Drago Karasijevic: PETI UDARNI KORPUS NOVJ

Prenoseći težište operacija u dolinu rijeke Bosne na čitavoj dužini njenog toka, štab 5. korpusa do polovine oktobra 1944. godine pregrupisavao je glavne snage za operativni razvoj za dejstvo na putnim i željezničkim komunikacijama od Sarajeva do Dervente. Kao što je već rečeno, za dejstva na lijevom krilu, od Žepča do Dervente, orijentisana je bila Srednjobosanska divizija, a na desnom krilu, od Busovače do Sarajeva, 10. krajiška divizija.

Na središnjem (centralnom) dijelu (od Busovače do Žepča) predviđeno je da dejstvuje 4. krajiška divizija. Ona je početkom oktobra izvršila pokret sa područja Banjaluke preko Mrkonjić-Grada i Jajca, na područje Donjeg Vakufa i Bugojna. U daljem pokretu prema središnjem dijelu putnih i željezničkih komunikacija u dolini rijeke Bosne trebalo je prethodno razbitijake ustaško-domobranske snage u Travniku i velikom broju uporišta u dolini Lašve od Travnika do Zenice.

Grad Travnik se nalazi zapadno od Zenice i udaljen je vazdužnom linijom preko sela Stranjana i samostana Guča Gora oko 20 kilometara. Svojim položajem štiti najjači industrijski i najbogatiji rudarski bazen u Bosni i Hercegovini. Zbog toga su po naređenju njemačke vrhovne komande oružane sile (Oberkommando der Wehrmacht), za obezbjeđenje tog bazena u Travniku i dolini Lašve uvijek bile raspoređene jake njemačke i ustaško-domobranske snage.

Kada su snage Prve armijske grupe 10. oktobra 1944. kod Velike Plane u Srbiji i u širem rejonu Beograda, presjekle odstupnicu njemačkim snagama Grupe armija "E" iz Grčke, dolinom Vardara i Morave prema Beogradu, spojivši se sa jedinicama Crvene armije, Travnik i dolina Lašve dobili su najveći operativno-

strategijski značaj za odbranu jedine komunikacije kojom se Grupa armija "E" mogla povlačiti iz Grčke i Makedonije, a toje dolina Ibra, Zapadne Morave, Drine, i dalje od Višegrada prema Sarajevu i od Sarajeva, preko Zenice, prema Slavonskom Brodu.

Zbog značaja Travnika i doline Lašve, štab 5. SS brdskog njemačkog armijskog korpusa, koji je u to vrijeme bio odgovoran za obezbjeđenje doline Bosne sa zeničkim rudarskim i industrijskim bazenom, naredio je ustaško-domobranskim i njemačkim snagama da se dobro utvrde u uporištima i odsudno brane.

U to vrijeme u Travniku i dolini Lašve bile su raspoređene slijedeće ustaško-domobranske snage:⁵⁹⁹ stožer brzog zdruga sa dijelovima 2. i 3. bojne i topničkog sklopa, jačine 800 vojnika, 2. doknadna rezervna gorska bojna 3. doknadnog gorskog zdruga, jačine 500 vojnika, 5. i 6. satnija 1. bojne 8. posadnog zdruga, jačine 280 vojnika; Kupreška ustaška bojna, pojačana izbjeglim ustašama iz Jajca, Gornjeg i Donjeg Vakufa, Bugojna, Duvna i okoline Travnika, u svemu oko 1.300

599 AVII, k. 58, reg. br. 9/1-94, bojna relacija 1. ustaškog stajaćeg djelatnog zdruga.

ustaša. Prema tome, u Travniku su bile stalno stacionirane ustaško-domobranske snage, koje su brojale 2.880 vojnika i starješina.

Ustaše su organizovale kružnu odbranu grada sa dva odbrambena pojasa (unutrašnji i spoljni). U samom gradu najveće zgrade pretvorili su u uporišta. Bile su to: zgrada kasarne, kazniona, Kaštel (stari grad), žandarmerijska kasarna, samostan sjemenište (Baš-Bunar), isusovačka gimnazija, zgrada velike župe, zgrada sudbenog stola i željeznički most kod medrese.

Spoljnu odbranu sačinjavao je sistem bunkera izgradenih kružno oko grada, označenih brojevima od 1-28.

Ispred bunkera postavljena je bodljikava žica, a ispred žice nagazne pješadijske mine.

U dolini Lašve, od Travnika do Zenice, bila je raspoređena 5. ustaška bojna, jačine 440 ustaša: u Dolcu 100, u Han-Bili 100, na željenzičkoj stanici Bila 60, u Divjaku 40 i u Han-Kompaniji 140 ustaša.⁶⁰⁰

U Zenici i u Busovači⁶⁰¹ bile su raspoređene slijedeće njemačke i ustaško-domobranske snage: 3. i 5. satnija 17. željezničke bojne, oklopni voz, 15. i 17. satnija 4. bojne 11. ustaškog stajaćeg prometnog zdruga; 2. bojna 11. ustaškog prometnog zdruga; 782. turkestanski bataljon, 105. izviđački bataljon 5. SS korpusa i 7. samohodni -jurišni bataljon 7. SS divizije "Princ Eugen".

Ukupnoje u Zenici i Busovači bilo 4.500 Nijemaca i ustaša, sa četom tenkova, dva voda bornih izviđačkih kola, velikim brojem topova i minobacača.

Štab 5. korpusa odlučio je da uništi ustaško-domobranske snage u Travniku, da oslobodi grad i da istovremeno napadne i uništi ustaško-domobranske snage u uporištima u dolini Lašve, te da oslobodi čitavo to područje do Zenice.

Prema toj odluci, štab 5. korpusaje 18. oktobra 1944. izdao zapovijest, koja glasi:⁶⁰²

"Glavni pravac izvlaćenja neprijatelja ka sjeveru je splet komunikacija u dolini rijeke Neretve i Bosne, prema Brodu... U vezi ovakve situacije odlučili smo napasti i likvidirati neprijateljsko upo-rište Travnik, koje je bočno osiguranje komunikacije Sarajevo - Brod, i napasti ovu komunikaciju na čitavoj dužini... ".

Osnovna zamisao i plan operacije precizirani su u zapovijesti određivanjem konkretnih zadataka jedinicama Korpusa. Prema tom planu, 6. krajiška brigada 4. divizije i 7. krajiška brigada 10. divizije, pod rukovodstvom štaba 4. divizije, trebalo je da unište ustaške snage u Travniku i da oslobode grad.

Sesta brigada dobila je zadatak da napadne sa zapadne strane, probije klinom neprijateljevu odbranu, likvidira sva ustaška uporišta na lijevoj obali r. Laš-ve i spoji se na mostovima sa 7. brigadom.

Sedma brigada dobila je zadatak da napadne Travnik sa istoćne i jugoistične strane, probije klinom neprijateljevu spoljnu odbranu, i brzo prodre u grad na desnoj obali Lašve, gdje će se spojiti sa 6. brigadom.

Ostale jedinice 5. korpusa dobile su slijedeće zadatke: 11. krajiška brigada 4. divizije da sa dva bataljona likvidira ustaške snage u željezničkoj stanici Bila i u mjestu Han-Bila, zatim da uništi sva ustaška uporišta do Busovače (u Divjaku, Vitezu i Han-Kompaniji). Radi izvršenja tog zadatka 11. brigadaje ojačana četom tenkova i baterijom brdskih topova.

Ostala 2 bataljona 11. brigade raspoređena su u korpusnu rezervu na pro-storiji Nevića polje - Camića-brdo, u zahvatu ceste koja vodi iz Travnika prema selu Rankoviće.

Osma krajiška brigada 4. divizije dobila je zadatak da zatvori pravce Zenica - Travniki Busovača - Travnik.

601 AVII, NAV-N-T-311, Roll. 194/190-4, dnevni operativni izvještaj komande Grupe armija

Deveta krajiška brigada 10. divizije imalaje zadatak da sa dvabataljona po-ruši cestu Kiseljak - Bosovača i da ne dozvoli prodor neprijateljskih snaga koje bi, eventualno, pošle iz Sarajeva u pomoć ustaškoj posadi u Travniku. Sa ostala dva bataljona trebalo je da likvidira ustaške posade u uporištima između Buso-vače i Han-Kompanije.

Visočko-fojnički odred dobio je zadatak da poruši cestu Kiseljak - Blažuj i da zatvori pravce od Sarajeva i Visokog.

Sedamnaestakrajiškabrigada 10. divizije trebalo je i dalje da razvije i pojača napadna dejstva u dolini Neretve i Rame.

Jajačko-travnički NOP odred dobio je zadatak da vrši demonstrativni napad na Travnik sa sjeverne strane, a Vlašićki NOP odred da dejstvuje na lijevom krilu 8. krajiške brigade od s. Stranjana prema dolini Bosne i da demonstrativno na-padne na Zenicu.

U isto vrijeme, Srednjobosanska divizijaje trebalo da snažno napada na nep-rijateljeva uporišta u svom sektoru, od Zepča do Dervente. Takođe, 39. krajiška divizija trebalo je da pojača aktivnost u svom sektoru, prvenstveno napadima na komunikacije Banjaluka- Bosanska Gradiška i Bosanska Kostajnica- Bosanski Novi - Bosanska Krupa.

Iz takvog rasporeda snaga i konkretnih zadataka koje su dobile jedinice 5. korpusa uočljivo je da je štab Korpusa i tom prilikom, kao i uvijek kada je iz-vodio veće operacije, aktivirao sve svoje jedinice, pokrećući ih u snažnu ofanzivu na širem frontu, kako bi se na taj način - indirektnim dejstvima ili manevrom na spoljnjim pravcima - olakšalo uspješno izvršenje glavnog zadatka, u ovom slučaju oslobođenje Travnika i doline Lašve do Zenice.

Napad na Travnik otpočeo je 20. oktobra u 19,00 časova, kao što je bilo određeno zapoviješću štaba Korpusa. U isto vrijeme, otpočeo je i napad svih drugih snaga na komunikacije u dolini Bosne i Neretve.

Sedma krajiška brigada napala je Travnik sa južne strane, prodirući istovremeno sa dva klina. Nakon dvočasovne borbe, glavni klin koji su sačinjavali tri bataljona probio je spoljnu odbranu neprijatelja, uništio najpre dva bunkera, a onda šireći napad slijeva i desno od osnovnog pravca, uništio je još pet bunkera, otvarajući put prema gradu.

Šesta krajiška brigada napalaje, takođe sa dva napadna klina, i to glavnim snagama, jačine 3 bataljona, sa sjeverozapadne strane, a pomoćnim sa jugoza-padne strane. Svi pokušaji u toku noći da se izvrši proboj i upadne u grad nisu uspjeli. Snage na pomoćnom pravcu uspjele su likvidirati tri bunkera, a ondaje njihov dalji prodor bio zaustavljen.

Ujutru 21. oktobra, snage 7. brigade, ojačane tenkovskom četom i sa dva bataljona 11. krajiške brigade, ponovo su pokušale prodrijeti u grad, ali su ustaše sve napade odbijali. Sredivši se, ustaše su oko 10,00 časova prešle u protivnapad i povratile dijelove grada koji su bili oslobođeni.

PoslijeneuspjelogpokušajadaoslobodeTravnik, snage 6. i 7.brigade21. ok-tobra u toku dana se sređuju i pripremaju za novi napad naredne noći. Očekujući novi napad, ustaše su pažljivo pratile pokrete i pripreme jedinica Korpusa, pripremajući se i sami za odsudnu odbranu.

Osmatrajući pomoću dvogleda i sa visokih osmatračnica pokrete snaga 6. brigade u toku 21. oktobra u pravcu Turbeta, dakle, prema zapadu, ustaše su ocijenile daje riječ o varci, pa su i naredne, kao i prethodne noći, rasporedile glavne snage prema sjeverozapadu, tj. prema obroncima Vlašića.

Međutim, to nije bila nikakva varka. Štab 4. krajiške divizije koji je neposredno rukovodio snagama za napad na Travnik, utvrdio je noću 20/21. oktobra da 6. brigada nije uspjela probiti neprijateljsku odbranu i prodrijeti u grad zbog toga što su glavne ustaške snage bile raspoređene upravo tamo - na sjeverozapadnoj strani grada, prema planini Vlašić, gdje je Šesta brigada nanijela glavni udar. Stogaje odlučio da u ponovljenom napadu glavne snage 6. brigade ne idu tamo, nego da napadnu na Travnik sa jugozapadne strane. S tim u vezi naredio je da sve snage brigade u toku dana 21. oktobra izvrše pokret sa sjeverozapadne periferije grada u pravcu Turbeta, na zapad.

Osim toga, pomjereno je i vrijeme otpočinjanja napada. Odlučenoje da novi napad počne u 18,00 časova, kada su se ustaše najmanje nadale. Time je postignuto potpuno i dvostruko iznenađenje: izborom pravca glavnog napada i vreme-nom poćetka napada. U snažnom naletu snage 6. brigade sajugozapadne, a sna-ge 7. brigade sa istočne strane, prodrle su u grad, među zbunjene i iznenađene ustaše. koje su se očajnički branile. Razvila se ogorčena borba. Ustaše su branile kuću po kuću. Jedinice 6. brigade razbile su ustaška uporišta na desnoj obali Laš-ve, forsirale rijeku i izbile na suprotnu obalu, povezujući se na desnom krilu sa jedinicama 7. brigade.

