVII, k. 461-A, reg. br. 7/36-5. 282 "U istoćnoj Bosni naše snage malene su. Te snage prvenstveno su angažovane u sjevernom dijelu Majevice - Posavina. Na taj način sarajevski sektor, za nas vrlo važan iz vojničkih, političkih i mobilizacionih razloga, ostao je bez naših snaga. Vama se postavlja zadatak da prodirete u ovaj sektor, aktivirate ga i u pogodnom momentu zauzmete Sarajevo... 283 Samo tri dana kasnije, 16. septembra, stigla je nova radio-depeša Vrhovnog štaba, slijedećeg sadržaja:^8 "Pravilnu bi bilo da Vi prema Sarajevu orijentišete vaše znatnije snage i uz eventualnu pomoć trupa iz istočne Bosne u zgodnom momentu zauzmete grad. To bi bilo u slučaju da Nijemci odu iz grada. Treba spriječiti četnike da tamo zauzmu vlast. Sve domobrane koji su prešli nama rasporediti po jedinicama. O puštanju kućama nema ni govora. Naredite vašim jedinicama da pomognu prebacivanje 28. divizije iz centralne u istočnu Bosnu... " Primivši dva pomenuta naređenja, štab 5. korpusa obratio se Vrhovnom štabu sa prijedlogom da prvo likvidira neprijateljeva uporišta u donjem toku Vrbasa, zaplijeni u njima oružje i ratnu spremu, i da, istovremeno, izvrši mobilizaciju u Banjaluci i svim ostalim mjestima područja, a onda da krene glavnim snagama u dolinu Bosne. Sa tim predlogom Vrhovni štab se složio. Neprijatelj je bio dobro organizovao odbranu čitavog prostora u donjem toku Vrbasa, od Banjaluke do Bosanske Gradiške, a najjače odbranu Banjaluke. Grad su opasivale dvije linije odbrane: spoljna i unutrašnja. Spoljna linija odbrane protezala se od željezničkog mosta, tadašnje industrijske pruge Banjaluka - Kotor-Varoš, na rijeci Vrbas, južnom ivicom pilane, i dalje potok Postranac, rudnik "Lauš", Podbrđe, Hiseti, Karabaševa ulica, lijeva obala Vrbasa do željezničkog mosta. Isturene otporne tačke spoljne linije odbrane bile su: željeznička stanica Predgrađe, samostan Trapisti, selo Petrićevac sa samostanom, Rakovačke bare i Gornji šeher. Prednji kraj unutrašnje odbrane išao je linijom: rijeka Vrbas, od logora Kulina Bana, vojna bolnica, željeznićka pruga do Aleje kralja Krešimira, i dalje njom do potoka Crkvene, lijeva obala potoka Crkvene, Kastel (tvrđava na lijevoj obali Vrbasa) i armiranobetonski most na Vrbasu. U središtu sistema odbrane posebno je pripremljena grupa zgrada nazvana Citadela, koju su sačinjavale: Upravna zgrada i Banski dvori, zgrada pozorišta i zgrada hipotekarne banke. U zapovijesti za odbranu Banjaluke stajalo je: "... imaju se organizirati, zaposjesti i odsudnu braniti spoljni i unutrašnji sistem odbrane sa istaknutim tačkama i Citadela... "381j Spoljna odbrana se dijelila na odsjeke: - odsjek "Lauš" branile su: 14. i 15. satnija 11. gorske pukovnije, 3. satnija 3. gorske pukovnije, 3. ustaška bojna i bitnica 2. topničkog sklopa; - odsjek Budžak branile su: 15. satnija 3. gorske pukovnije, 6. satnija 8. posadnog ustaškog zdruga, 15. i 16. satnija 4. ustaške bojne, 2. bitnica 22. topničkog sklopa; - odsjek "Vrbas" držala je 3. satnija 4. ustaške bojne koja je patrolirala lijevom obalom Vrbasa; - u središtu grada blok zgrada zvani Citadela i Kastel bili su najjače utvrđeni. Tu su bili raspoređeni Nijemci i ustaše u najvećom broju. Sa njima je bilo 750 žandarma i policajaca i vod tenkova. Ukupno u Banjaluci je bilo 5.000 Nijemaca, ustaša, domobrana, žandarma, policajaca, i drugih. Na komunikaciji Banjaluka - Bosanska Gradiška najjače uporište nalazilo se na aerodromu Zalužani (8 kilometara sjeverno od Banjaluke) sa 1.000 domobrana i ustaša, a na posebnom dijelu aerodroma, bliže Vrbasu, 250 Nijemaca. Na aerodromu je bilo i 48 aviona, te skladište benzina. Od Klašnica do Bosanske Gradiške - u Laktašima, Maglajanima, Mahovljanima, Bosanskom Aleksandrovcu, Gornjoj, Srednjoj i Donjoj Topoli, na cesti Banjaluka-Bosanska Gradiška, te u brojnim uporištima pored samogVrbasa, bile su raspoređene snage 3. gorskog zdruga, ustaška milicija, folksdojčeri, žandarmi, 588 AVII, k. 461-A, reg. br. 7/37-5. 589 AVIl. k. 112, reg.br. 1/18. 