Drago Karasijevic: PETI UDARNI KORPUS NOVJ

Drago Karasijevic: PETI UDARNI KORPUS NOVJ

OPERACIJA 2. OKLOPNE NJEMAČKE ARMIJE "RESELŠPRUNG" (DRVARSKA OPERACIJA)

Cilj operacije

Poslije neuspjele operacije "Valdrauš" (huk šume) januara 1944. kojom je trebalo uništiti vrhovno rukovodstvo narodnooslobodilačkog pokreta Jugosla-vije, posebno vrhovnog komandanta NOVi POJ, maršala Jugoslavije Josipa Bro-za Tita, njemačka vrhovna komanda oružane sile naredila je komandantu Jugois-toka, feldmaršalu Maksimilijanu fon Vajksu, da nastavi inlenv.vne pripreme za novi napad na vrhovno rukovodstvo NOP-a, koje mora biti uništeno, jer to zahtijevaju opšti interesi Njemačke na Balkanu.^

Prema stavu njemačke vrhovne komande i vođe fašističke Njemačke, Adol-fa Hitlera, pitanje uništenja Vrhovnog rukovodstva NOP-a Jugoslavije nije se po-stavljalo samo kao problem obezglavljivanja NOV i POJ i NOP-a u Jugoslaviji, a time i njihovog slabljenja i razbijanja, već se lo na prvom rnjestu postavilo kao pi-tanje efikasne odbrane okupiranog Balkana. u cjelini.

Još u oktobru 1943. komandant Jugoistoka, feldmaršal Maksimilijan fon Vajks, u svojoj procjeni situacije na Balkanu, a na osnovi mnoštva činjenica i utvrđenih podataka, zaključio je da snažnu ličnost maršala Tita i njegovo genijalno rukovođenje vojnim operacijama priznaju svi oslobodilački pokreti na Balkanu i da je uspostavio jedinstvo pokreta i čvrste veze saradnje sa NOP-om u Albaniji i Grčkoj, te daje ostvario jedinstveno plansko rukovođenje oružanom borbom protiv njemačke okupacione vojske i satelita. S tom Vajksovom ocjenom potpuno se složio Adolf Hitler.⁵³⁹ Zato je i naredio da se maršal Tito mora po svaku cijenu zarobiti ili uništiti, a sa njime i vrhovno rukovodstvo NOP-a

U zimu i proljeće 1944. njemačke armije na svatri fronta - na istočnom frontu u Sovjetskom Savezu, na jugu u Italiji i u Jugoslaviji trpe poraz za porazom. Nepovoljnim razvojem situacije na frontovima u Sovjetskom Savezu i Italiji, Balkan postoje sve značajniji za njemačku strategiju, pa se utoliko više zaoštravalo pitanje uništenja vrhovnog rukovodstva NOP-a Jugoslavije.

Priprema 2. oklopne njemačke armije za operaciju "Reselšprung"

Poučeni dotadašnjim neuspjehom operacija protiv snaga NOV i POJ, posebno neuspjehom operacije "Šnešturm", kada im je maršal Tito u prvoj banjalučkoj operaciji preuzeo inicijativu, odlučili su da izvrše što temeljitije pripreme operacije "Reselšprung".

538 AVII, NAV-N-T-314, RolL 5631/711-3.

539 AVII, NAV-N-T-313, Roll. 189/7449011-24.

Stoga je komandi 2. oklopne njemačke armije, kojoj je povjereno da uz stručnu i tehničku pomoć njemačke vrhovne komande oružane sile i komande Jugoistoka pripremi i izvede operaciju "Reselšprung", naloženo da opsežno i detaljno pripremi operaciju. Kao prvi najvažniji zadatak postavilo se sveobuhvatno izviđanje i prikupljanje podataka o vrhovnom rukovodstvu NOP-a Jugoslavije, posebno o mjestu boravka maršala Tita, o stranim vojnim misijama, o jedinica-ma obezbjeđenja Vrhovnog štaba NOV i POJ, o pravcima koji najkraće izvode prema Drvaru, gdje se u to vrijeme nalazio Vrhovni komandant NOV i POJ sa vrhovnim rukovodstvom NOP-a.