Snage 7. brigade forsirale su Lašvu i odmah nastavile borbu u sjevernom dijelu grada.

U zoru 22. oktobra skršena je ustaška odbrana. Ustaše su sabijene u Kaštel, fabriku duvana i u kasarnu. Odmah zatim pristupilo se likvidaciji i tih posljednjih uporišta. Dejstvom artiljerije iz neposredne blizine zapaljeno je skladište baruta u Kaštelu, a preživjele ustaše su se predale.

Oko 1.200 preostalih ustaša sabijeno je u zgrade vojnog logora - kasarne. Iz tih zgrada ustaše su nastavile da pružaju snažan otpor. Jurišali su nekoliko puta preko poljane ispred kasarne da razbiju blokadu, ali su svaki put, uz krvave gubitke, bivali odbijeni.

Tadaje po naređenju štaba 4. divizije stupila u dejstvo iz neposredne blizine teška artiljerija - haubice i topovi. Sa udaljenosti od svega 40 metara gađalo se kroz prozore, u zgradu kasarne, koja je od silnih eksplozija podrhtavala. Iz ka-sarne su se čulijoš samo povremeni i pojedinačni pucnji. To su najveći zlikovci, koljači nedužnih žena, djece i staraca, presuđivali sami sebi. Neki su se sami spa-lili. U zgradi se odigravala najteža drama koju su ikad ustaše doživjele.

U sumrak 22. oktobra, pod zaštitom aritiljerijske i minobacačke vatre, bom-baši i ostali borci prišli su pod prozore zgrade i ubacili unutra bombe i benzinske flaše. Ustaše tada čine posljednji očajnički pokušaj proboja iz kasarne ka Vlašiću. Manji dio se uspio probiti, ali su ga dočekale drugejedinice Korpusa i uništile. Preostalih 500 ustaša zarobljeno je u kasarni. Oko 200 ustaša koji su se skrivali u gradu palo je u ruke krajiških jedinica. Tako je 22. oktobra oko 19,00 časova oslobođen Travnik.

1 ostale jedinice 5. kurpusa uspješno su izvršile svoje zadatke. Snažnim naletom dvaju bataljona 11. krajiške brigade, noću 20/21. oktobra, likvidirane su ustaše na željezničkoj stanici Bila, a oko uporišta Han-Bila i Divjaka razvila se ogorčena borba tokom cijele noći i sutradan, 21. oktobra, prije podne. Tada su u neposrednu blizinu dovučena artiljerijska oruđa koja su razornim granatama raznijela utvrđenja, nakon ćega su Han-Bila i Divjak ubrzo oslobođeni. Samo u jednom velikom bunkeru nađeno je 56 iznakaženih leševa ustaša.

Nakon oslobođenja Bile, Han-Bile i Divjakajedan bataljon 11. brigade, zbog situacije u Travniku, ubrzano kreće prema Dolcu i Travniku, gdje učestvuje u os-lobođenju grada, a drugi bataljon kreće prema Han - Kompaniji, gdje zajedno sa 1. bataljonom 8. krajiške brigade napada ustaše. U toku dvodnevnih borbi ustaše su iz Han-Kompanije pobjegle u Busovaču.

U toku borbi za oslobođenje Travnika ustaše iz Zenice pokušale su priteći u pomoć travničkom garnizonu i pojačati njegovu odbranu, ali su oni razbijeni i natjerani u panično bjekstvo prema Zenici, uz velike gubitke.

Kad ustašama iz Zenice nije pošlo za rukom da se probiju do Travnika i da ga deblokiraju, štab 5. SS brdskog njemačkog armijskog korpusa naredio je 23. oktobra da to učini 1. ustaški stajaći zdrug. Tog dana iz Sarajeva se vozovima i kamionima prebacila grupacija od 2.200 ustaša. Glavni pravac napada vodio je od Zenice, preko sela Stranjana i Brajkovića, prema Travniku.

Snage 8. krajiške brigade vodile su čitav dan borbu sa tom jakom ustaškom grupacijom. Ustaše su nastavile napade i 24. oktobra i probile se do južnih padina Vlašića. Osma krajiška brigada se rokirala udesno i napala ustaše sa leđa, tj. u začelje kolone. Istovremeno su 6. i 7. krajiška brigada, uzjaku podršku artiljerije, napale ustaše sa čela, tako da su se odjednom našle okružene sa svih strana. U toj situaciji nije im preostalo ništa drugo nego da pokušaju proboj natrag prema Zenici. U žestokoj borbi ustaše su otvorile put prema Zenici, ali su imale dosta mrtvih i ranjenih. Gonjene energično snagama tri krajiške brigade (6, 7. i 8) ustaše su bježele panično i nisu se zaustavljale sve do Zenice.

Za sve vrijeme travničke operacije, snage Srednjobosanske i 39. divizije, te dijelovi 10. krajiške divizije, koji nisu bili neposredno uključeni u napad na Travnik, snažno su djelovali prema dobijenim zadacima i postigli vidne rezultate. Te borbe i bojevi bili su sastavni dio operacije 5. korpusa, nazvanog travnička, po težišnom pravcu i glavnom operativnom cilju te operacije, a to je oslobođenje Travnika i čitave doline rijeke Lašve, kako bi se direktno moglo prići komuni-kacijama u dolini Bosne.

Borbe su nastavljene istim intenzitetom i poslije oslobođenja Travnika i doline Lašve, ali sada sa težištem u dolini Bosne, od Sarajeva do Bosanskog Broda, i u dolinama rijeka Vrbasa i Une.

Svodeći bilans borbenih dejstava jedinica 5. korpusa u toku oktobra, možemo konstatovati da su one zabilježile krupne uspjehe. Znatno je proširena slobodna teritorija, naročito najugu i zapadu, tako da su komunikacije duž Bosne, Neretve i Rame stavljene pod neposredan udar. U travničkoj operaciji i mnogobrojnim borbama i bojevima koji su joj prethodili ili su vođeni nakon nje, jedinice 5. korpusa izbacile su iz stroja 5.352 neprijateljska vojnika (Nijemaca, ustaša četnika, domobrana, milicionera, žandarma, zelenokadrovaca, Čerkeza, policajaca i drugih snaga kontrarevolucije).

Prema podacima iz borbenih dokumenata, ubijeno je 2.784, ranjeno 1.665 i zarobljena su 903 neprijateljska vojnika.⁶⁰³

U isto vrijeme gubicijedinica 5. korpusa bili su petostruko manji: poginulo je 193, ranjeno 663, a nestaloje 59 boraca. Ukupno iz strojaje izbačeno 915 boraca.

Osim toga, jedinice 5. korpusa zadobile su bogat ratni plijen: 12 topova, 5 teških minobacača, 8 lakih minobacaća, 14 teških mitraljeza, 61 puškomitraljez, 1.434 puške, 45 automata, 62 pištolja, 400.000 puščanih metaka, 3 vagona topovskih granata, 10 motorbicikla, 5 automobila, 2 oklopna voza, 5 lokomotiva, 40 vagona i 800.000.000 cigareta.⁶⁰⁴

Porušeno je i uništeno: 61.840 metara pruge, 39 mostova, 32 propusta, 4 kamiona, 67 vagona, 4 tenka, 2 teška mitraljeza, 1 protivkolski top, 6 lokomotiva, 1 oklopni voz, prokopane su ceste na 60 mjesta, i drugo.

Takvi razuttati ostavareni su zahvaljujući tome što su sve jedinice Korpusa i u oktobru bile u neprekidnoj veoma snažnoj ofanzivi. Zaplijenjene velike količine ratnog materijala korisno su poslužile za naoružavanje novih boraca, koji su stalno pristizali od mobilizacijskih odsjeka komandi vojnih područja. Brojno stanje Korpusa naraslo je za nekoliko hiljada novih boraca.

Borbena dejstva Korpusa u dolinama rijeke Bosne i Neretve novembra i decembra 1944.

Njemačka vrhovna komanda oružane sile, kada se suočila sa činjenicum da je odsječena odstupnica njemačkim snagama iz Grćke, kroz Srbiju, u pravcu Beograda, naredilaje Grupi armija "E" da se užurbano povlači preko Kraljeva i Višegrada, prema Sarajevu, zatim glavnim snagama prema Slavonskom Brodu, a pomoćnim dolinom Drine, prema Bijeljini i Brčkom. U isto vrijeme, radi odbrane šireg područja Sarajeva, ukljućujući Zenicu i Mostar, odredene su snage jednog ojačanog brdskog korpusa i sve snage ustaša i četnika.

Cilj užurbanog povlačenja bioje da se što prije uspostavi front u Jugoslaviji, na već pomenutoj liniji: Drava - Dunav - Drina - Višegrad - Kalinovik - Mostor - Livno - Knin - Karlobag.

Planiranoje da se front u Bosni i Hercegovini uspostavi što dalje od rudnih bazenai industrijskihzona.koje je trebalo do kraja eksploatisati, naročito boksit iz okoline Mostara.⁶⁰⁵

Sprovodeći naredenje Adolfa Hitlera, njemački komandant Jugoistoka, baron i general-feldmaršal Maksimilijan fon Vajks, naredio je 13. novembra komandantu njemačke Grupe armija "E", general-pukovniku Aleksandru Leru, da 15. novembra preuzme komandu nad 5. SS brdskim njemačkim armijskim korpusom, koji je obezbjeđivao komunikacije u dolinama Neretve i Bosne.⁶⁰⁶

Komandant njemačke Grupe armija "E" stigao je 15. novembra iz Kosovske Mitrovice u Sarajevo, preuzeo komandu nad 5. SS brdskim armijskim korpusom i o tome izvijestiu prvo komandanta Jugoistoka, fon Vajksa, a onda sve potčinjene komandante 21, 22, 34, 91, i 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa.

Tri dana kasnije, 18. novembra, komandant Jugoistoka fon Vajks, izdaje uputstvo komandantu Grupe armija "E", u kojem naređuje da uspostavi front na liniji Drina - Višegrad - Nevesinje - Kalinovik - Mostar - Livno - Knin, naglašavajući daje njemačka vrhovna komanda oružane sile odlučila da se pomenuta linija odsudno brani, a po naređenju Hitlera najupornije rejon Mostara.

Primivši naređenje fon Vajksa, komandant njemačke Grupe armije "E" istog dana (18. novembra) odgovara komandantu Jugoistoka da izvršenje postavljenog zadatka zavisi od saobraćajnih veza, odnosno saobraćajne situacije. U vezi s tim Ler, između ostalog, ističe:⁶⁰⁷

... "Cjelokupno snabdijevanje odbrambenog fronta zavisi od pruge Brod - Sarajevo i njenih sporednih pruga, čiji su kapaciteti za snabdijevanje 200.000 ljudi i 24.000 konja, pri mogućnostima opterećenja od 650 tona dnevno, zadovoljavajući, ali nedovoljni za stvaranje rezervi. Za odbranu te linije (180 km) treba najmanje 5 divizija i 2 brigade na samom frontu i 1 divizija kao operativna rezerva, te dovoljno snaga za osiguranje saobraćajnih linija važnih sa taktičkog i snabdjevačkog sta-novista... "

A na kakvu su saobraćajnu situaciju naišle snage njemačke Grupe armija "E" pristizanjem u Bosnu krajem 1944. i u kakvu su tešku situaciju zapale zbog snažnog dejstva jedinica 5. korpusa, najbolje svjedoče podaci koje iznosi zamjenik komandanta njemačke Grupe armija "E" i načelnik generalštaba te grupe, general Erih Smit Rihberg, u već pomenutoj knjizi "Kraj na Balkanu":

"Stanje na željezničkim prugama na podrućju 5. SS korpusa pokazalo se kao neugodno. Neprekidna razaranja na pruzi Brod - Sarajevo omogućavala su samo prosječan dnevni saobraćaj od 3 voza, mada je potrebno 11 vozova. A nije bilo ni uglja.

Pruga preko Ivan-sedla tako je slabo radila da su u Mostaru konji crkavali od gladi... Stanje snabdijevanja je bilo rđavo... Nedostajalo je: hrane za ljude i stoku, municije, pogonskog goriva i goriva za ogrev (drvo i ugalj), smještaj za trupe i za ambulante, te odjeća i obuća...

Kako se pogonsko gorivu za motorna vozila doturalo u nedovoljnim količinama, to ^u se mo-torna vozila mogla upotrijebiti samo za najvažnije taktičkc zadatke.

Transportni avioni koji su iz Sarajeva prevozili ranjenike, bili su upotrijebljeni za dutur obuće, koji je bio neznatan prema potrebama... "⁶⁰⁸

Dvadeset trećeg novembra komanda njemačke Grupe armija "E" primila je dio fronta u Sremu, od Drave i Dunava do Drine, gdje su jedinice NOV i POJ nezadrživo nadirale kroz Srem, prema Vinkovcima i Slavonskom Brodu. Ako bi jedinice NOVJ prodrle do Slavonskog Broda, to bi značilo pad fronta u Bosni. Istovremeno su snage 8. korpusa početkom decembra otpočele operaciju za oslobođenje Knina u Dalmaciji. Snage 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa koje su branile rejon Knina, nalazile su se pred uništenjem, zbog čega je komanda korpusa tražila najhitnije pomoć.