284 a okosnica svih tih snaga bili su 5. i 14. njemački policijski bataljon, jačine 1.400 policajaca. U Kotor-Varošu i Čelincu nalazile su se po jedna satnija 3. domobranskog gorskog zdruga, a u Kotor-Varošu je bilo i 700 ustaša. U Bosanskoj Gradiški nalazili su se dijelovi 11. gorske pukovnije, jedna četa 5. policijskog njemačkog bataljona i jedna ustaška bojna, jačine 800 ustaša, iz sastava ustaškog odbrambenog zdruga logora u Staroj Gradiški. Na desnoj obali Vrbasa, sjeveroistočno i istočno od Banjaluke, u spoljni sistem odbrane bile su uključene i snage Srednjobosanskog četničkog korpusa, jačine 1.500 četnika. Južno od Banjaluke, na terenu Manjače, za odbranu Banjaluke, Nijemci su rasporedili snage Bosanskokrajiškog četničkog korpusa, jačine 1.300 četnika. Ukupno, u donjem toku Vrbasa, od Banjaluke do Bosanske Gradiške, bilo je raspoređeno 12.000 Nijemaca, ustaša, domobrana, četnika, žandarma, milicionera, policajaca i drugih. Svim tim snagama komandovao je njemački general-major Karl Krebs fon Devic (Karl Krebs von Dewitz), bivši komandant 69. njemačke divizije. Sjedište njegove komande bilo je u samostanu Petričevac. Za obezbjeđenje komandnog mjesta angažovano je 400 Nijemaca, od kojih je znatan broj pripadao tajnoj njemačkoj policiji - Gestapou i njemačkoj službi sigurnosti SD (Sicherheitdienst). Sa Devicom u sjedištu njegove komande nalazio se i šef Gestapoa, major Vili Volter, na čiji predlog su, neposredno uoči početka operacije, pohapšeni mnogi aktivisti i saradnici NOP-a i neki domobranski oficiri koji su po Mačekovoj direktivi vodili tajne pregovore sa četnicima da poslije Nijemaca preuzmu vlast u Banjaluci i nastave borbu protiv jedinica NOV i POJ. Njemačka tajna policija (Gestapo) 14. septembra otkrila je šifru sekretara Mjesnog komiteta KPJ za Banjaluku, Anđe Knežević, kojaje radio-stanicom održavala direktnu vezu sa komandantom 5. korpusa Slavkom Rodićem. Pošto su se dočepali šifre, nastavili su da održavaju vezu sa Rodićem. Komandant 5. korpusa je već drugi dan otkrio da se neprijatelj ubacio na vezu i prekinuo je slanje daljih poruka, ali su Nijemci već bili saznali najvažnije - dan i čas početka operacije. Pošto nisu imali snaga za pojačanje, niti su mogli dobiti pomoć, radio-depešama su pokušali da dezinformišu štab 5. korpusa, tvrdeći da su stigle jake snage u Banjaluku i da stižu i nove. Da bi dezinformacije bile što uvjerljivije, odnosno da bi prikrili varku, pozivali su štab 5. korpusa da udari što prije na Banjaluka, da napadne 16. septembra, jer će, navodno, već idućeg dana, 17. septembra, biti prekasno. Oni su znali da će napad početi 18. septembra i nastojali su na svaki naćin da stvore zabunu o jačini snaga odbrane Banjaluke i utiču na štab da odustane od napada. Međutim, štab 5. korpusa se nije dao obmanuti. Preko obavještajne službe dobijao je tačne informacije o stanju u Banjuluci i svim uporištima do Bosanske Gradiške. Na osnovu tih provjerenih i tačnih podataka utvrđeno je jedino da su Nijemci iz rejona Bosanske Dubice prebacili u Bosansku Gradišku 3. kozački puk 1. kozačke divizije 69. rezervnog njemačkog korpusa.'90 590 Prva kozačka divizija se formirala od maja do novembra na poligonu Milau (Mielau). U njenom sastavu su se nalazili: 1. donska brigada (1. donski, 2. sibirski i 3. kozački puk) 2. kavkasko-kozačka (kubanska) brigada (4. kubanski, 5. kozački i 6. terski puk) dva artiljerijska diviziona i prištapske jedinice, ukupno: 28.000 ljudi. Pukovi su imali po 2.500 vojnika, a brigade po 8.000. Odlikovali su se krvoločnošću i zvjerskim odnosom prema civilnom stanovništvu. Komandant je bio Helmut fon Panvic, strijeljan u SSSR-u poslije rata. Podaci: "Order of Battle of the German Army", Military Intelligence Divizion War Department Washington, 1945. godine (Organizacija njemačke armije). 285 Može se samo zamisliti koliko su njemački obavještajci koji su korespondi-rali sa Slavkom Rodićem bili razočarani kadaje on 16. septembra poslao radio-depešu Gestapou u Banjaluku, obavještavajući da on zna za njihov pokušaj obmane, stavljajući im do znanja da nisu uspjeli. Istog dana, 16. septembra, štab 5. korpusa NOVJ izdao je zapovijest potčinjenim jedinicama koje učestvuju u operaciji. Prema toj zapovijesti trebalo je da sve jedinice jednovremeno otpočnu napad 18. septembra u 22,00 časova. Prema zapovijesti štaba 5. korpusa, 4. krajiška divizija dobila je zadatak da, uz podršku jednog artiljerijskog diviziona, 6. i 8. krajiškom brigadom (bez jednog bataljona) napadne Banjaluku sa sjeverozapadne strane, od potoka Crkvena do ceste Banjaluka - Bosanska Gradiška. Njena 11. krajiška brigada trebalo je da napadne Bosansku Gradišku, poruši pontonski most preko Save, likvidira neprijateljev garnizon i oslobodi grad. Jednim