Cjelokupno izviđanje i prikupljanje podataka o Vrhovnom rukovodstvu NOP-a na području Drvara povjereno je jednom od do tada najsposobnijih obavještajaca njemačke obavještajne službe, majoru Leopoldu Benešu.⁵⁴⁰ On dolazi u Banjaluku pod imenom "Kraus", gdje se još od oktobra 1943. nalazi 14 raznih ustanova njemačke obavještajne službe, sa preko 400 iskusnih obavještajaca i izviđača, a među tim .ustanovama i jedinica "Bekel", sa 80 diverzanata i obavještajaca. Beneš tu jedinicu stavlja neposredno pod svoju komandu i povećava njeno brojno stanje na 189 ljudi.

Sa jedinicom "Bekel" smješta se u Karanovac (12 km južno od Banjaluke), u dolini Vrbasa, i uspostavlja najužu saradnju sa četničkim komandantom zapadne Bosne, Slavoljubom Vranješevićem, i četničkim komandantima korpusa, Urošom Drenovićem i Lazom Tešanovićem. U Karanovcu pojačava jedinicu "Bekel" sa 120 četnika, koje je izabrao Uroš Drenović iz svog Bosanskokrajiškog četničkog korpusa, uglavnom provjerenih zlikovaca, sposobnih obavještajaca i dobrih poznavalaca terena prema Ribniku i Drvaru. U jedinici "Bekel" dobijaju zadatke kao vodiči i izviđači.

Zadatak jedinice "Bekel" i njegovo ostvarenje držani su u najvećoj tajnosti. Podaci su prikupljani djelovanjem izviđačkih patrola snabdjevenih dvogledima, topografskim kartama i suvom hranom za duže zadržavanje na terenu. Prema potrebi, provlačili su se partizanskom slobodnom teritorijom preko Ribnika prema Drvaru. Drugi pravac izviđanja bio je prema Jajcu, a treći prema Sanskom Mostu. Svi podaci do kojih se dolazilo izviđanjem ili su dobijani od četničkih obavještajaca i saradnika na terenu, predavani su lično majoru Benešu.

Istovremeno, iz pravca Livna i Knina upućena su 64 diverzanta i obavještajca njemačke obavještajne službe prema Drvaru. Oni su za izvršenje zadatka dobili kamuflažna imena kao: "Cuk-210", "August-3", "Bundeva-81", "Mica-41", "Brko", "Sestine-210", "Pajdaš", "Takaj", itd.⁵⁴'

I pored tolikog broja obavještajaca, major Beneš nije mogao doći do najvažnijeg podatka - o mjestu boravka maršala Tita u Drvaru. Svi su se podaci završavali kod Glamoča, Livna, Jasenovih Potoka i Bosanskog Grahova. Pokušavao je da uspostavi u Drvaru agenturnu službu, ali mu to nije uspjelo.⁵⁴²

Krajem marta 1944. prebjegao je jedan član intendanture 1. proleterskog korpusa u Prijedor i dao opširne podatke o rasporedu snaga 1. proleterskog i 5. korpusa, o rasporedu ustanova i stranih vojnih misija u Drvaru. Podaci su bili približno tačni, a o mjestu stanovanja maršala Tita tvrdio je da se nalazi u centru Drvara, blizu stočne pijace, što je major Beneš, nemajući drugih podataka, sa rezervom prihvatio kao tačno.⁵⁴³ U to vrijeme prebjegla je iz Bosanskog Petrovca u Banjaluku jedna starija žena, koju su njemački obavještajci detaljno saslušali, ali ona je znala samo to da se kod Bosanskog Petrovca nalazi aerodrom i da tu borave članovi engleske vojne misije. Ti podaci za majora Beneša nisu bili novi, jer je on to od ranije znao.