Operativni položaj njemačke Grupe armija "E" postajao je sve teži, zbog stalnog i neprekidnog ofanzivnog dejstva jedinica 5. korpusa na jedinu saobraćajnicu u dolini Bosne, kojom je komanda njemačke Grupe armija "E", kao što navodi njen komandant, general-pukovnik Aleksandar Ler, morala da rješava niz nagomilanih i sve težih problema, među kojima su bila tri najteža: 1) snabdijevanje fronta u Bosni; 2) upućivanje mornara, avijatičara, bolesnih i ranjenih vojnika, te materijalnih sredstava (uglavnom opljačkanih bogatstava naroda Balkana) za Njemačku; 3) najhitnije upućivanje operativnih rezervi Grupe armija "E" za ispomoć snagama u Sremu i na frontu u Dalmaciji.

Da bi obezbijedila saobraćaj dolinom rijeke Bosne, od koga je zavisilo držanje fronta u Jugoslaviji, komanda njemačke Grupe armija "E" rasporedila je sve raspoložive snage Nijemaca, ustaško-domobranskih jedinica i sve snage četnika iz Srbije, Crne Gore, Hercegovine i Bosne i formirala front po dubini, od Sarajeva do Dervente, sa mnoštvom bunkera, iskopanih rovova ograđenih žicom, velikim brojem minskih polja, sa velikim brojem uporišta za kružnu odbranu, sa velikim brojem stručjaka za željeznički i putni saobraćaj. 0 brojnosti tih snaga najbolje govori pregled njemačkih, ustaško-domobranskih i četničkih snaga raspoređenih u dolini Bosne decembra 1944. godine.

- Komanda njemačke Grupe armija "E" u Sarajevu, sa prištapskim jedinicama i ustanovama... ... ... ... ... ... ... ... ...

- Komanda 21. njemačkog brdskog armnskog korpusa u Sarajevu (Kasindol), sa prištapskim jedinicama... ... ... ... ... .

- 845. njemačko-arapski bataljon za osiguranje rejona Busovača - Zenica... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

- 920. landesšicen bataljon, obezbjeđivao rejon Busovače. 4. i 5. puk ruskog zaštitnog korpusa, obezbjeđivao rejone Zenice

609 AVII, k. 70, reg. br. 1/1-a AVII, k. 6, reg. br. 1/5. AVII, NAV-N-T-311, Roll. 191/239-555.

- 834 landesšicen bataljon, obezbjeđivao rudnik uglja Breza... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 800 ljudi

- 967. tvrđavska brigada u Derventi, objezbjeđivala put i prugu, isključno Doboj, uključno Bosanska Gradiska, preko Slavonskog Broda, sastava:⁶¹⁰

- 803. bataljon za osiguranje pruge Zenica - Kakanj i rudnika Kakanj⁶¹²... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 650 ljudi

- 1025. bataljon za osiguranje puta i pruge Sarajevo - Hadžići⁶¹³... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 500 ljudi

transporta... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 1.500 ljudi

- 67. inžinjerijska četa za obezbjeđenje komunikacija Sarajevo - Brod... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 200 ljudi

- Puk za obezbjeđenje transporta Jugoistok 2. četa, 4. bataljona⁶¹⁵... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 400 ljudi

- 574. bataljon za obezbjeđenje transporata u rejonu Zenica - Maglaj - Doboj⁶¹⁶... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 1.600 ljudi

pruge Sarajevo - Brod^¹⁷... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 1.180 ljudi

- 517. željeznićki građevinski bataljon⁶¹⁸... ... ... ... ... .. 1.200 ljudi

- 104. lovačka di\i/.ija-operativna rezerva komande Grupe armija "E" u Sarajevu... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18.000 ljudi

Svega njemačkih snaga za obezbjeđenje saobraćaja u dolini rijeke Bosne, od Sarajeva do Dervente, bilo je: 36.240. Tome treba dodati i 3.000 Nijemaca u komandnoj školi, u selu Vinska, 20 km jugoistočno od Bosanskog Broda, i znatne snage u Bosanskom Brodu, koje su obezbjeđivale saobraćaj od Dervente do Broda, tako da je upotrijebljeno ukupno 40.000 Nijemaca za obezbjeđenje putnog i željezničkog saobraćaja u dolini Bosne, od Sarajeva do Slavonskog Broda.

U taj broj nije uračunata 104. lovačka divizija, koja će početkom januara preuzeti obezbjeđenje saobraćaja i voditi žestoke borbe sa jedinicama 5. korpusa.

V toku novembra, po naređenju njemačke komande Jugoistoka, reorgani-zovane su ustaško-domobranske jedinice zbog masovnog prelaska domobrana na stranu NOP-a na osnovu amnestije maršala Tita. Da bi sprijećili predaju do-mobranajedinicama NOVJ, Nijemci su naredili da se ustaške i domobranske jedinice objedine, formirajući od dotadašnjih zdrugova (brigada), samostalnih pukova i bataljona divizije, kao osnovne jedinice u kojima su ustaše dobile glavni zadatak da paze na domobrane, da se ne predaju, već da zajedno sa ustašama vode borbu protiv jedinica NOV i POJ do kraja.

Prvog decembra 1944. završena je reorganizacija formiranjem divizija, od kojih su u dolini Neretve i Bosne bile raspoređene slijedeće: 8. ustaško-domob-

reg. br. 50/1-a. br. 31/3-a reg. br. 40/3-a. reg. br. 26/3-a. reg. br. 10/-a. reg. br. 31/4-a. reg. br. 32/4-a. reg. br. 1/5-a.

ranska divizija, raspoređena u širem rejonu Sarajeva, jačine 7.000 vojnika;⁶¹⁹ 9. ustaško-domobranska divizija, raspoređena u dolini Neretve od Mostara do Sarajeva, jačine 6.000 vojnika;⁶²⁰ 15. ustaško-domobranska divizija raspoređena od Zenice preko Doboja do Dervente, jačine 5.000 vojnika;⁶²¹

Sve tri te ustaško-domobranske divizije bile su pod komandom 21. njemačkog armijskog korpusa.

Ukupno u ustaško-domobranskim divizijama bilo je 18.000 ustaša i domobrana. Tome treba dodati ustašku miliciju, žandarme, policajce, agente, pripadnike ustaškog aparata, političkog i upravnog, što ukupno čini oko 16.000 pripadnika ustaškog pokreta, a to znači daje u dolini Neretve i Bosne bilo ukupno oko 34.000 ustaša, domobrana, ustaške milicije i drugih naoružanih vojnika i starješina tzv. NDH.

Po naređenju njemačkog komandanta Grupe armija "E", četnički vrhovni komandant Draža Mihailović koncentrisao je glavne snage četnika sjeverno od Doboja, na području Trebave i planine Vučjak, obuhvatajući obje strane rijeke Bosne radi obezbjeđenja saobraćaja njemačkim jedinicama, sa istoka, iz pravca Tuzle i sa zapada, od Teslića i Dervente.

Ukupno je u navedenom području koncentrisano 18.000 srbijanskih četnika, 7.000 četnika iz Crne Gore i Hercegovine, 5.000 četnika Trebave i Ozrena i 2.000 četnika 2. Srednjobosanskog četničkog korpusa.

Ukupne četničke snage za obezbjeđenje saobraćaja u dolini Bosne od Doboja do Dervente brojale su 32.000 ljudi.

Prema tome, za obezbjeđenje putnih i željeznićkih komunikacija u dolini rijeke Bosne bilo je angažovano: 40.000 Nijemaca, 34.000 ustaša i domobrana i 32.000 četnika, ukupno 106.000 njemačkih i kvislinških vojnika.

Ako se zna da dužina komunikacija u dolini rijeke Bosne ne prelazi 180 kilometara, prostom računicom doći ćemo do podatka da je na svaki dužni kilometar puta bilo raspoređeno 600 neprijateljskih vojnika ili na svaka dva metra puta po jedan. Takvu koncentraciju snaga za obezbjedenje saobraćaja Nijemci nikada i nigdje nisu sproveli u toku drugog svjetskog rata.

Na ostalom dijelu teritorije Bosanske krajine, na komunikacijama u dolini Une, Save i donjeg toka Vrbasa sa Vrbanjom, bile su raspoređene, takođe, vrlo jake snage, s tom razlikom što je u tom dijelu bilo mnogo manje njemačkih snaga, ali je zato bilo više ustaško-domobranskih i četničkih snaga. U dolinama tih rijeka bilo je raspoređeno 19.000 ustaša i domobrana, 7.500 četnika i 1.377 Nijemaca, ukupno 27.877 neprijateljskih vojnika.⁶²²

Jake snage u dolini Une i donjeg toka Vrbasa Nijemci su držali zbog osjetljivosti strategijskih pravaca u dolini Une i Save.

U prvoj polovini decembra 264. njemačku diviziju uništile su snage 8. korpusa u rejonu Knina. Komanda 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa tražilaje od komande njemačke Grupe armija "E" pomoć, jer su oslabljene snage korpusajedva odolijevale snagama 8. korpusa, koje su nadirale prema Lici, Bi-

622 AVII, k. 134, reg. br. 4/1: k. 60, reg. br. 39/2. k. 97, reg. br. 42/1; VK-V-322; k. 77a, reg. br. 10/2-a; k. 77a, reg. br. 36/2-a, 25/4-a.

haću i prema Zagrebu. Postojala je opasnost da snage 8. korpusa ugroze cjelokupan front u Jugoslaviji.

Sto se tiče 6. ustaško-domobranske divizije u Banjaluci i Bosanskoj Gradišci, njen je zadatak bio da ni po koju cijenu ne dozvoli prodor snaga 5. korpusa u dolinu Save, čime bi ugrozile zaleđe fronta u Sremu ili u slućaju povlačenja njemačkih snaga sprijećile njihovu odstupnicu.

No, i pored tolikih snaga Nijemaca, ustaša i četnika i drugih za obezbjeđenje putnih i željezničkih komunikacija u dolini Bosne, snage 5. korpusa snažnim ofanzivnim dejstvom dovele su u kritičnu situaciju saobraćaj na komunikacijama u dolini rijeke Bosne, što potvrđuju izvještaji dostavljeni Vrhovnom štabu novembraidecembra 1944.ukojimase podanimanavodepodacio rušenju pruge na relaciji Sarajevo - Brod.

2. novembar, porušena pruga Lašva - Zepća dužine 1.450 m 2. novembar, porušena pruga Modrinje - Kakanj dužine 2.200 m 2. novembar, porušena pruga Tarćin - Raštelica dunne 600 m

3. novembar, porušena pruga Zenica - Vranduk dužine 3.000 m 3. novembar, porušcna pruga Lisićići - Konjic dužine 100 m

23. novembar, porušena pruga Lašva - Kakanj dužine 4.000 m 23. novembar, porušena pruga Doboj - Derventa dužine 500 m

Pored pruge više puta su prekopane ceste Visoko - Kiseljak, Sarajevo - Kiseljak i Konjic - Sarajevo.

Najveći uspjeh postignut je u rušenju mostova na prugama i cestama. Ukupno je u novembru porušeno 16 mostova, pružnih i cestovnih, 50 telegrafskih stu-bova, 1 nadvožnjak, 1 željeznička skretnica.

ć'. dcccmbar, porušena pruga Maglaj - Zavidovići dužine 1.600 m 10. decembar, porušena pruga Rama - Konjic dužine 500 m

11. decembar, porušcna pruga Maglaj - Zavidovići dužinc 1.200 m 14. decembar, porušena pruga Duboj - Derventa dužine 200 m

23. decembar, porušena pruga Ostrožac - Rama dužine 60 m 25. decembar, porušena pruga Zenica - Visoko dužine 2.500 m

Podaci o rušenjima na prugama i putevima mogli bi da navedu na pomisao da su u borbenim dejstvima 5. korpusa u novembru i decembru preovlađivala diverzantska dejstva. U stvari, diverzije su bile samo jedan od sadržaja permanentnih ofanzivnih dejstava u zahvatu komunikacija i izvan njih u ćitavoj operativnoj zoni 5. korpusa. O tome najbolje govore podaci da su samo glavne snage 5. korpusa (4,10. i Srednjobosanska divizija) u novembru izvele 134 napada na neprijateljske snage, a samo 39. krajiška divizija na užem području Bosanske krajine, öak 60 napada. U tim napadima izbačeno je iz stroja 2.800 neprijateljskih vojnika (1.338 poginulo, 1.271 ranjeno i 241 zarobljeno) i zaplijenjene su velike količine oružja i razne vojne opreme. Vlastiti gubici bili su 82 poginula i 267 ranjenih boraca.

1 u toku decembra, po naređenju štaba Korpusa, sve jedinice su neprekidno napadale na neprijatelja. U dolini Bosne i Neretve u toku decembra glavne snage 5. korpusa izvršile su ukupno 144 napada, a snage 39. krajiške divizije, u dolini Une i u donjem toku Vrbasa, 38 napada.

304U svim tim napadima neprijatelju su nanijeti slijedeći gubici: ubijeno je 5.740 Nijemaca, ustaša, četnika i drugih; ranjeno 3.429 a zarobljeno 171.

Pored veće količine oružja zaplijenjeno je: 99.785 puščanih metaka, 193 bombi, 33 mine za minobacač, 51 bomba za tromblonsku pušku, 229 ćebadi, 2 sanduka sanitetskog materijala, 133 šatorska krila, 100 ranaca, 25 konja, 1 detektor za otkrivanje mina, 6 dvogleda, 2 pisaće mašine, 3 radio-stanice, 1 pukovska njemačka zastava, četnička, ustaška i njemačka arhiva, odjeća, obuća, i drugo.