bataljonom 8. krajiške brigade, u sadejstvu sa snagama Srednjobosanske divizije, koje će napadati sa istočne strane, trebalo je da napadne i likvidira posadu u Klašnicama. Štab 39. krajiške divizije dobio je zadatak da sa dvije brigade, 13. i 16. krajiškom, napadne Banjaluku sa jugozapadne strane, izmedu Vrbasa i potoka Crkvene, a 15. krajiškom brigadom da razbija četnike oko Banjaluke. Za podršku snaga divizije, u borbama u Banjaluci, dodijeljen je protivkolski divizion. Srednjobosanska divizija dobila je zadatak da sa dvije brigade (bez jednog bataljona) forsira Vrbas sa desne na lijevu stranu, uz podršku jednog artiljerijskog diviziona, zauzimajući prethodno na desnoj strani Vrbasa samostan Trapisti, a zatim da prodire prema vojničkom logoru Kulina Bana i centru grada, i da se spoji sa snagama 4. i 39. divizije. Dmgi artiljerijski divizion Korpusa sa položaja na Pavlovcu (Kota 304 Vranovica - Koprivnjak) dobio je zadatak da tuče Citadelu i Kastel. Uz zapovijest štaba Korpusa dataje štabovima divizije i 2. artiljerijskog divizioria šema Banjaluke, sajasno ucrtanim granicama divizija i obilježenim brojevima otpornih tačaka i neprijateljevih utvrđenja, koje svaka divizija treba da likvidira. Ukupno je napadalo 11.000 boraca 5. korpusa. Sve tri divizije otpočele su napad tačno u određeno vrijeme (18. septembra 1944. u 22,00 časova). Na glavnom pravcu udara 6. krajiška brigada 4. divizije isturila je naprijed 3. bataljon, koji u obliku klina probija spoljnu odbranu neprijatelja. Za njim je nastupao 1. bataljon, prodirući brzo prema centru grada do utvrdenog bloka zgrada, tzv. Citadele. Desno od 1. bataljona izvršioje prodor 2. bataljon do zgrade ustaškog stožera. Tu su se u blizini nalazila tri tenka i artiljerija, koji odmah prelaze na stranu 4. krajiške divizije, učestvujući u daljim borbama protiv Nijemaca i ustaša. Za to vrijeme 4. bataljon 6. brigade, pošto je zauzeo sjeverni dio grada sa Bojića-Hanom, likvidirao je neprijateljevo uporište u zgradi učiteljske škole, zvane Preparandija, i protjerao neprijatelja iz duvanske tvornice. Ujutru je nastavio žestoku borbu za zgradu pozorišta u sklopu Citadela, koju je zauzeo oko 12,00 časova 19. septembra. Zatim je, kroz zgradu pozorišta, probijajući zidove, dopro do Banske palate. Tako su sva 4 bataljona 6. brigade do podne 19. septembra zauzela položaje oko Citadele. Prvi bataljon koji se nalazio sa južne strane zgrade županije, probijajući zidove zgrada bivši "Batine" radnje, dopro je do zgrade županije. Nijemci koji su se nalazili u zgradi počeli su da se pripremaju za bjekstvo kamionima prema sjeveru, na aerodrom u Zalužane. Štab 6. brigade je izvukao iz borbe 3. bataljon i uputio ga na sjevernu periferiju grada u Bojića-Han (rejon Banjaluke), gdje je dočekao Nijemce sakrivene u dva kamiona sa sanducima stavljenim iznad glava, ali im ta kamuflaža nije uspjela. 286 Kada su se snage 6. brigade našle u neposrednoj blizini Banske palate i Županije, privučeni su topovi i teški minobacači. Otpočela je žestoka borba, u kojoj su korišćena sva teška oružja, a pored toga upotrebljavali su i razna druga sredstva: kroz probijene zidove, ubacivali su bombe, benzinske flaše i eksploziv natopljen u navlake od jastuka, koji su potpaljivali njemačkim ručnim bombama (handgranate) umjesto upaljača, a benzin su ušpricavali. Zgrade su tučene topovima s bliskog odstojanja, iz engleskih ručnih bacača, zvanih "džon bul" (John Bool). Uslijed dejstva topova, minobacača i detonacija bombi improvizovanih od eksploziva posadaje bila zagušena dimom i prašinom, tako da Nijemci i ustaše nisu mogli dugo izdržati tako jak napad. Hipotekarna banka je jakom vatrom zapaljena. Iz zapaljene zgrade neprijatelj je izbacio bijelu zastavu. Poslije toga vatra je na Hipotekarnu banku prekinuta. Neprijatelj se predao. Županija i okolna uporišta su takođe likvidirana. Neprijatelj je davao otpor još jedino iz zgrade Banske palate. Tada su do te zgrade došli komandant 5. korpusa Slavko Rodić, politički komesar 4. divizije Dmitar Bajalica i komandant 39. divizije Vojo Todorović. Oni su organizovali posljednji napad i juriš na neprijatelja u kojem su i sami učestvovali i tom prilikom su ranjeni komandant korpusa Slavko Rodić i politički komesar divizije Dmitar Bajalica (prvi u ruku, drugi u nogu, ali su ostali na bojištu dok neprijatelj nije razbijen-jedan dio je uništen u