540 AVII,k.85,reg.br.7/l

541 AVII, k. 712, reg.br. 2/10.

542 AVII, k. 83, reg. br 1/12

543 AVII, k. 32-A, reg. br. 37/1-2.

Da bi se došlo do potpunijih podataka, na prijedlog majora Beneša, komanda 2. oklopne njemačke armije uključila je cijeli Bosanskokrajiški četnički korpus u pripremu operacije "Reselšprung". Komandant tog četničkog korpusa, Uroš Drenović, nije znao, niti je smio znati da je riječ o pripremi napada na Vrhovni štab kao što to nisu smjeli znati ni najviši njemački komandanti, osim petorice, ne zato što im se nije vjerovalo, već da ne bi nepažnjom prije vremena otkrili pripremu operacije.

Sve tri brigade Bosanskokrajiškog četničkog korpusa stavljene su na snabdjevanje njemačkih jedinica, a zadatke do početka operacije, preko Uroša Drenovića, davao im je major Beneš. Po naređenju majora Beneša, koji je jedini do tada bio upoznat sa planom operacije "Reselšprung", Uroš Drenović je rasporedio brigade: 1. četnička brigada na liniji: Bronzani Majdan - Piskavica, prema Kozari; 2. četnička brigada na liniji: Bronzani Majdan - Ratkovo - Sitnica, prema Ključu, i 3. četnička brigada, Komar, između Travnika i Donjeg Vakufa i u rejonu Glamoča - Livna - Kupresa. Dva bataljona te brigade djelovala su na području:

Dragnić - Podovi - Podgorija - Jasenovi Potoci - Pecka - Dimitor - Cađavica.⁵⁴⁴

Zadatak svih četničkihjedinica do početka operacije bioje izviđanje i oba-vještavanje, a neposredno prije početka operacije uključivanje u njemačkejedi-nice i stavljanje pod komandu komandanata njemačkih jedinica radi zajednič-kog dejstva.

Drugi, ne manje značajan zadatak postavio je komandant Jugoistoka feldmaršal fon Vajks, komandi 2. oklopne njemačke armije, a to je da po svaku cijenu treba sačuvati tajnost pripreme napada na Vrhovni štab NOV i POJ. I njemačka vrhovna komanda oružane sile i komandant Jugoistoka pisali su da su im sve operacije protiv NOV i POJ do tada propale, jer su ih prije vremena otkrili obavještajni organi NOV i POJ. Zato je na sastanku u komandi 2. oklopne njemačke armije u Kraljevu, kome su prisustvovali načelnik štaba 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa, operativni oficir 7. SS divizije "Princ Eugen", načelnik vazduhoplovstva komande Jugoistoka i major Beneš, naređeno da o pripremi operacije "Reselšprung" smiju znatijoš samo komandant 15. brdskog armijskog korpusa, komandant 7. SS divizije "Princ Eugen" i komandant vazduhoplovstva. Da bi se sačuvala potpuna tajnost, na prijedlog majora Beneša odlučeno je da se ubuduće o operaciji samo šifrom razgovara i ne izdaju nikome i nikakva pismena naređenja do početka operacije.

Treći zadatak u vezi s pripremama operacije bio je da 7. SS divizija "Princ Eugen" 5. SS korpusa na području Jajca i Mrkonjić-Grada, a snage 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa u donjem toku Sane i srednjem toku Une na sektoru Prijedora i Bosanskog Novog, uključujući i sve snage ustaša, domobrana, žandarma, policajaca, milicionera, četnika i drugih, pređu u snažne napade noću i danju, u toku aprila i maja, na slobodnu teritoriju, sa ciljem: 1) da 373. njemačka divizija "Tiger" veže snage 4. krajiške divizije oko Prijedora i Bosanskog Novog, i tako se što više udalji od Bosanske Krupe i Bihaća, odakle je, po planu operacije "Reselšprung", predviđeno da se nanese glavni udar prema Bosanskom Petrovcu i Drvaru; 2) da 7. SS divizija "Princ Eugen" pomoću četnika 3. četničke brigade, kao vodiča, neprekidno napada od Donjeg Vakufa, Jajca i Mrkonjić" Grada prema slobodnoj teritoriji na sektoru Janja, Pljeve, Mrkonjić-Grada u dolini Vrbasa i na planini Vlašić radi privlačenja snaga 1. proleterskog korpusa, iscrpljivanja i slabljenja dugotrajnim borbama, a što je najvažnije i radi njegovog odvajanja i udaljavanja odrejona Drvara, kako bi Vrhovno rukovodstvo NOP-a ostalo bez snaga za odbranu u momentu vazdušnodesantnog napada na Drvar;