U toku ofanzivnih borbi novembra i decembra 1944-jedinice 5. korpusa za-plijenjenim oružjem i ratnom opremom naoružale su i opremile nekoliko hilja-da novih boraca, što je prikazano u pregledu brojnog stanja dostavljenog Vrhov-nom štabu 15. decembra 1944.

Da bi se što više oslobodio vojnopozadinskih poslova i svu pažnju poklonio rukovođenju operacijama, štab 5. korpusaje osamostalio korpusnu vojnu oblast naredbom od 10. decembra 1944. godine.⁶²⁵

A 15. decembra 1944. Vrhovni komandant izdaoje naredbu kojomje Srednjobosanska divizija dobila naziv:⁶²⁶ "53. divizija narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije".

Sprovodeći naređenje Vrhovnog štaba, štab 5. k&rpusa je neprekidno broj-no jačao brigade popunom novim borcima iz NOP odreda i sa terena.

Krajem 1944. prestala je potreba za daljim postojanjem Visočko-fojničkog NOP odreda, jer je on dejstvujući na svojoj teritoriji neprekidno od dana njegovog formiranja (jula 1943. godine) krajem 1944. potpuno odigrao svoju ulogu, dajući svoj veliki udio u stvaranju i učvršćenju slobodne teritorije na kojoj je djelovao. Rasformiran je naredbom štaba Korpusa od 24. decembra 1944, a borci i rukovodioci odreda su u najvećem broju popunili brigade 10. krajiške divizije.⁶²⁷

Radi brojnog jačanja 17. krajiške brigade 10. divizije, istom naredbom u njen sastav je upućen jedan bataljon iz Livanjsko-duvanjskog odreda.⁶²⁸

Pred štab 5. korpusa krajem 1944. postavio se i problem ishrane jedinica korpusa koje su svakim danom brojno narastale, a čije su glavne snage bile rasporedene u dolini Neretve i Bosne, uglavnom u pasivnim krajevima, kojeje neprijatelj već opustošio. Pored 30.000 boraca u operativnim jedinicama, trebalo je ishranjivati veliki broj ljudi u vojnopozadinskim jedinicama i ustanovama. U vezi s tim problemom štab Korpusa je 5. decembra organizovao konferenciju kojoj su prisustvovali i predstavnici narodne vlasti (ZAVNOBiH-a), predstavnici Oblasnog NOO-a za Bosansku krajinu i predstavnici vojnopozadinskih vlasti. Na konferenciji su donijeti zaključci i precizno određeni zadaci u vezi organizovanja ishrane za decembar 1944, januar i februar 1945. godine.

Polovinom decembra štab 5. korpusa je donio odluku da prebaci dio snaga preko rijeke Bosne, između Sarajeva i Zenice, gdje su se do tada nalazile uglavnom snage četnika i ustaša. Cilj je bio da se suzbije propagandno djelovanje kvislinških snaga, da se narod upozna sa ciljevima NOB-a i pridobije za NOP, te da se mobiliše u jedinice NOV i POJ.

Na tom velikom području trebaloje stvoriti slobodnu teritoriju, uspostaviti narodnu vlast i postepeno širiti teritoriju prema Sarajevu i Zenici. Taj zadatak štab Korpusa je povjerio 4. krajiškoj diviziji, a štab Divizije je, sprovodeći nare-

đenje štaba Korpusa, iz 6, 8. i 11. krajiške brigade izuzeo po jedan bataljon, formirao borbenu grupu pod komandom komandanta Miće Kolundžije i političkog komesara Đure Štrpca, koja se noću 28/29. decembra 1944. pod borbom, između željezničkih stanica Dobrinja i Poriječane, na mjestu Buzić-mahala, prebacila na desnu obalu Bosne. Odmah nakon prebacivanja, ta borbena grupa je produžila prema Varešu i noću 31. decembra 1944. na 1. januar 1945. napala na Vareš. U toj borbi je ubijeno 16 ustaša, a 35 ih je zarobljeno. Zaplijenjena su 3 puškomitraljeza, 3 minobacača, 40 pušaka, 10.000 metaka, 400 mina za minobacače, 2.000 kilograma šećera, 3.000 kilograma pšenice. Uništena su 2 oklopna voza koja su branila Vareš.

Vareš je oslobođen noću l. januara u 2,00 časova. Poslije kraćeg odmora (do 6. januara) borbena grupa je produžila prema naređenju na zenički sektor i sa područja sa desne strane Bosne sadejstvovala snagama 4. krajiške divizije na lijevoj obali Bosne. Međutim, glavni zadatak grupe bio je uništenje četnika i ustaša i razobličavanje njihove razorne propagande kojom su godinama trovali narod. Zato je ta grupa, uporedo sa vojnom aktivnošću, morala da razvije intenzivnu političku aktivnost.

Krajem 1944. komanda njemačke Grupe armija "E" naredilaje izvođenje operacije "Lavina", sa ciljem da se njemačke snage iz rejona Zenice, preko Travnika, probiju u dolinu Vrbanje i Vrbasa. Tu odluku komandant njemačke Grupe armija "E", general-pukovnik Aleksandar Ler, donio je zbog pogoršane operativne situacije na svim dijelovima fronta, koji je držala njegova grupa armija u Jugoslaviji.

Na frontu u Sremu od 3. do 20. decembra, jedinice 1. proleterskog korpusa uz pomoć dijelova 68. streljačkog korpusa Crvene armije potisle su ojačanu njemačku 118. lovačku diviziju⁶²⁹ sa tri odbrambene linije: "Žute" (Sremska Mitro-vica - Suljam - Bešenovo - Jazak), "Crne" (Laćarak - Vizić) i "Crvene" (Sava -Martinci - Erdevik - Ilok) i izbile na "Zelenu" liniju: Sotin na Dunavu - ž. st. Grabovo - s. Berak - s. Orolik - s. Otok - Sava kod Brčkog.

Budući da nije raspolagao slobodnim snagama koje bi mogao da uputi u pomoć 118. lovačkoj diviziji, a predviđajući da će jedinice NOVJ, uvodeći svježe snage brzo prodrijeti preko Vinkovaca, ka Slavonskom Brodu, i da će te snage ponovno presjeći odstupnicu snagama Grupe armija "E", iz rejona Sarajeva i Mostara, preko Zenice, u Slavonski Brod, njemački komandant je odlučio da operacijom "Lavina" otvori pravac koji preko Travnika i Banjaluke vodi u dolinu Une. On se odlučio za taj najkraći pravac još početkom decembra, nakon što su snage 8. korpusa razbile i najvećim dijelom uništile 264. njemačku diviziju kod Knina. Zbog toga je trebalo bitno uputiti jače snage u pomoć oslabljenom 15. brdskom njemačkom armijskom korpusu,jerje postojala opasnost da snage 8. korpusa poslije oslobođenja Knina produže ofanzivu dolinom Une, prema Bihaću i Zagrebu, spoje se sa jedinicama NOV u Slavoniji, na Savi, i time okruže njemačke snage jugoistočno od linije Una - Psunj - Papuk. Stoga je već tada general-pukovnik Ler predložio njemačkoj vrhovnoj komandi oružane sile da se Grupa armija "E" odmah povuče iz Bosne i zauzme položaje - lijevo Papuk, desno Una - Velebit. No, vođa fašističke Njemačke Adolf Hitler odbio je taj predlog i naredio da se po svaku cijenu brani Sarajevo i Mostar, sa svim rudnim bogatstvima u dolini Neretve i Bosne.

Komanda njemačke Grupe armija "E" iskoristila je zastoj u ofanzivi na sremskom frontu zbog nespremnosti 1. bugarske armije da pređe u napad i ubrzano je dovodila nove snage za ojačanje fronta u Sremu. Zbog toga će se borbe produžiti sve do početka aprila 1945, dakle, puna tri mjeseca, i Nijemcima će biti naneseni teški gubici, ali će i jedinice 1. jugoslovenske armije, takođe, imati velike gubitke.

Neočekivano olakšanje situacije u Sremu uticalo je i na izvjesnu promjenu cilja operacije "Lavina". Odustalo se od ranijeg cilja da se izvrši prodor preko Travnika u dolinu Vrbanje i Vrbasa. Taj cilj je reduciran i sveo se na prodor u

Travnik, radi bočnog obezbjeđenja snaga Grupe armija "E", kujc su se nalazile u Sarajevu i odmah produžavale prema Slavonskom Brodu.

Radi izvršenja tog zadatka, general-pukovnik Lerje odrediojake snage, koje je trebalo da počnu napad 29. decembra i što brže prodru u Travnik.

Izvođenje operacije "Lavina" povjereno je štabu 5. SS brdskog njemačkog armijskog korpusa, koji se nalazio u Sarajevu, spreman da uskoro sa prištapskim jedinicama napusti Jugoslaviju i prebaci se u Njemačku.

Štab 5. SS korpusa formirao je borbenu grupu kojaje dobila naziv "Eberlajn", po imenu komandanta 639. puka za osiguranje, pod čijom komandom su bile slijedeće jedinice:

845. njemačko-arapski bataljon za osiguranje (900 ljudi); 516. bataljon za osiguranje (650 ljudi); 803. bataljon za osiguranje (650 ljudi); 920. landesšicen bataljon (950 ljudi); 4. i 5. puk ruskog zaštitnog korpusa (3.000 ljudi); 505. izviđački bataljon 5. SS korpusa (700 ljudi); Dopunski bataljon 7. SS divizije (1.026 ljudi); 1. i

4. bataljon 11. ustaškog zdruga (1.500 ljudi); 5. vazduhoplovni bataljon za osigu-ranje (800 ljudi); dvije baterije italijanskih topova (300 ljudi); 819. artiljerijski di-vizion (600 ljudi - ukupno 14.174 vojnika.

Snage 4. krajiške divizije brojale su ukupno 7.500 boraca uključujući i 7. brigadu 10. divizije i bile su brojno dva puta slabije, a u tehničkom pogledu i do 4 puta slabije, naročito u artiljeriji i tenkovima.

Borbe su otpočele napadom borbene grupe "Eberlajn" 29. decembra 1944. u 7,00 časova.

Toga danajedinice 4. divizije i 7. brigade 10. divizije bile su u slijedećem rasporedu:

- na desnoj obali Lašve, na liniji: s. Safradini - s. D. Rovna - k. 649,6. krajiška brigada koja je zatvarala pravac Busovača - Vitez;

- na lijevoj obali Lašve, na položajima: Drum-brdo - Kratine - Kuber (k. 853) - s. Strpci - Paljike, 8. krajiška brigada, koja je zatvarala pravce Kaonik -Vitez i Zenica - Vitez;

- na položajima: Lokvine - k. 502; s. Obrenovići - s. Jagodići - k. 570 - Negraj (k. 750), 11. krajiška brigada, kojaje zatvarala pravac Zenica- Brajkovići i Guča-Gora - Travnik.

Snage 4. krajiške divizije, pored artiljerijskog divizona divizije, podržavaoje i 3. artiljerijski divizion Korpusa, koji je od ranije bio raspoređen u rejonu Han-Kompanije i Han-Bile.

Borbena grupa "Eberlajn", uzjaku artiljerijsku podršku, krenula je jednovremeno u napad na četiri pravca: od Busovače ka selu Rovno; od Kaonika, duž ceste, ka Han-Kompaniji; od Zenice ka selu Cajdrašu i od sela Gradina ka selu Stranjanima.

Prvi dan borbi karakterisao se žestokim napadima njemačkih snaga, uz masovnu podršku artiljerije i oklopnih borbenih sredstava (terikova i bornih kola), ispoljavajući glavni pravac udara od Kaonika prema Han-Kompaniji, i direktno cestom prema Travniku.

Snage 4. divizije uz podršku artiljerije odbile su 29. decembra sve neprijateljeve napade, iako je on na pojedinim pravcima uspio da izvrši manje prodore.

Sjutradan, 30. decembra, borbena grupa "Eberlajn", grupišući najjače snage na krilima, pokušava obuhvatom da natkrili snage 4. divizije, da ih razbije i prodre u Travnik. Borbe su bile vrlo oštre. Uprkos velikim gubicima borbena grupa "Eberlajn" teži da prodre što dublje na krilima. Na lijevom krilu 4. divizije snage borbene grupe "Eberlajn" prodrle su 1. januara do Guče Gore, čime su stvorili uslpve da najkraćim pravcem prodru u Travnik. Štab Korpusa najhitnije nare-đuje štabu 4. divizije da prebaci 6. brigadu sa desnog krila na lijevo, tj. na pravac prema Gučoj Gori, a da njeno mjesto zauzme 7. brigada 10. krajiške divizije.

Dijelovi borbene grupe "Eberlajn" kod Guče Gore odjednom su se našli u okruženju. Sa čela je napadala 6. brigada, a sa bokova 8. i 11. brigada. Trećeg januara vodile su se žestoke borbe na čitavom frontu. Nijemci su se uporno branili, jer im je 4. divizija u dotadašnjim borbama upornom odbranom i protivnapadima nanijela teške gubitke u ljudstvu i materijalu, zbog čega su bili prisiljeni da pređu u odbranu na liniji: kota 800 - k. 720 - s. Grahovčići - k. 826 - s. Osomice - k. 821 - Rovno.

Ocijenivši da je neprijatelj u šestodnevnim borbama pretrpio velike gubitke, štab 5. korpusa je naredio štabu 4. divizije da svim raspoloživim snagama pređe u protivnapad.