zgradi, a drugi je kamionima pokušao pobjeći na sjever, prema Zalužanima, U bjekstvu ih je dočekao 3. bataljon 6. brigade i vatrom izranjavao i poubijao. Pukim slučajem šoferi su ostali živi, te su, iako ranjeni, doveli kamione pune ranjenih i mrtvih Nijemaca i ustaša na aerodrom u Zalužanima. Upaničena odbrana aerodroma, misleći da nadiru partizani otvorila je žestoku vatru po kamionima i dotukla preživjele. Jedino je jedan vozač - Nijemac ostao živ. Takoje do 16,00 časova 20. septembra blok utvrđenih zgrada u centru grada zvanih Citadela bio likvidiran. Dok je 6. brigada vodila borbu u gradu, jedan bataljon 8. krajiške brigade zauzeo je Klašnice i manjim snagama demonstrativno sa sjeveroistočne strane napao na aerodrom u Zalužanima. Dva bataljona 8. krajiške brigade zauzela su neprijateljeva uporišta u Rakovačkim barama, na sjeveroistočnoj strani grada, prodrli ujutru 19. septembra do vojne bolnice, koju su i zauzeli. Treći bataljon 8. krajiške brigade je napao i zauzeo neprijateljevo uporište u samostanu Petričevac, odakle je pobjegao komandant njemačke odbrane Banjaluke, general-major Devic, sa šefom Gestapoa, majorom Volterom, u pratnji jače grupe gestapovaca i njemačkih policajaca u pravcu aerodroma Zalužani sa namjerom da se iz Zalužana probije prema Zagrebu. Poslije zauzimanja samostana Petričevac, snage 8. brigade napale su njemačko uporište u Poljoprivrednoj školi na sjevernoj periferiji grada, u kojoj su Nijemci davali otpor cijeli dan 19. septembra, dok nisu pristigli topovi artiljerijskog diviziona 4. divizije i prosto ih raznijeli. Time je prestao otpor u tom uporištu, koje je zatim zauzeto. Jedanaesta krajiška brigada 4. divizije napala je u određeno vrijeme (18. septembra u 22,00 časova) neprijateljevu posadu u Bosanskoj Gradiški, koja je dva dana prije napada brojala 800 Nijemaca, ustaša i domobrana. Na osnovu dobijenih podataka i računalo se da neprijatelj raspolaže tim brojem vojnika. Pošto su Nijemci tačno znali dan i čas početka napadai poštoje pontonski most preko Save u Gradiškoj još uvijek bio strategijski značajan za Nijemce, oni su naredili da 18. septembra ustaška bojna ustaškog odbrambenog zdruga iz logora Stara Gradiška, jačine 800 ustaša, zauzme položaje oko Bosanske Gradiške, a 2 sata prije početka operacije stigao je u Bosansku Gradišku i 3. puk 1. brigade 1. kozačke divizije, jačine 2.500 Čerkeza. Ta kozačka divizija, pripadala je 69. njemačkom rezervnom armijskom korpusu, sa sjedištem komande u Zagrebu. Taj kor- 287 pus je preuzeo odbranu rejona Banjaluke od ranijeg 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa. Ne znajući za pristigla pojačanja, 11. krajiška brigada je napala na 4 puta jače snage neprijatelja (preko 4.000 Nijemaca, ustaša i Čerkeza). No i pored tolike nadmoćnosti neprijateljskih snaga, 3. bataljon 11. krajiške brigade uspio je da se probije u grad do parka i da se dočepa prvih kuća. U ogorčenoj borbi koja je trajala 4 sata neprijatelj je uspio da izbaci brigadu van grada. Nakon odstupanja iz grada, snage 11. krajiške brigade zauzele su položaje na liniji: Rovine - Dubrave - Mokrice. Jedan bataljon je držao položaje na Rogoljima, prema Topoli, a drugi prema Bistrici i Bosanskoj Gradišci. Nijemci i Čerkezi sa ustašama odmah su prešli u protivnapad i cijelog dana napadali položaje 11. krajiške brigade, naročito one na Dubravama, u pravcu juga, kako bi prodrli prema Banjaluci i pomogli tamošnjoj posadi. Brigada se održala na položajima i 20. septembra, spriječila neprijateljske namjere, što je poprimilo odlučujući značaj, jer su zahvaljujući tome jedinice Korpusa poslije oslobođenja Banjaluke, sem Kastela, mogle brzo da iz Banjaluke prodru u Lijevče polje, uništavajući slabije neprijateljske posade. Trideset deveta krajiška divizija izvršila je napad tačno u određeno vrijeme (u 22,00 časova 18. septembra) i za dva dana borbi, dakle, do 20. septembra, vodeći na nekim mjestima i borbu prsa u prsa (u Gundulićevoj ulici), zauzela je najprije spoljna uporišta na Bukvaluku, Gornji šeher, Lauš, a zatim prodrla u grad i u jednom naletu zauzela sve otporne tačke i sva uporišta do linije Sokolski dom, hotel Palas i zgrada gimnazije, blokirajući Kastel, najjače neprijateljevo utvrđenje u gradu. Napad na dodijeljeni rejon grada izvršile su 13. i 16. brigada, a za to vrijeme su 15. krajiška brigada 39. divizije i jedan bataljon 16. brigade