i 3) napadima 5. SS korpusa od Livna trebalo je privući snage NOV i POJ iz rejona Drvara i na taj sektor.

544 ARHIV BH-X, 815.

232

Na prostoru od izvornog dijela Une do Bosanske Krupe bila je zabranjena svaka veća aktivnost, naročito od Bihaća i Srba, prema slobodnoj teritoriji Bosanske krajine. Upravo na tom dijelu doline Une, odakleje glavnim snagama, po planu, operacije određeno da se prodire što brže prema Drvaru, trebalo je da vlada prividan mir, sem povremenih čarkanja, kako bi se Vrhovni štab NOV i POJ doveo u zabludu i stvorilo uvjerenje da mu sa te strane ne prijeti opasnost. Da bi se još više obmanulo Vrhovno rukovodstvo NOP-a naređeno je da se veća aktivnost ispolji na području Like, Banije i Korduna, te da se intenziviraju lažna prevoženja u dolini Une, naročito kamionima sa zatvorenim ceradama, kako bi se stekao utisak da vojska koja dolazi i prolazi u oba pravca ide na front na obali Jadranskog mora.

No, kao što je već pisano u prethodnom poglavlju, 4. krajiška divizija i ne znajući za naređenje kumande 2. oklopne njemačke armije da snage 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa, sa ustašama i četnicima, u toku aprila i maja pređu u ofanzivu, prve su prešle u napad u donjem toku Sane i Une, remeteći početni plan za operaciju "Reselšprung", što će kasnije, između ostalog, dovesti i do neuspjeha te operacije.

Veću inicijativnu Nijemci su ispoljili u borbi sa jedinicama 1. proleterskog korpusa, ali bez vidnih rezultata.

Na sektoru Livna 3. krajiška proleterska brigadaje bez ičije pomoći odbijala sve napade Nijemaca i ustaša, tako da nije bilo potrebno da se tamo angažuju snage sa područja Drvara.

Žestoke borbe sa ciljem vezivanja snaga 1. proleterske divizije vođene su na području Jajca, Donjeg Vakufa i Mrkonjić-Grada, gdje je 3.300 vojnika 7. SS divizije "Princ Eugen", pojačanih sa 1.000 ustaša i domobrana, te 2.000 četnika, ukupno 6.300, neprekidno napadalo u toku aprila i do sredine maja na 9. krajišku brigadu 10. krajiške divizije, te na 1. i 13. proletersku brigadu 1. proleterske divizije i 13. krajišku brigadu 39. krajiške divizije.⁵⁴⁵

Borbe na tom sektoru otpočele su, zapravo, još polovinom marta, kada je 1. proleterska brigada 13. i 21. marta odbila napade 13. SS puka 7. SS divizije "Princ Eugen" iz Jajca prema Podhumu i Bulićima.

Krajem marta 1. proleterska brigada zatvarala je pravac od Jajca prema Mrkonjić-Gradu na liniji: Gornje Mile - Borci - Majdan - Hoćune - Magaljdol - Ba-revo - Liskovica - Staro Selo - Kopljevići - Gornje polje - Kotor.

U to vrijeme (krajem marta) 13. proleterska brigada, koja je bila na sektoru rijeke Usore i Bosne, prebacila se na sektor rijeke Ugra i planine Vlašić, sa zadatkom da dejstvuje na komunikaciji Travnik - Turbe - Donji Vakuf i Travnik - Jajce.