Postupajući po tom naređenju, 5. januara 1945. svejedinice 4. krajiške divizije, svaka sa svog pravca, prešle su u odlučan napad. Borbena gmpa "Eberiajn"

postepeno se povlačila, a onda se neorganizovano i panično dala u bjekstvo prema Zenici. U Zenici su se tada nalazile veće snage Nijemaca, koje su se povlačile prema Brodu i koje je, takođe, zahvatila panika, jer su jedinice 4. divizije izbile pred Zenicu. Tada je komanda njemačke Grupe armija "E" iz Sarajeva u Zenicu najhitnije uputila svoju operath nu rezervu, 104. lovačku diviziju, koja 6. januara 1945. preuzima obezbjeđenje rejona Zenice, stavljajući pod svoju komandu i sve snage borbene grupe "Eberlajn".

U borbama od 29. decembra 1944. do 5. januara 1945. ubijeno je 882 a ranjeno 1.144 Nijemca, dok su jedinice 4. krajiške divizije i 7. brigade 10. krajiške divizije imale 84 poginula i 337 ranjenih boraca i rukovodilaca.

Poučena lošim iskustvom borbene grupe "Eberlajn", 104. njemačka lovačka divizija u Zenici detaljno priprema novi napad prema Travniku. Pripreme su trajale punih 12 dana. U ponovljenom napadu na Travnik angažuju se kompletna odmorna, dobro popunjena i snabdjevena 104. lovačka divizija, jačine 18.000 ljudi, i ranija borbena grupa "Eberlajn", znatno oslobljena u borbama početkom januara i nepopunjena.

U napadu su učestvovale i specijalne skijaške jedinice za zimsko i brdsko ratovanje, zatim 8 tenkova i 4 bornih kola i kao najjaća podrška 72 topa i haubice.

Neposredno uoči početka drugog napada u okviru operacije "Lavina", snage 4. krajiške divizije bile su u slijedećem rasporedu:

- 11. krajiška brigada napoložaju: k. 654- s. Podovi-s. Maline, a po dubini Guča Gora - Mosor;

- 6. krajiška brigada na položaju: k. 659 - selo Brajkovići - k. 778 - Pecarnica

- 8. krajiška brigada na položaju: Orlac - k. 843 s. Lađice - s. Počulica - s. Ahmići - s. Vidovići. Zatvarala je pravac Kaonik - Travnik;

- 7. brigada 10. krajiške divizije, sa tri bataljona na položaju: s. Vrabac - k. 517-k. 519-k. 651, sadesne strane Lašve ijednim bataljonom naliniji: Krušćica

- Grupa udarnih bataljona 4. divizije dejstvovala je istočno od Zenice u rejonu s. Gornja Gračanica - s. Donja Gračanica - s. Donje Vrace.⁶³⁰

Ukupno, u 4. krajiškoj diviziji i 7. brigadi 10. krajiške divizije bilo je 7.400 boraca.

Odnos snaga u ljudstvu bio je 3,5 prema 1 u korist Nijemaca, a u tehnici, na-ročito artiljeriji 7 prema 1.

Njemačka 104. lovačka divizija i borbena grupa "Eberlajn" otpočele su napad 19. januara u 4,00 časova ujutru. Prve napade Nijemaca jedinice 4. divizije su odbile. Poslije podne, uz snažnu podršku artiljerije, Nijemci ponovo napadaju. Najjače i najoštrije borbe vođene su na pravcu Guče Gore i s. Malina, čime su Nijemci ispoljili glavni pravac. Na tom pravcu napada upotrebljenje i skijaški bataljon. Uveče čelom klina prodro je u Guču Goru, ali su ga jedinice 4. divizije odbacile natrag. Nastavljene su žestoke borbe za Guču Goru, koja je nekoliko puta prelazila iz ruku u ruke, dok Nijemci konačno nisu odbačeni uz velike gu-bitke.

Na srednjem sektoru njemačke snage su nakon više uzastopnih juriša, koji su svaki put bili odbijani kontrajurišima snaga 4. divizije, uspjeli ovladati dominirajućim položajem: Pecarnice (kota 964), a zatim s. Kljaci i s. Dolac, nakon čega su se snage 4. divizije povukle na desnu obalu Bile.

310Najužnom sektoru, na desnom krilu, uz podršku 20 topova i 5 tenkova Nijemci su prodrli lijevom obalom Lašve i ušli u selo Ahmiće.

Narednog dana, 20.januara, Nijemci su proširili napade od Busovače, preko Fojnice, do Kreševa radi angažovanja na tom prostoru snaga 10. krajiške divizije, kako one ne bi mogle pružiti pomoć snagama 4. divizije, koje su branile pravac prema Travniku.

Na sektoru: s. Maline - Guča Gora - s. Cifluk jedinice 4. divizije odbile su sve napade Nijemaca, dok je na sektoru: s. Brdo - s. Tolovići - Han-Kompanija, napad Nijemaca uspio prodorom u Vitez.

Ne dozvoljavajući da se srede i učvrste u Vitezu, jedinice 4. divizije su snažnim protivnapadom izbacile Nijemce iz Viteza i potisnule ih u Han-Kompaniju. Pretrpjevši neuspjehe na svim pravcima, Nijemci su, neuobičajno za njihov način ratovanja, nastavili borbu i u toku noći 20/21. januara.

Ujutro, 21. januara, ubacivši nove svježe snage, Nijemci su na pravcu Guča Gora prodrli uz velike gubitke, naročito od mina koje su jedinice 4. divizije postavile u Gučoj Gori, i koje su aktivirane onog momenta kada su se Nijemci tamo pojavili.

Sjutradan, 22. januara, uvodeći u napad sve raspoložive snage i uz vrlo jaku podršku artiljerije i tenkova, Nijemci su dva puta prodrli u Travnik, iz pravca Nevića-polje i oba puta izbačeni iz grada, da bi se u sumrak niz padine Vlašića ponovno spustili u njega.

Time su borbe u operaciji "Lavina" bile završene, uz velike gubitke 104. njemačke lovačke divizije i to: 3,220 poginulih i ranjenih i oko 3000 promrzlih vojnika i starešina.

Međutim, borbe zajedinice 5. korpusa nisu bile završene. One su nastavljene odmah, bez predaha, sve dok 16. februara nije potpuno razbijena borbena grupa "Eberlajn" i Travnik ponovo i konačno oslobođen, a komandant borbene grupe "Eberlajn", pukovnik Riter fon Eberlajn, sa cijelim štabom zarobljen u dolini Lašve, dok će komandant 104. divizije biti zarobljen maja 1945.⁶³¹

I u toku januara sve jedinice Korpusa bile su u snažnoj ofanzivi na cijeloj teritoriji Bosanske krajine, uključujući i snage 4. krajiške divizije⁶³² i 7. brigadc 10. krajiške divizije, koje su samo za vrijeme operacije "Lavina" vodile aktivnu odbranu sa mnoštvom protivnapada. Cim bi te borbe prestale i jedinice su od-mah prelazile u napade na svojim sektorima,

LJ toku januara na komunikacije u dolini r. Bosne i Neretve izvršeno je ukupno 101 napad, a u dolinama Une i donjeg toka Vrbasa, sa Vrbanjom, 30 na-pada. U svim tim napadima postignuti su slijedeći rezultati: ubijeno je 1.864 Ni-jemaca, ustaša, četnika, ranjeno ihje 1.698, dok je zarobljeno svega 1.139 nepri-jateljskih vojnika i starješina.

Jedinice korpusa su zaplijenile 3 minobacača, jedan teški mitraljez, 19 puš-komitraljeza, 211 pušaka, 8 automata i 15 pištolja. Pored toga, zaplijenjeno je 30.000 puščanih metaka, 423 mine za minobacače, 8 nagaznih mina, 1 motocikl, 1 pukovska zastava, odjeća, obuća, dvogledi, pisaće mašine, radio-aparati, šećer, 20 konja i drugi ratni materijal;

- uništeno je 70 kamiona, 3 lokomotive, 5 vagona, 2 oklopna voza, 2 tenka, 2 flaka, 1 radio-stanica, 60 konja, i drugo.

Gubici u ljudstvu 5. korpusa bili su: poginulo 154 borca i rukovodioca, ra-njeno 481;

631 General Hartvig Ludviger, osuđen 29. aprila 1947. kao ratni zločinac na smrt strijeljanjem.

311Personalne i organiz.acijske promjene u drugoj polovini 1944. i početkom 1945.

Neprekidni organizacijski i formacijski razvoj Korpusa, naročito formiranje nove 53. divizije, zatim premještaj nekih viših rukovodilaca u državnu upravu i upućivanje na školovanje, te pogibija tri viša rukovodioca, uslovili su manje pro-mjene u sastavu štaba Korpusa i štabova divizija.

- u ljeto 1944. premješten je dotadašnji šef obavještajne službe Vojin Mit-rov, a za šefa obavještajne službe Korpusa postavljen je Đuro Strbac;

- za šefa personalnog odsjeka Korpusa postavljen je 18. jula 1944. Žarko Zgonjanin;⁶³³

- budući daje u borbama za oslobođenje Travnika 21. oktobra 1944. pogi-nuo načelnik operativnog odsjeka Korpusa Josip Mažar Šoša, na njegovo mjesto, za šefa operativnog odsjeka Korpusa, postavljen je Slavko Komarica.

- krajem jula 1944. premješten je politički komesar 39. divizije Niko Jurin-čić, a za novog političkog komesara 39. divizije postavljen je Vojo Stupar;

- 4. avgusta 1944. za načelnika 4. krajiške divizije postavljen je Teufik Pletilić Fiko;⁶³⁴

- 10. avgusta 1944. za načelnika štaba 39. krajiške divizije postavljen je Mirko Pekić;⁶³⁵

- 28. jula 1944. formirana je Kozarska grupa odreda, u kojoj su postavljeni:⁶³⁶ za komandanta Kozarske grupe odreda Mlađo Obradović, a za političkog komesara Branko Kovačević.

Nakon druge banjalučke operacije krajem septembra 1944. uslijedile su veće promjene u sastavu štabova divizija postavljanjem zamjenika komandanata i naćelnika štabova:

- Dvanaestog oktobra 1944. za zamjenika komandanta 4. krajiške divizije postavljen je Ranko Šipka, do tada zamjenik komandanta 53. srednjobosanske divizije.⁶³⁷

Za zamjenika komandanta 53. srednjobosanske divizije postavljenje Stevo Samardžija.⁶³⁸

Zamjenik komandanta 4. krajiške divizije, Ranko Šipka, poginuo je 7. novembra 1944. godine.

Tadaje za zamjenika komandanta 4. krajiške divzije postavljen Stevo Rauš, dotadašnji komandant 1. krajiške brigade.

776, reg. br. 23/1-6. 770, reg. br. 14/7. 770, reg. br. 14/7. 1270, reg. br. 12/5. 459, reg. br. 8/1-1. 459, reg. br. 8/1.

U borbama za oslobođenje Travnika 22. oktobra 1944. poginuo je zamjenik komandanta 10. krajiške divizije Petar Mećava. Na njegovo mjesto 29. oktobra 1944. postavljen je Uroš Bogunović Roca.⁶³⁹

Dvadeset devetog oktobra 1944. za načelnika štaba 39. krajiške divizije postavljen je Jovo Pavić.⁶⁴⁰

Odlukom Vrhovnog štaba NOV i POJod 10.novembra 1944. pri štabu 5. korpusa formiran je Vojni sud.⁶⁴¹ Za predsjednika Vojnog suda 5. korpusa postavljen je Mirko Pekić, a za zamjenika predsjednika Vojnog suda 5. korpusa Muharem Osmić.

Početkom decembra došlo je do slijedećih promjena u sastavu štabova 10. i 39. krajiške divizije:

- za komandanta 10. krajiške divizije 4. decembra 1944. postavljenje Vojo Todorović, do tada komandant 39. krajiške divizije;⁶⁴²

- za komandanta 39. krajiške divizije postavljen je Milan Zorić, do tada zamjenik komandanta 39. divizije;

Krajem decembra 1944. došlo je do promjena i u sastavu štaba 53. krajiške divizije.

Odlukom Vrhovnog štaba od 10. febmara 1945. ukinuti su Politodjeli, a postavljeni pomoćnici političkih komesara divizije i formirani sekretarijati divizijskih komiteta KPJ sastava:⁶⁴³

U 4. krajiškoj diviziji: Dušan Dozet, pomoćnik političkog komesara divizije, sekretar; Dimitrije Bajalica, politički komesar divizije, član; Anđelko Veljić, član i sekretar divizijskog komiteta SKOJ-a;

U 10. krajiškoj divi^iji: Adem Kovačević ppomoćnik političkog komesara di-vizije, sekretar; Rade Bašić, politički komesar divizije, član; Veljko Vejnović, član i sekretar divizijskog komiteta SKOJ-a;

U39. krajiškoj diviziji: Sveto Drecun, pomoćnik političkog komesara divizije, sekretar; Vojo Stupar, politički komesar divizije, član; Stanka Glomazić sekretar divizijskog komiteta SKOJ-a, član;

V 53. krajiškoj diviziji: Adem Hercegovac, pomoćnik političkogkomesara di-vizije, sekretar; Radoš Raićević, politički komesar divizije, član; Juraj Marek, član i sekretar divizijskog komiteta SKOJ-a.