gonili su četnike u Rekavicama, Han-Kolima, Karanovcu, Krupi na Vrbasu i u svim mjestima južno i jugozapadno od Banjaluke. Srednjobosanska divizija, i to 14. krajiška brigada iz doline Vrbanje, sa sjeveroistoka, preko Rebrovca izbila je naVrbas, koji je forsirala gazom, i produžila lijevom obalom Vrbasa nizvodno prema vojnom logoru Kulina Bana, a 18. brigada sa sjeveroistoka, iz pravca Trapista, preko mosta na pilani, prešla je također Vrbas, uz sadejstvo snaga 14. brigade. Te dvije brigade su već 19. septembra oslobodile istočni dio Banjaluke sa vojnim logorom Kulina Bana i svim spoljnim uporištima, ukljućujući i Trapiste. Dobivši izvještaj da se od Bosanske Gradiške prema Banjaluci probijaju jake neprijateljeve snage, štab 5. korpusa je od snaga koje su oslobodile Banjaluku (8. krajiška brigada 4. divizije, 14. i 18. brigada Srednjobosanske divizije i 13. brigade 39. divizije) i od 11. krajiške brigade, kojaje već bila u dodiru s tim neprijateljevim snagama, formirao privremenu operativnu grupu, pod komandom načelnika operativnog odjeljenja Korpusa, Josipa Mažara Soše, i naredio joj da zaustavi dalji prodor neprijatelja, a po mogućnosti da ga protjera do Bosanske Gradiške. U Banjaluci radi blokade neprijatelja u Kastelu ostalaje 16. krajiška brigada, bez jednog bataljona, i jedan bataljon 13. krajiške brigade 39. divizije. Šesta brigada 4. divizije jednim bataljonom je jugoistočno od Banjaluke, preko Vrbasa, čistila rejon od sakrivenih grupa četnika, a ostalim snagama okolinu Banjaluke od sakrivenih grupa ustaša i Nijemaca. Noću 20/21. septembra 13. krajiška brigada je oslobodila aerodrom i ujutru 21. septembra gonila preživjele Nijemce,koji su bježali nizvodno obalom Vrbasa prema Klašnicama, gdje su ustaše i Nijemci još uvijek pružali žestok otpor pred naletima jedinica 14. i 8. brigade. Među Nijemcima koji su bježali sa aerodroma bio je i njemački komandant odbrane Banjaluke, general-major Karl Krebs fon Devic, a s njim i šef Gestapoa, major Vili Volter, i još 5 gestapovaca. Jedno odjeljenje boraca 2. bataljona 13. brigade sustiglo je Devica, Voltera i ostale, zarobilo ih i privelo u štab bataljona, odakle su preko štaba Brigade sprovedeni u štab Korpusa. Snage 14. i 8. brigade ponovno su oslobodile Klašnice 22. septembra i nastavile gonjenje neprijatelja iz Laktaša, Maglajana, a već su 23. septembra oslobodile Bosanski Aleksandrovac. Sjutradan, 24. septembra, bila je oslobođena Gornja, a 25. septembra i Srednja Topola. Od 26. do 28. septembra vođene su najžešće borbe za Donju Topolu, u koju su stalno pristizala pojačanja ustaša i Čerkeza. U namjeri da se povrate izgubljena uporišta u donjem toku Vrbasa sa Banjalukom, neprijateljskim snagama pristizala su pojačanja i sa druge, istočne strane. Dvadeset šestog septembra štab 5. korpusa je obaviješten da jedna jaka motorizovana grupa Nijemaca i ustaša sa većim brojem tenkova prodire preko Dervente i Prnjavora prema Banjaluci. Na osnovu tih podataka štab Korpusa je donio odluku da počne postepeno povlačiti snage, jer su dva glavna cilja druge banjalučke operacije već bila potpuno ostvarena. Prvo, zaplijenjeno je sve naoružanje i sav materijal u Banjaluci i uporištima do Donje Topole, koji je većim dijelom bio evakuisan prema Sanskom Mostu, Ribniku i Prijedoru. Drugo, nekoliko hiljada Banjalučana i Lijevčana stupilo je dobrovoljno u jedinice 5. korpusa. U vezi sa povlačenjem, štab Korpusa je naredio 14. i 18. krajiškoj brigadi da odmah krenu na područje srednje Bosne i produže borbu sa neprijateljskom borbenom grupom "Rudno", koja je prodirala prema Klašnicama. Komandantu operativne grupe, Josipu Mažaru Šoši, naređeno je da nastavi upornu borbu protiv grupe "Panvic", koju su sačinjavali Nijemci, ustaše i Čerkezi u Lijevču polju (grupa je nazvana po komandantu 1. kozačke divizije), s time što 11. i 8. krajiška brigada postepeno zauzimaju položaje na obroncima Kozare. Štabu 13. krajiške brigade naređeno je da pomogne evakuaciju preostalog materijala sa aerodroma Zalužani, a potom da sve snage 39. krajiške divizije zauzmu položaje oko Banjaluke. Štabu 6. krajiške brigade je naređeno da zauzme položaje na desnoj obali Vrbasa, iznad Klašnica, i zadrži borbenu grupu "Rudno" što duže, kako bi se izvukao sav zaplijenjeni materijal, a onda da se povuče prema Ivanjskoj.391 Od ispravnih zaplijenjenih aviona formiranaje 1. vazduhoplovna