Po završetku operacije "Lavina" jedinice 104. njemačke lovačke divizije hitno su krajem januara napustile rejon Travnika, da bi napadom iz Doboja, prema Gračanici, i od Brčkog i Bijeljine, prema Zvorniku, olakšale proboj 22. njemačke divizije iz doline Drine prema Brčkom.

Za odbranu Travnika i doline Lašve anagažovana je borbena grupa "Eberlajn", ojačana artiljerijom i tenkovima.

Jedinice borbene grupe "Eberlajn" dobile su zadatak da se dobro utvrde u uporištima i da ne preduzimaju nikakve pokrete ni napade. Jedini zadatak bio

856, reg. br.5/12. 856, reg.br. 5/12. 461-A, reg. br. 7/5. 1265, reg. br. 32/7. 1288, reg. br.24/4.

je da po svaku cijenu odbrane Travnik i dolinu Lašve, ukoliko ponovo napadnu snage 5. korpusa.

Štab 5. korpusa naredio je štabu 4. krajiške divizije da do polovine februara napravi plan napada za ponovno oslobodenje Travnika i cijele doline Lašve. Da bi izvršio taj zadatak, štab korpusa je ojaćao 4. diviziju 7. krajiškom brigadom 10. divizije, 13. krajiškom brigadom 39. divizije, 2. divizionom 1. artiljerijske bri-gade Korpusa i četom tenkova.

Za neposrednu odbranu Travnika angažovane su najjače snage borbene grupe "Eberlajn" i 4. i 5. puk ruskog zaštitnog korpusa, jaćine 3.000 ljudi.

Ostalih 11.000 Nijemaca i 4.000 ustaša 17. ustaške divizije raspoređeni su u selima i po kotama na desnoj i lijevoj obali rijeke Lašve:

- desno od Travnika, prema Busovači u selima Slimena, Rankovići, Mošunj, Većerska, Kruščica, Vranjska, Rovno, Hrasno, Busovača, braneći dolinu Lašve i komunikaciju Travnik - Busovača sa jugozapadne strane;

- lijevo od Travnika, preko Guče Gore, Brajkovići i Stranjana, obezbjeđu-jući se lijevo čak do sela Gluhe Bukovice, na planini Vlašić, i braneći dolinu Laš-ve i komunikaciju Travnik - Zenica.

U zoni odbrane borbene grupe "Eberlajn" dubine 20-25 km i širine 12-13 km napadale su 3 brigade 4. krajiške divizije (6, 8 i 11), svaka sa po 3 bataljona (pojedan bataljon svake brigade bioje u sastavu grupe bataljona u istočnoj Bos-ni), 7. brigada 10, krajiške divizije i 13. brigada 39. krajiške divizije. Napadje iz-vršen 15. februara 1945, jednovremeno na čitavom frontu i po čitavoj dubini zone. Najžešće borbe vodile su se puna 4 dana neprekidno oko Travnika, sve dok 4. i 5. puk ruskog zaštitnog korpusa nisu potpuno razbijeni i protjerani prema Zenici.

Potom su nastavljene žestoke i krvave borbe za svako selo, za svaku kotu, most, prugu, put, za svako brdo sve do 25. februara, kada je borbena grupa "Eberlajn" potpuno potučena, ajedinice 5. korpusa izbile na samu ivicu Zenice. Dvadeset petog februara o tome piše ministarstvo oružanih snaga tzv. NDH:

"U podrucju jugoistoćno od Travnika neprijatelj nastavlja svoje napadaje s premoćnim sna-gama, topništvom, mnogobrojnim bacačima i oklopnim kolima. Pothvatne snage morale su se opet povući zbog neprekidnih pokušaja obuhvata od strane neprijatelja, te su uspostavile novu zaprečnu crtu: Jelinak - Dvor (7 km. j.z. od Zenice), gdje je neprijatelj zadržan".

Od 25. februara do kraja mjesecajedinice 5. korpusa su nastavile napade na Busovaču i sva mjesta do.ušća rijeke Lašve u Bosnu, kojaje neprijatelj utvrdio za odbranu.

Još u toku borbi od Travnika do Busovače, dobivši obavještenja da se bor-bena grupa "Eberlajn", pretrpjevši velike gubitke, povlaći prema sektoru Zeni-ce, komanda 21. njemačkog brdskog armijskog Korpusa uputilaje 20. februara u pomoć 359. puk 181. njemačke divizije. Istogdana nataj pravacje upućeni 116. izviđački bataljon.⁶⁴⁴1 te snage su pretrpjele teške gubitke i povukle su se prema Zenici. Ukupni gubici Nijemaca i ustaša u tim borbama bili su: ubijeno 2.367; ra-njeno 2.836; zarobljeno 130 neprijateljskih vojnika, odnosno 5.333 neprijateljska vojnika je izbačeno iz stroja.

Od Nijemacaje zaplijenjeno: 19 topova, 25 minobacača, 118 puškomitralje-za, 12 teških mitraljeza, 14 automata, 451 puška, 47 konja, radio-stanice, telefoni i 70 kola raznog ratnog materijala.

U borbama od 15. do 29. februara gubici jedinica 5. korpusa bili su: 147 po-ginulih boraca i rukovodilaca, ranjena su 583 borca, a nestalo je 10 boraca. Ukup-no, iz stroja je izbačeno 740 boraca.

Razbijanje njemačkog protivnapada kod Zenice početkom marta i prelaz.ak svih snaga Korpusa u opštu ofanzivu

Krajem februara 1945. snažnim ofanzivnim dejstvom svihjedinica Jugoslo-'enske armije (JA)⁶⁴⁵ njemačka Grupa armija "E" našla se u vrlo teškoj situaciji.

U Sarajevu 21. brdski njemački armijski korpus uporno i uz svakodnevne velike žrtve, zajedno sa 181. njemačkom divizijom, branioje prilaze Sarajevu, sa istoka i sjeveroistoka.

Polovinom februara snage 8. korpusa razbile su u rejonu Mostara 369. nje-mačku diviziju, koja se, prepolovljena, povukla na Ivan- Sedlo kod Sarajeva i tu organizovala odbranu Sarajeva sa juga i jugoistoka.

U dolini Drine, kod Zvornika, 22. njemačka divizija poslednjim snagama iz-vlačila se prema Bijeljini, desetkovana u borbi sa dijelovima 2. armije JA.

Zbog ugroženosti posavske doline, posebno komunikacije Vinkovci - Sla-vonski Brod - Zagreb, dijelovi njemačke Grupe armije "E" bili su u ofanzivi u Slavoniji, protiv snaga 3. armije JA na virovitičkom mostobranu.

U Dalmaciji 4. armija JA intenzivno se pripremala za prelazak u opštu ofan-zivu protiv 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa.

U takvoj situaciji komandant njemačke Grupe armija "E", general-pukov-nik Aleksandar Ler, uporno je tražio od njemačke vrhovne komande oružane sile da izvuće suviše isturene snage iz Sarajeva i Zenice na liniju Doboj - Banja-luka - Bihać.

Voda fašističke Njemačke, Adolf Hitler, ni tom prilikom nije dozvolio nikak-vo povlačenje, navodeći dva razloga: prvo, predviđaoje da odmah krene u ofan-zivukod Blatnogjezera.u Mađarskoj, protiv Crvene armije, daizbije ujužnu Ma-đarsku, zauzme desnu obalu Dunava i učvrsti se na liniji rijeka Dunav - rijeka Sava - rijeka Drina. Cilj mu je bio da povrati izgubljeno žito i naftu u južnoj Ma-đarskoj, kako bi mogao produžiti rat, stvarajući uslove za pregovore sa zapad-nim saveznicima; drugo, trebalo je još više vezati jedinog preostalog vjernog slu-gu, Pavelića i njegove ustaše, nastojeći da se teritorija Bosne brani po svaku ci-jenu.

Na području Sarajeva i Zenice tadaje pod komandom 21. brdskog njemač-kog armijskog korpusa bilo 63.000 Nijemaca, ustaša i četnika. Te snage su bile ugrožene, naročito na sektoru od Zenice do Sarajeva.

Kadaje dobio izvještaj 25. februara daje borbena grupa "Eberlajn" u dolini Lašve razbijena, te daje upućena pomoć odjednog puka ijednog bataljona, ko-mandant Grupe armija "E" je istog dana (25. februara) naredio da 7. SS divizija "Princ Eugen" odmah iz Slavonije, sa Papuk-planine, gdje se nalazila u borbama sajedinicama 6. korpusa, krene prema Sarajevu i obezbijedi sektor Zenice i sje-verni dio područja Sarajeva.

Divizijaje prebacivana kamionima i vozovima, tako daje već 1. marta pred-njim dijelovima izbila sjeverno od Zenice, kod Nemile i Vranduka, odakleje od-mah iz pokreta, preko Kobilje glave, izvršila (2. marta) bočni udar na snage 5. korpusa i prodrla duboko u pozadinu frontajedinica Korpusa, koje su držale po-ložaje prema Zenici i Busovači. Iznenađene snage 5. korpusa povukle su se pre-ma Travniku, a 7. divizija "Princ Eugen", zaposjelaje prostoriju Busovača, selo Kruščica - Vitez - Bukve - Pecarnica - trig. 964 - Stranjani.

Snage 4. krajiške divizije pretrpjele su veće materijalne gubitke u Vitezu, jer su potpuno iznenađene.

645 Povjereništvo narodne odbrane DFJ donijelo je odluku 1. marta 1945. cla NOVJnosi naziv Jugoslovenska armija.

Samo tri dana kasnije, po naređenju štaba 4. krajiške divizije, sve snage di-vizije i ojačanja prešle su u napad, i to rano ujutru 5. marta. Za dva dana borbi snage 7. SS divizije "Princ Eugen" razbijene su i protjerane prema Zenici. Prema izvještaju komande 7. SS divizije "Princ Eugen", najveće gubitke pretrpio je 1. bataljon 14. SS puka, kojije potpuno razbijen. Dvanaestog martajedinice 4. kra-jiške divizije ponovno su izbile na ranije položaje kod Zenice i Busovače.

U tim borbama⁶⁴⁶ je ukupno iz stroja izbačen, 1.491 neprijateljski vojnik.

Gubicijedinica 5. korpusa bili su znatno manji: 53 poginula, 126 ranjenih i 12 nestalih boraca.⁶⁴⁷

Jedinice 5. korpusa u borbama kod Zenice u prvoj polovini marta zaplijenile su slijedeći ratni materijal od 7. SS divizije "Princ Eugen":⁶⁴⁸ 5 minobacača 81 mm, 22 teška mitraljeza, 5 automata, 296 pušaka, 16 pištolja, 240 mina za mino-bacače, 81.000 puščanih metaka, odjeća i obuća, njemačka pukovska zastava i 9 vagona žita.

Istovremeno, za vrijeme borbi kod Zenice i Busovače, 9. i 17. brigada 10. kra-jiške divizije vodile su žestoke borbe na svom sektoru.

Naročito velike uspjehe postiglaje 17. brigada, oslobađajući cijelo podrućje sjeverno od obale Neretve.

1 dok se 17. brigada, vodeći borbe u dolini Neretve i Rame, ubrzano pribli-žavala Sarajevu, 9. brigadavodilaje teške borbe na komunikaciji Busovača- Ki-seljak, i dalje prema Sarajevu. Žestoke borbe vođene su u Kralupima, Gustom grabu, Brestovskom i Brezovoj kosi, a najžešće na sektoru Kreševa.

1 u tim borbama neprijatelj je imao teške gubitke - nekoliko stotina mrtvih i ranjenih. Zarobljeno je 78 Nijemaca, a u toku tih borbi dobrovoljno je prešlo na stranu Jugoslovenske armije 2.136 domobrana, milicionera i manji broj čet-nika.

Gubici jedinica 10. krajiške divizije bili su:⁶⁴⁹ 73 poginula, 178 ranjenih i 22 nestala borca.

Dok su snage 4. i 10. krajiške divizije, pojačane sa 13. brigadom 39. krajiške divizije, u toku marta vodile žestoke borbe sa njemačkim i ustaško-domobran-skim snagama u rejonu Zenice, Kaknja, Busovače, Kiseljaka, Visokog, Kreševa i Hadžića, snage 53. srednjobosanske divizije u tokujanuara i februara progonile su četnike na cijelom području srednje Bosne. U drugoj polovini februara 14. i 18. brigada izvršile su pripreme i 28. februara u 22,00 časova napale na njemač-ko-ustaška uporišta kod Maglaja i Doboja, uz podršku artiljerijskog diviziona. Zauzeta su neprijateljska uporišta Selište, Karaula, Ozimica, Omanjska, Custo brdo, Perkovića-Han.

Zaplijenjen je 1 top, 2 teška minobacača, 4 teška mitraljeza, 9 puškomitra-ljeza, oko 100 pušaka i velika ostala ratna sprema.

0 ovom napadujedinica53. srednjobosanske divizije štab 21. njemačkog ar-mijskog korpusaje pisao:⁶⁵⁰ "Noću 28. 2. na 1.3, od 20,00 do 3.30 časova, nadmoć-ni napadi neprijatelja na drumu Žepče - Maglaj. Više vlastitih uporišta izgublje-no, a druga okružena... "

316Borbe u dolini Bosne, kod Žepča, Maglaja i Doboja, kojeje vodila 53 divizija, mnogo su pomogle borbama 4. i 10. krajiške divizije na sektoru od Zenice do Sa-rajeva.