eskadrila 5. korpusa s bazom na aerodromu kod Sanskog Mosta. Ta eskadrila je učestvovala i u ovoj operaciji, i oborila jedan avion protivničke avijacije. Za drugu banjalučku operaciju treba reći da su je bitno karakterisale žestoke i žilave ulične borbe, gipko manevrisanje snagama i tijesno sadejstvo svih rodova vojske koji su u njoj ućestvovali. A učestvovali su gotovo svi rodovi sa svim vrstama oružja, od pješadije i artiljerije do tenkova i aviona. Haubice su upotrebljavane počev od svojih krajnjih dometa do odstojanja od svega 50 metara u uličnim borbama za Citadelu. Udarne i bombaške grupe su se probijale kroz zidove kuća da bi došle do pojedinih uporišta i likvidirale ih. Tenkovima su dovlačene mine teške i do 500 kilograma i minirana su pojedina uporišta. Na izvjesnim malim prostorijama kocentrisana je vatra iz preko 30 artiljerijskih oruđa i 50 teških minobacača. Upotrebljavane su vatrogasne pumpe za polivanje benzinom i paljenje pojedinih uporišta. Avioni koji su zaplijenjeni i tenkovske posade koje su odmah prešle na stranu 4. divizije odmah su upotrijebljene u borbi. Neka uporišta za vrijeme borbe prelazila su po nekoliko puta iz ruku u ruke. Na primjer, Klašnice su tri puta prelazile iz ruku u ruke, Donja Topola 4 puta, a uporište Dubrave kod Bosanske Gra- 591 AVII.k. 1265, reg.br. 35/1. 289 diške čak sedam puta. Primijenjeni su svi oblici i metodi ofanzivnih borbenih dejstava u gradovima i na otvorenom prostoru: od noćnog napada, dnevnog napada, uličnih borbi, manevra opkoljavanja, bočnih udara, klinovanja, napada sa artiljerijskom pripremom i bez nje.juriša s borbom prsa u prsa, postepenog nastupanja i postepenog planskog odstupanja do forsiranja rijeke Vrbasa, gonjenja neprijatelja i protivnapada. Ostale snage Korpusa na području Glamoča, Bosanskog Grahova, Drvara, Bosanskog Petrovca, Podgrmeča, koje su sačinjavali uglavnom narodnooslobodilački partizanski odredi (Glamočki, Podgrmečki, Timarski, Drvarsko-petrovački, Kozarski) vodili su borbe na svojim terenima, dok je 10. krajiška divizija, vodila neprekidne borbe u dolini rijeke Lašve, gornjeg toka Bosne, Rame i Neretve. Jedinice 10. krajiške divizije premašile su u septembru sve dotadašnje rekorde: izvele su 68 što većih što manjih napadnih akcija, u kojima su izbacile iz stroja 1.447 neprijateljskih vojnika. Osim toga, predalo se oko 700 domobrana. Materijalni efekti tih akcija bili su veliki. Zaplijenjeno je: 3 topa, 1 teški minobacač, 2 laka minobacača, 12 mitraljeza, 422 puške, 31 strojnica, 24 pištolja, 102. 500 puščanih metaka i 75 ručnih bombi, te veće količine ratne opreme. Porušeno je: 3 željezničke stanice, 27 mostova, 6 drvenih mostova, 6 propusta, 12.160 metara željezničke pruge, 2 lokomotive, 2 oklopna vagona, 16 vagona, i drugo. Isto tako, bili su veoma impresivni ukupni materijalni efekti operacija ostalih jedinica 5. korpusa u toku septembra, koje su izvršavajući naređenje Vrhovnog komandanta od 17. avgusta 1944., prešle u do tada najsnažniju ofanzivu, uništavajući i zarobljavajući neprijateljske jedinice, zajedno sa ratnim materijalom. Pri tome je zadobijen ogroman ratni plijen:592 3 tenka; 52 topa; 34 aviona (od toga 4 ispravna); 23 teška minobacača; 20 lakih minobacača; 285 puškomitraljeza; 48 teških mitraljeza; 4.756 pušaka; 349 automata; 588 pištolja; 14 signalnih pištolja; 1.300.000 puščanih metaka; 2.000 topovskih granata; 1.500 mina za teških minobacač; 1.600 mina za laki minobacač; 1.154 ručnih bombi; lOOraketaza signalne pištolje; 150 kola; 600 konja; 65.000.000 komada cigareta; 100 telefona; 20 telefonskih centrala; sedam vagona sanitetskog materijala; 100.000 litara benzina; odjeću i obuću za nekoliko hiljada boraca. Ratni plijenje bio i mnogo veći jer jedinice nisu stigle sve da prebroje i prijave štabu Korpusa, a osim toga, po pravilu, svaka jedinica je odmah zaplijenjenim oružjem dejstvovala, upotrebljavajući i zaplijenjenu municiju i ostali ratni materijal. U toku septembra jedinice Korpusa, dejstvom na komunikacijama, uništile su:593 1 motornu terezinu; 6 lokomotiva; 34 vagona sa raznim materijalom; 1 vagon protivavionske municije; 45 mostova; 26.464 metara željezničke pruge; 52 kilometra telefonske linije; 26 kamiona; 4 tenka; 2 oklopna automobila. Pored toga, porušena je cesta na 64 mjesta i uništen jedan vijadukt. Jedinice korpusa su zaplijenjenim oružjem naoružale novih 7.000 boraca, tako da je brojno stanje Korpusa povećano od 19.000 na 26.000 boraca.594 Štab 5. korpusa u toku septembra, uporedo sa vođenjem velikih operacija, neprekidno je radio na organizacijskom i formacijskom jačanju jedinica Korpusa, tako da je krajem septembra imao četiri divizije: 4. krajiška divizija sastava: 6. krajiška brigada, 8. krajiška brigada, 11. krajiška brigada; 10. krajiška divizija, 592 AVII, k. 458, reg. br. 13/2. 593 AVII. k. 458, reg. br. 26/3. 594 Prema izvještaju štaba 5. korpusa Vrhovnum štabu o brojnom stanju Korpusa na dan 1. uktobra 1944. 290 '5' .0 'S •o u oi     1 Štab i l 2 Inžinje 3 ZaSt.b 4 IV. Dn 5 X. Divi 6 Sred. B 7 XXXI?< 8 Kozar. 9 I. art. g 10 Drv.Pe 11 Glamoi 12 I. vazdi       Pol. kome pukovni] Došen sastava: 7. krajiška brigada, 9. krajiška brigada, 17. krajiška brigada; Srednjobosanska divizija, sastava: 14. krajiška brigada, 18. krajiška brigada, 19. krajiška brigada; 39. krajiška divizija, sastava: 13. krajiška brigada, 15. krajiška brigada, 16. krajiška NOU brigada. Osim toga, imaoje u svom sastavu i 18 partizanskih odreda: Kozarski, Gradiško-lijevčanski, Timarski, Podgrmečki, Drvarsko-petrovački, Glamočki, Livanjsko-duvanjski, Kupreški, Mrkonjićki, Zmijanski, Jajački, Travnički, Banjalučki, Uzlomački, Vlašićki, Motajički, Visočko-fojnički i Prnjavorski odred. Već prvog dana oktobra 1944., štab 5. korpusa formiraće od Kozarskog, Timarskog i Gradiško-lijevčanskog odreda 20. krajišku brigadu, koja je ušla u sastav 39. divizije.595 Time nije povećan broj brigada u toj diviziji i u Korpusu, jer će mjesec dana kasnije (3. novembra), na osnovu naređenja Vrhovnog štaba da se pojačaju jedinice narodne zaštite, pa će 16. brigada 39. krajiške divizije izaći iz sastava divizije i staviti se na raspolaganje odjeljenju Organizacije zaštite naroda Bosne i Hercegovine.596 Ta brigada je ušla u sastav 3. divizije KNOJ-a, kao njena 1. brigada. Zaplijenjenim oružjem i municijom jedinice korpusa su više nego dvostruko povećale svoju vatrenu moć. Takoje potpuno organizacijsko-formacijski popunjen, dobro naoružan i opremljen 5. korpus ušao u treću, posljednju fazu rata za konačno oslobođenje zemlje. Promene u strategijskoj situaciji u jesen 1944. i nova strategijska uloga 5. korpusa Štab 5. korpusa je po završetku druge banjalučke operacije, sprovodeći naređenje Vrhovnog štaba, orijentisao glavninu svojih snaga ka dolini rijeke Bosne i Sarajevu. Na teritoriji Bosanske krajine, od Jajca do ušća Vrbasa u Savu, uključno i dolinu Vrbanje sa Kotor-Varošom, pa uzvodno Savom i Unom do Kulen-Vakufa, zatim na istoku Drvar-planina Klekovača, zaključno sa Mrkonjić-Gra-dom, raspoređenaje 39. krajiška divizija sa Drvarsko-petrovaćkim, Zmijanjskim i Podgrmečkim odredom, sa zadatkom da obezbjeđuje slobodnu teritoriju. Ostale 3 divizije Korpusa raspoređene su: - 10. krajiška divizija prema Sarajevu, s frontom od izvora rijeke Bosne do Busovače i Lašve; - 4. krajiška divizija od Busovače (uključno) do Begovog Hana; - Srednjobosanska divizija od Žepča, preko Doboja i Dervente, do Bosanskog Broda. U obrazloženju takvog operativnog rasporeda štaba 5. korpusa, pored ostalog, rečeno je slijedeće:597 "Gornji tok rijeke Bosne i Sarajevska kotlina predstavljaju za našu korpusnu oblast, kao i za cijelu Bosnu i Hercegovinu, područje najvećeg političkog i ekonomskog značaja. Okupatorske sna-ge pnnuđene opštim pritiskom Saveznika i naše vojske izvlače se sa Balkana, uzimajući jednu od glavnih komunikacija, koja vodi od Sarajeva za Brod, tj. kroz ovo područje. Neprijatelj u svom po-vlačenju odvlači i odvlačiće sva naša ekonomska dobra koja su mu pri ruci. Da bismo spriječili neprijatelja u njegovoj bezobzirnoj pljačci važnih industrijskih postrojenja i poljoprivrednih dobara Sarajeva, Zenice i okoline, prenosimo težište naših operacija na ovo područje... " 595 AVII, k. 459, reg. br. 17/1, od 1. oktobra 1944. Istom naredbom potvrđeno je formiranje 19. brigade. 