Štab 5. korpusa naredio je štabu 53. divizije da nastavi borbe u dolini Bosne, jer su se već tada vršile pripreme za oslobođenje Sarajeva, ali je u međuvremenu štab Korpusa dobio obavještenje da se Draža Mihailović, sa četnicima iz Srbije, Crne Gore i istočne Bosne, prebacio preko Bosne na pl. Vučjak, u srednju Bos-nu, paje odustao od prvobitnog naređenja i 4. marta naredio da snage 53. divizije napadnu i razbiju četnike.

U srednju Bosnu, na područje Vučjaka, prešlaje veća grupacija četnika: jed-na divizija crnogorskih četnika (oko 2.500), Sumadijski korpus potpukovnika Komarčevića (2.000) i Vučjačka četnička brigada (oko 1.000), ukupno oko 5.500 četnika.

Za napad na te četničke snage angažovane su dvije brigade 53. srednjobo-sanske divizije: 14. brigada sa 4 bataljona, 19. brigada sa 3 bataljona i 2. bataljon brigade narodne odbrane, ukupne jačine od 2.600 boraca.

Snage 53. divizije su poslije napornog marša, prešavši prugu Doboj - Der-venta, po unaprijed napravljenom planu opkolile sela Majevac i Trnjani, i u zoru 8. marta napale iznenađene četnike, koji su pokušali da pobjegnu nazad preko Bosne. Znatan brojje uspio u tome, madaje ubijeno 504, uhvaćeno ranjenih oko 500, i zarobljeno 455 četnika. Zaplijenjene su velike količine ratnog meterijala, među kojim mnoštvo pušaka, 29 mitraljeza, pištolji, automati, municija (puščana i za minobacače), 300.000 italijanskih lira, radio-stanica, i drugo.

Razbijanje tih četnika, pored velikog vojničkog uspjeha, imalo je još veći po-litički značaj, jer su se mnogi četnici poslije te borbe predavali jedinicama 53. divizije bez borbe. Zbog poraza u toj borbi Pavle Đurišić, komandant crnogors-kih četnika, napustio je Dražu Mihailovića, navodeći u međusobnoj svađi da je namjerno podmetnuo njegove snage na Vučjak i da je kriv što se četnici Crne Gore nisu povukli prema Albaniji i Grčkoj.

Za sve vrijeme borbi u toku marta, koje su vodile 4, 10. i 53. divizija i 13. bri-gada 39. divizije u dolini Bosne, od Dervente do Sarajeva, ostale jedinice 39. kra-jiške divizije vodile su borbu sa 4. ustaškom divizijom i ustaškim odbrambenim zdrugom u Jasenovcu i Staroj Gradišci. Onaje imala protiv sebe ukupno 8.000 ustaša, i 3.000 Nijemaca u dolini Une i 4.000 ustaša 6. ustaške divizije u Banjaluci i donjem toku Vrbasa. Svega 15.000 Nijemaca i ustaša.

Štab 39. krajiške divizije glavne snage je koncentrisao južno, zapadno i sje-verno od Banjaluke, stežući postepeno obruč oko ustaških snaga u gradu i u uporištima na cesti od Banjaluke do Bosanske Gradiške. Ujedno su jedinice 39. krajiške divizije neprekidno vodile borbu protiv 1. srednjobosanskog i Bosan-skokrajiškog četničkog korpusa.

U svim borbama u toku martajedinice 39. divizije ubile su nekoliko stotina ustaša i četnika i 33 zarobile.

Gubici 39. divizije bili su slijedeći: poginulo je 49, ranjeno 147, a nestalo 7 boraca i rukovodilaca, ukupno 230 boraca izbačenih iz stroja.⁶⁵¹

U toku januara brojno stanje 5. korpusa se povećalo za 1.000 boraca, u toku februarazanovih600boraca,tako daje l.marta 1945. njegovo brojno stanje bilo 39.259 boraca.

317Rasformiranje 5. korpusa i ulaz.ak njegovih diviz.ija u sastav 2. JA i 3. korpusa

Polovinom februara 1945. Vrhovni štab postavioje pitanjc štabu 5. korpusa koje bi snage mogle ućestvovati u operaciji za oslobođenje Sarajeva. Već tada je Vrhovni štab odlučia da operacija za oslobođenje Sarajeva i cijele doline ri-jeke Bosne otpočne što prije.⁶⁵²

"Ako dođu u obzir naše dvije divizije, onda bi trebalo prebaciti dvije brigade 53. divizije na sektor Zenica - Busovača. Za to vrijeme centralna Bosna bi ostala bez naših snaga."

Vrhovni štabje bio upoznat saznačajem zadatka 53. divizije, naročito u bor-bi protiv četnika, paje naredio štabu 5. korpusa da dostavi novi predlog. U dru-gom predlogu štab 5. korpusa je predložio angažovanje 5 brigada i to 2 brigade 4. divizije i sve brigade 10. divizije. Vrhovni štab se sa tim predlogom složio.

Za djelovanje na sektoru Zenica - Busovača određene su 3 brigade pod ko-mandom komandanta 4. krajiške divizije Petra Vojnovića, pomoćnika političkog komesara 4. divizije Dušana Dozeta i načelnika štaba 4. divizije Teufika Pletilića Fike. Tu grupu brigada sačinjavali su: 11. brigada 4. divizije, 13. brigada 39. di-vizije i 18. brigada 53. divizije.

Drugom polovinom marta 1945. godine 10. krajiška divizija, pod komandom komandanta divizije Voje Todorovića, političkog komesara divizije, Rada Baši-ća, zamjenika komandanta Uroša Bogunovića Roce, načelnika štaba Mesuda Hotića i pomoćnika političkog komesara divizije Adema Kovačevića bila je spremna da učestvuje u oslobađanju glavnog grada Bosne i Hercegovine.

Istovremeno su put Sarajeva krenule 6. i 8. brigada 4. divizije na čelu sa po-litičkim komesarom divizije Dmitrom Bajalicom i zamjenikom komandanta di-vizije Stevom Raušom.

Sedamnaestog marta 1945. Vrhovni komandant Jugoslovenske armije for-mirao je Operativni štab za oslobodenje Sarajeva, slijedećeg sastava: komandant Radovan Vukanović, zamjenik komandanta Slavko Rodić, član štaba Pero Kosorić, komandant 3. korpusa, načelnik štaba Drago Đukanović i pomoćnik načelnika štaba Milorad Mijatović.

Prije nego što se Operativni štab prikupio došloje do promjene kod njemačkih snaga, odnosno do izmjene planova njihovih dejstava. Naime, nakon neuspjele njemačke ofanzive u Mađarskoj od 6. do 18. marta protiv Crvene armije i 3. armije JA, Adolf Hitler je 20. marta naredio komandantu njemačke Grupe armija "E" povlačenje svih njemačkih snaga iz rejona Sarajeva i Bosne.

Operativni štab za oslobođenje Sarajeva pravio je plan napadne operacije, a komanda 21. njemačkog armijskog korpusa pravilaje plan povlačenja.⁶⁵⁴ Tim planom je predviđeno postepeno povlačenje, prvo iz istočnog dijela područja Sarajeva, zatim prihvatna linija na zapadnoj ivici Sarajeva, i dalje sa jedne prihvatne linije na drugu, do Slavonskog Broda. Taj plan povlačenja nije ostvaren, jer je komanda 21. korpusa predvidala povlačenje tek početkom aprila, a plan povlaćenja dostavila na upoznavanje i sprovođenje komandantu odbrane Sarajeva, general-majoru Hajncu Katneru, tek 31. marta.

U međuvremenu, jedinice 2, 3. i 5. korpusa su do kraja marta razbile spoljnu odbranu Sarajeva i izbile na samu periferiju grada.

Još 27. marta štab 5. korpusa je izdao naređenje 4. i 10. diviziji za prelazak preko komunikacije Busovača - Kiseljak, zatim forsiranje rijeke Bosne i izbijanje na polaznu liniju za napad na Sarajevo, na liniju Rajlovac - Grdanj.

U snažnom naletu 29. marta snage 4. i 10. krajiške divizije, u sadejstvu sa grupom bataljona 4. divizije, koji su se nalazili sjeverozapadno od Sarajeva, još od početka 1945. razbili su dijelove 7. SS divizije "Princ Eugen", ustaša i četnika, koji su držali položaje na prihvatnim linijama od Sarajeva prema Visokom i Zenici. Glavno uporište Nijemaca u Kaknju, sa mostovima na rijeci Bosni, koje su Nijemci uporno branili da bi spriječili prelazak snaga 5. korpusa preko Bosne, likvidirano je u neprekidnoj borbi, koja je trajala 48 časova i u kojoj je uništena njemačka posada od 2.000 ljudi. Ubijeno je 762 Nijemaca, ranjeno 581, a zarobljeno 513. Tom prilikom je zaplijenjeno 9 protivavionskih topova, 7 teških mitraljeza, 10 minobacača, 32 puškomitraljeza, nekoliko stotina pušaka i drugog oružja i opreme.⁶⁵⁵

Poslije forsiranja rijeke Bosne, 4. i 10. krajiška divizija su odmah produžile prema Sarajevu i zauzele polazne položaje za napad.

Dok su snage 5. korpusa prodirale prema Sarajevu sa sjeverozapada, divizije 2. i 3. korpusa JA prodirale su prema Sarajevu, svaka iz svog pravca: 29. herce-govačka divizija iz pravca Konjic - Ivan-sedlo - Ilidža; 3. udarna divizija iz pravca Kalinovik - Trnovo - Jablanica- Sarajevsko polje; 37. sandžačka divizija sa prav-ca Praća - Pale - Trebević - Sarajevo; 27. istočnobosanska divizija sa pravca Mokro - Sambulovac - Hreša - Sarajevo; 38. istočnobosanska divizija sa pravca Ozren - Vučja luka - Pašino-brdo - Sarajevo.

Po naređenju Operativnog štaba, sve jedinice su otpočele borbu za oslobođenje Sarajeva 28. marta, lomeći spoljnu odbranu neprijatelja na Ivan-sedlu, kod Trnova, Jablanice, u dolini Prače, kod Sokolca, nacrvenim štijenama, na Palama, oko Mokrog, kod Busovaće, Kiseljaka, oko Doboja, Kaknja, kod Vareša, Zenice, na Rajlovcu. U svim borbama neprijatelj je slomljen.

Potom su snage sva 3 korpusa produžile gonjenje potučenog neprijatelja prema Slavonskom Brodu.

Jedinice zeničkog sektora, pod komandom Petra Vojnovića, oslobodile su Zenicu 12. aprila. Poslije oslobođenja Zenice 18. brigada 53. divizije produžilaje gonjenje neprijatelja dolinom Bosne, zajedno sa snagama 27. divizije 3. korpusa JA.

Zepčeje oslobođeno 15. aprila, a potom sujedinice 2. armije JA, zajedno sa 53. divizijom, 16. aprila oslobodile Maglaj, Doboj 17:aprila, Derventu 19. aprila, Banjaluku 22. aprila i Kotor-Varoš 25. aprila.

Generalštab Jugoslovenske armije 23. aprila izdao je naredbu, po kojoj je 25. aprila rasformiran 5. korpus 7A⁶⁵⁶

U sastavl. armijeJA ušle su4, 10. i39. krajiška divizija i 1. artiljerijska brigada. Po naređenju štaba 2. armije te divizije su produžile dejstva prema Zagrebu i Karlovcu, goneći Nijemce, ustaše i četnike do Slovenije, gdje su se zatekle 15. maja, na dan kada je komandant njemačke Grupe armija "E", general-pukovnik Aleksan-dar Ler, sa predstavnicima JA potpisao bewslovnu kapitulaciju.

V sastav 3. korpusa JA ušlaje 53. divizija, kojaje učestvovala u uništenju ćet-nika Draže Mihailovića, a potom ustaške grupacije na području Vlaške Male na ušću rijeke Bosne u Savu. Ta grupacija, posljednja neprijateljska vojska uništena je 25. maja 1945. godine.

Štab 5. korpusa: komandant Slavko Rodić, politički komesar Ilija Došen, za-mjenik komandanta korpusa Nikola Karanović, naćelnik štaba Korpusa Velimir Knežević, komandant vojne oblasti 5. korpusa Nemanja Vlatković, načelnik opera-tivnog odsjeka Slavko Komarica^ načelnik obavještajnog odsjeka Đuro Strbac.

Štab 4. krajiške diviv.je: komandant Petar Vojnović, politički komesar Dmitar Bajalica, zamjenik komandanta Stevo Rauš, pomoćnik politićkog komesara Dušari Dozet, načelnik štaba Teufik Pletilić Fiko.

6tab 10. krajiške divizije: komandant Vojo Todorović, politički komesar Rade Bašić, zamjenik komandanta Uroš Bogunović Roca načelnik štaba Mesud Hotić, pomoćnik političkog komesara Adem Kovačević.

Štab 39. krajiške diviz.ije: komandant Milan Zon'ć, z.amjenik komandanta Bor-ko Arsenić, politički komesar Vojo Stupar, pomoćnik političkog komesara Sveto Drecun, načelnik štaba Jovo Pavić.

Štab 53. krajiške divivje: komandant Đurađ Predojević Đurin, politički kome-sar Radoš Raičević, zamjenik komandanta Stevo Samardžija, pomoćnik političkog komesara Adem Hercegovac, načelnik štaba Albert Trinki.

divzija formirana divizija formirana divizija formirana divizija formirana divUija formirana

brigada formirana 23. 9. 1942. brigada formirana 14. 10. 1942. brigada formirana 27. 12. 1942. brigada formirana 28. 12. 1942. brigada formirana 22. 1. 1943.

657 AVII, k. 1288, reg. br. 41/4. Sedamnaestog martaza sefauperativnog odsjeka Korpusa po-stavljen je Nikola Prodanović.

brigada brigada brigada brigada brigada brigada brigada brigada brigada brigada brigada

formirana formirana formirana formirana formirana formirana formirana formirana formirana formirana formirana

4. 2. 1943. 8. 9. 1943. 20. 2. 1943. 23. 8. 1943. 16. 10. 1943. 26. 3. 1944. 28. 4. 1944. 28. 4. 1944. 23. 7. 1944. 7. 9. 1944. 1. 10. 1944.

Artiljerijska brigada 4. divizije. Artiljerijska brigada 10. divmje. Artiljerijska brigada 39. divi^ije.

1) Travnički odred, 2) Prozorski odred, 3) Pljevski odred, 4) Mrkonjićki odred, 5) Visočko-fojnički NOP odred, 6) Blagajski NOP odred, 7) Janjski NOP odred, 8) Vu-kovski NOP odred, 9) GIamočko-livanjski odred, 10) Glamočki odred, 11) Livanjski odred, 12) Duvanjski odred, 13) 1. udarni odred, 14) 2. udarni odred, 15) Grahovski odred, 16) Grahovsko-peuljski odred, 17) Drvarski odred, 13) Drvarsko-petrovački odred, 14) Cav.nski odred, 15) podgrmečki odred, 16) Ramski odred, 17) 1. koT.arski odred, 18) 2. ko^arski odred, 19) Gradiško-lijevčanski odred, 20) Timarski odred, 21) Zmijanjski odred, 22) Sanski odred, 23). 1. ribnički odred, 24) 2. ribnički odred, 25) Blagajsko-janjski odred, 26) Jajački odred, 27) Vlašićki odred, 28) Kupreški odred, 29) 1. motajički odred, 30) 2. motajički odred, 31) 1. prnjavorski odred, 32) 2. prnja-vorski odred, 33) 1. banjalučki odred, 34) 2. banjalučki odred, 35) Uzlomački odred, 36) Dobojsko-derventski odred, 37) Crnovrški odred, 38) tešanjsko-teslički odred39) Livanjsko-duvanjski odred, 40) Krajiški-muslimanski odred, 41) 1. bužimski odred, 42) 2. bužimski odred, 43) 2. tešanjsko-teslićki odred, 44) Jajačko-travnički odred, 45) Kupreško-janjski odred *

VANFORMACIJSKE JEDINICE KOJE SU IZVJESNO VRIJEME VODILE BORBU U SASTAVU KORPUSA

2) 3. krajiška proleterska brigada 1. proleterske divizije, formirana 22. VIII 1942.

3) 3.1ička proleterska brigada 6. ličke proleterske divizije, formirana 9. IX 1942.

4) 13. hrvatska proleterska brigada "Rade Končar" proleterske divizije, formi-rana 7. XI 1942.

5) 1. krajiška (proleterska) brigada 5. krajiške divUije, formirana 21. V 1942.

6) 2. krajiška brigada neposredno pod komandom štaba 1. bosanskog korpu-sa, formirana 2. VHI 1942.

Odsvog formiranja 10. maja 1943. pa sve do rasformiranja 25. aprila 1945. go-dine 5. korpus vodio je borbu protiv velikog broja neprijateljskih jedinica. To su:

Jedinice 5. korpusa u toku dvije godine rata i revolucije vodile su borbu protiv 550.000 Nijemaca, Italijana, bjelogardejaca, ustaša, domobrana i četnika.

V borbamaje ubijeno, ranjeno izarobljeno 170.000 neprijateljskih vojnika, od-nosno svaki treći je izbačen iz stroja, ali je najveći broj ubijen ili z.arobljen. Zapli-jenjenim oružjem i ostalom ratnom opremom Korpus je naoruiavao nove borce.

Od 6.000 boraca, koliko je Korpus imao na dan formiranja, narastao je do ap-rila 1945. godine na 45.000 boraca i rukovodilaca. Tome treba dodati 5.000 boraca upućenih sa oruijem u jedinice van sastava Korpusa, šlo čini ukupno 50.000 bo-raca. U toku rata poginulo je 20.000 boraca i rukovodilaca, što wači da je 5. korpus ukupno imao70.000boraca, odtogaje64.300boracabilosa leritorije Bosanskekra-jine.

Jedinice 5. korpusa su od ljeta 1943. čvrsto driale najveći dio slobodne terito-rije Bosanske krajine, što je omogućilo da se na teritoriji Bosanske krajine odrii Drugo msjedanje AVNOJ-a i donesu istorijske odluke o stvaranju Socijalističke Fe-derativne Republike Jugoslavije.

Na slobodnoj teriloriji Bosanske krajine održano je i Prvo i drugo zasjedanje ZAVNOBiH-a na kome su donijete istorijske odluke o slvaranju i društvenom ure-đenju Socijalističke Federalne Republike Bosne i Hercegovine.

UVOD... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Okupatorsk o-kvislinške snage i okupacioni sistem u Bosanskoj krajini... ... ... ... ... ...

Pripreme Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu za ustanak... ... ... ... ... ... ... .

RAZVOJ NOP-a 1 ORUZANE BORBE U 1942... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Pojava četništva i borbe sa njima do juna 1942... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Oslobođenje Prijedora... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Ofanziva na> Kozaru juna i jula 1942... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Dolazak Vrhovnog štaba i proleterskih brigada u Bosansku krajinu... ... ... ... ... ... ..

FORMIRANJE 1 OPERACIJE 1. BOSANSKOG KORPUSA... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Opšta vojno-strategijska situacija krajem 1942. i početkom 1943. i njen odraz na zbivanja na jugoslovenskom ratištu... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Politićka i vojno-strategijska situacija u Bosanskoj krajini krajem 1942... ... ... ... ... ...

Strategijski plan Njemačke i Italije za uništenje snaga NOV i POJ... ... ... ... ... ... ... .

Plan Vrhovnog štaba NOV i POJ za slamanje neprijateljeve ofanzive "Vajs"... ... ... ... .

Ofanzivna dejstva 4. krajiške divizije na Kozari i Lijevće polju... ... ... ... ... ... ... ... ..

Operativni položaj i uloga 1. bosanskog korpusa u operaciji "Vajs !"... ... ... ... ... ... ..

PeriodizaciJia dejstava 1. korpusa u operaciji "Vajs I"... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Razvoj i tok borbenih dejstava 1. bosanskog korpusa u operaciji "Vajs I" od 20. januara od 8. februara 1943... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Razvoj i tok. borbenih dejstava 1. bosanskog korpusa u operaciji "Vajs I" od 8. do 25. februara 1943... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Razvoj i tok borbenih dejstava 1. bosanskog korpusa u operaciji "Vajs II" od 25. februara do 6. marta 19'43... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Borbena dejstva 1. korpusa od 6. marta do 10. n-iaja 1943... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Borbe protiv četnika u srednjoj Bosni, na terenu Mrkonjić-Grad i Like... ... ... ... ... ..

Reorganiza.cija i raspored njemačkih i ustasko-domobranskih jedinica u toku marta 1943. i priprema z.a novu ofanzivu u Bosanskoj krajini... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Borbena dejstva 1. korpusa na području Podgrmeća, Kljuća, Bosanskog Petrovca i Bihaća u aprilu 1943... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .'... .

Ocjene Obllasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu i štaba 1. korpusa o vojno-politićkoj si-tuaciji u drugoj polovini aprila 1943. i prebacivanje glavnih snaga Korpusa u srednju BosnuIII

ZA DEJSTVA KORPUSA U 1943... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91

Formiranje 2. bosanskog korpusa... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 92

Raspored i zadaci nemaćkih i kvislinških snaga na teritoriji Bosanske krajine juna 1943. 95

Tok borbi 2. korpusa do kraja avgusta 1943... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 97

SEPTEMBRU 1943... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 113

Promjene u rasporedu neprijateljskih snaga u Bosanskoj krajini Oslobođenje Jajca, Donjeg Vakufa i Bugojna... ... ... ... ... ...

... ... ... ... ... ... ... .. 115

... ... ... ... ... ... ... ... 123

... ... ... ... ... ... ... ... 134

PREIMENOVANJE 2. KORPUSA U 5. KORPUS NOVJ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Politička i vojno-strategijska situacija u Evropi i Jugoslaviji, posebno u Bosanskoj krajini u jesen 1943... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Situacija na jugoslovenskom ratištu... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Vojnostrategijske pripreme za održavanje Drugog zasjedanja AVNOJ-a... ... ... ... ... ...

Ofanzivna dejstva jedinica 5. korpusa u oktobru 1943... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Odbrana slobodne teritorije - napadom... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Nastavak ofanzivnih dejstava 5. korpusa u drugoj polovini oktobra 1943... ... ... ... ... .

Raspored i borbena dejstva 5. korpusa u novembru 1943... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Brojno stanje 5. korpusa i formiranje novih jedinica... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Brojno stanje članova KPJ, SKOJ-a i kandidata za prijem u KPJ 12. novembra 1943... ...

Raspored i zadaci 5. korpusa u novembru 1943... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Dejstva 4. divizije u dolinama rijeka Une, Sane i Vrbasa... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Dejstva 10. divizije u dolinama Lašve, Bosne i Neretve... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Brojno stanje okupatorsko-kvislinških snaga na teritoriji Bosanske krajine u novembru 1943. Dejstva 5. korpusa u vrijeme održavanja Drugog zasjedanja AVNOJ-a... ... ... ... ... ... .

Borbena dejstva 5. korpusa u prvoj polovini decembra 1943... ... ... ... ... ... ... ... ...

- Cilj operacije... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Stanje i raspored neprijateljevih snaga... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Stanje i raspored snaga 5. korpusa... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Plan operacije i zapovjest štaba 5. korpusa... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Obaveštajno obezbjeđenje i mjere komande 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa za odbranu Banjaluke... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Tok i rezultati dejstava u prvoj banjalučkoj operaciji... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Nastavak operacije "Snešturm" iz istočne u zapadnoj Bosni... ... ... ... ... ... ... ... ...

Uvodne borbe u drugoj etapi operacije "Snešturm"... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Raspored jedinica 5. korpusa i borbe od 2-10. januara 1944... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Početak i kraj operacija "Valdrauš" i "Napfkuheii"... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Operacija 15. njemačkog brdskog armijskog korpusa pod nazivom "Brandfakel" (Buktinja) Stanje na teritoriji Bosanske krajine poslije januarske ofanzive 2. oklopne njemačke armije Nominalni i stvarni odnos snaga... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Snabdijevanje hranom vojske i naroda u Bosanskoj krajini... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Razvoj društveno-političkih organizacija i organa narodne vlasti u proljeće 1944... ... ...

Formiranje 39. krajiške divizije i tri krajiške brigade: 15, 16. i 17... ... ... ... ... ... ... ...

Borbena dejstva 5. korpusa od polovine februara do sredine maja 1944... ... ... ... ... ..

Borbena dejstva 4. divizije na području Kozare i Podgnneča... ... ... ... ... ... ... ... ...

Dejstva 10. divizije u zapadnoj i jugozapadnoj Bosni... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Borbe 11. divizije na podrućju srednje Bosne... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

- Cilj operacije... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Priprema 2. oklopne njemačke armije za operaciju "Reselšprung"... ... ... ... ..

Mjere protivdesantnog obezbjeđenja Vrhovnog štaba u slučaju napada na Drvar Raspored snaga i zadaci jedinica jedne i druge strane u operaciji "Reselšprung" . Tok operacije "Reselšprung"... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Ljetnje napadne operacije Korpusa... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Junska napadna operacija Korpusa... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Nastavak ofanzivnih dejstava 5. korpusa u julu i avgustu 1944... ... ... ... ...

Opšta strategijska situacija na teritoriji Bosanske krajine krajem avgusta 1944. Oslobođenje donjeg toka Sane sa Prijedorom i rudnikom Ljubija... ... ... ...

Promjene u strategijskoj situaciji u jesen 1944. i nova strategijska uloga 5. korpusa

TRAVNIČKA OPERACIJA... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Tok napada i oslobođenje Travnika i doline Lašve do Zenice... ... ... ... ... ... ... ... ..

Borbena dejstva Korpusa u dolinama rijeke Bosne i Neretve novembra i decembra 1944.

OPERACIJA "LAVINA"... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Tok i rezultati operacije... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Personalne i organizacijske promjene u drugoj polovini 1944. i početkom 1945... ... ... .

Konačno oslobođenje Travnika i doline Lašve do Zenice... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

Razbijanje njemačkog protivnapada kod Zenice početkom marta i prelaz svih snaga Korpusa u opštu ofanzivu... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Rasformiranje 5. korpusa i ulazak njegovih divizija u sastav 2. JA i 3. korpusa... ... ... ..

Sastav štaba Korpusa i štabova divizija krajem marta 1945... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Pregled formacijskih jedinica Korpusa... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..

Partizanski odredi koje je formirao štab Korpusa... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .

Vanformacijske jedinice koje su izvjesno vrijeme vodile borbu u sastavu Korpusa... ... .

Doprinos Korpusa pobjedi Socijalističke revolucije u Jugoslaviji... ... ... ... ... ... ...