596 AVII, k. 459-A, reg br 19/18 597 AVII, k. 458-A, reg. hr. 19/3. ' 291Iz citiranog iskaza očevidno je da je štab Korpusa potpuno tačno predvidio budući razvoj situacije. Predvidio je čak i to da će komunikacija Sarajevo - Brod biti jedna od glavnih komunikacija povlačenja neprijateljskih snaga sa Balkana. U stvarnosti, ta komunikacija ne samo daje to bilajedna od glavnih komunikacija za povlačenje njemačkih i kvislinških snaga, nego je ona poslije oslobođenja Srbije sa Beogradom i presijecanja pravca povlačenja njemačke Grupe armija "E" iz Grčke dolinom Vardara i Morave, prema Beogradu, bila i jedina komunikacija za povlačenje pomenute njemačke grupe armija. Načelnik generalštaba njemačke Grupe armija "E", Erih Šmit Rihberg (Erich Schmidt Richberg), u svojoj knjizi "Kraj na Balkanu", između ostalog, kaže:598 "Grupa armija ,E' držala je pod okupacijom Grčku, uključno sa Kritom, ostrva i dijelove Makedonije. Suviše dockan dobilaje odobrenje od Vrhovne komande "Wehrmachta" (njemačke vrhovne komande oružane sile) da izda naređenje za povlačenje... Glavni pravac povlačenja - Beograd, zbog situacije, morao je biti zamijenjen za Sarajevo... " Ta promjena pravca povlačenja njemačke Grupe armija "E" nametnula je štabu 5. korpusa novi zadatak. To nije više bio samo zadatak da se Nijemcima spriječi izvlačenje opljačkanih materijalnih dobara iz zemlje, već prije svega, borba protiv njemačke Grupe armija "E", kojaje dobila zadatak da formira front u Jugoslaviji. Evo, što o tome kaže Erih Šmit Rihberg u pomenutoj knjizi. "Povlačenjem dolinom Bosne prema sjeveru, njemačka Grupaarmija 'E' dobila je zadatak od Vrhovne komande oružane sile da formira jugoistočni front, kao nastavak istočnog fronta, od linije ušće Drave u Dunav - Drina - Sarajevo - Mostar - Karlobag na obali Jadranskog mora... " Uzimajući u obzir navedeni zadatak Grupe armija "E", snage 5. korpusa razvojem situacije dobile su novi strategijski zadatak, a to je ne dozvoliti snagama njemačke Grupe armija "E" da brzo i bez gubitaka jednim dijelom svojih snaga prođu dolinom Bosne, od Sarajeva prema Slavonskom Brodu, i dalje u Srem i Dalmaciju, radi pojačanja svojih tamošnjih snaga. Na taj način 5. korpus neposredno je sadejstvovao snagama NOV i POJ u Sremu i Dalmaciji, držeći centralni dio fronta. Takva strategijska uloga 5. korpusa, kao spone sjeveroistočnog i jugozapadnog krilajedinstvenog strategijskog fronta na jugoslovenskom ratištu, nametnula se razvojem situacije na istočnom i balkanskom frontu. Naime, poslije oslobođenja Beograda snage Crvene armije, držeći se sporazuma koji je sklopio predsjednik nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije, maršal Josip Broz Tito, sa vladom SSSR-a, produžile su ofanzivna dejstva prema Mađarskoj, a oslobođenje Jugoslavije do pune pobjede bio je i ostao zadatak NOVJ. I dok su snage NOVJ u cijeloj Jugoslaviji bile u ofanzivi, sa juga, iz Grčke, preko Makedonije i Kosova, povlačila se njemačka Grupa arpiija "E", jačine 350.000 vojnika, sa većim brojem tenkova, artiljerije i sa oko 10.000 motornih vozila. Sa Grupom armija "E" povlačilo se još 40.000 mornara i 50.000 vazduhoplovaca. Ta ogromna dobro naoružana i tehnički opremljena armija žurila je da, kako svjedoći Erih Šmit Rihberg, po naređenju komande Jugoistoka zaposjedne produžene linije njemačkog istočnog fronta: ušće Drave u Dunav - r. Sava - ušće Drine - Sarajevo - Mostar - Karlobag. Pod komandu njemačke Grupe armija "E" stavljene su i sve kvislinške snage: ustaško-domobranske, jačine 107.000 vojnika, grupacija srbijanskih, crnogorskih i hercegovačkih četnika, jačine 25.000 vojnika, bosanski četnici, jačine 12.000, i razne grupe ustaške milicije i zeleno-kadrovaca, koje su brojale oko 10.000 vojnika. Nakon pristizanja u Sarajevo vazduhoplovci i mornari su izdvojeni iz sastava Grupe armija "E" i upućeni u Njemačku, tako da je ukupno brojno stanje snaga pod komandom Grupe armija "E" bilo oko 500.000 vojnika. Ta brojno velika 598 Izdavačko preduzeće Kurt Fovinkel (Kurt Vowinckel) izdanje 1955, Heidelberg, str. 3 i str. 84. prevoda. 292 armija bila je sastavljena od dobro izvježbanih trupa vojničkog i oficirskog sastava, sa velikim ratnim iskustvom. Većina njih je neprekidno ratovala pune četiri godine, a neki i više. U toku rata mnogi od njih učestvovali su i u borbama protiv jedinica NOVJ, a to će reći da su palili i harali po Jugoslaviji, uništavajući nevino stanovništvo: žene, djecu i starce. Ti fašistički zlikovci - Nijemci, ustaše, četnici, svjesni svojih nedjela i kazne koja ih očekuje, riješili su da se bore do poslednjeg. Zato će i borbe biti teške i krvave sve do konačnog sloma i predaje pre-ostalih snaga njemačke Grupe armija "E" sa komandantom, general-pukovnikom Lerom 15. maja 1945. godine.   Sadržaj Prethodna strana Sledeća strana Biblioteka