Početkom aprila, tačnije 4. aprila, 7. SS divizija "Princ Eugen" ušlaje u Mrkonjić-Grad sa jednim dijelom, a drugi dio, koji je sa tenkovima pokušao prodrijeti od Jezera prema Šipovu, razbijen je i odbačen uz veće gubitke. Uništen je i 1 tenk.⁵⁴⁶

Predvođeni četnicima, dijelovi 7. SS divizije "Princ Eugen", koji su nastupali od Mrkonjić-Grada, prodirali su dolinom Vrbasa prema Banjaluci. Druge snage te divizije prodirale su prema Mliništima. Vrlo žestoka borba sa 1. proleterskom brigadom vodila se kod sela Mračaja. Nijemci su, zatim, sa četnicima kao vodičima izbili u sela Gerzovo i Pecka. Kod Medne protivkolski top 1. proleterske brigade uništio je 1 njemački tenk. Noću 5/6. aprila dijelovi 7. SS divizije "Princ Eugen" iz Mračaja, preko Strbina, povukli su se u Carevac, a drugi dijelovi iz Gerzova u Jezero.

545 AVII,k.371,reg.br.31/5.

546 AVII, k. 371, reg. br. ?1 1-5.

233

Kada su dijeluvi 7. SS divizije "Princ Eugen" sa četnicima izbili u Pljevu južno od Jajca, štab 1. proleterske divizije naredio je štabu 3. krajiške proleterske brigade da njena tri bataljona hitno zauzmu položaje na prostoru Vaganj - Stekerovci i povežu se sa desnim krilom 1. proleterske brigade, a 13. proleterskoj brigadi je naredio da se iz srednje Bosne, sa planine Vlašić, prebaci preko Vrbasa na teren Mrkonjić-Grada, u rejon Dragnić - Gerzovo. U pokretu 13. proleterska brigada je na planini Vlašić naišla najake snage 7. SS divizije "Princ Eugen", sa kojima je vodila borbu, zbog čega se nije mogla odmah prebaciti preko Vrbasa, a za to vrijeme štab 1. proleterske divizije je ušao sa dijelovima divizije u napušteni Mrkonjić-Grad.

Četrnaestog aprila 105. SS izviđački bataljon, sa bojnom ustaša 6. ustaškog stajaćeg zdruga, uz podršku tenkova, napao je od Livna prema selu Ljubunčić. U žestokoj borbi snage 3. krajiške proleterske brigade uništile su 1 tenk "Tiger", ubile 40 i ranile 25 Nijemaca i ustaša.⁵⁴⁷ Ostali su pobjegli natrag u Livno. Četiri dana docnije, 18.aprila,dijelovi 7. SS divizije "Princ Eugen" iznenadno su iz Jajca prodrli na sjever, u sela Liskovica - Crna Rijeka, i opljačkali stoku i ostalu imovinu naroda. Dvadesetog aprila cijeli dan je vođena borba između 3. ličke proleterske brigade 6. divizije i dijelova 373. njemačke "Tiger" divizije u Malom i Velikom Cvjetniću, Bosanskim i Ličkim Osredcima. Tog, dana, 6. lička proleterska divizija našla se u slijedećem rasporedu: 1. brigada, duž komunikacija u dolini Une; 2. brigada, na sektoru Trubara; 3. brigada, oko Drvara, Gornje Vrtoče; štab divizije, Gornje Vrtoče.

Trinaesta proleterska brigada prebacila se 22. aprila iz srednje Bosne na sektor Jajca.⁵⁴⁸ Tog dana dijelovi 7. SS divizije "Princ Eugen" ponovo su prodrli u Mrkonjić-Grad. Položaje 1. proleterske divizije na liniji Šipovo - Mračaj 7. SS divizija "Princ Eugen" tukla je jednim divizionom haubica i pokušavala prodor tenkovima. Dva dana kasnije (24. aprila) nastavljene su borbe na istoj liniji, a noću 25/26. aprila dijelovi 1. proleterske brigade napali su dio posade njemačke 7. SS divizije "Princ Eugen" ispred Jezera, kod Jajca, i tom prilikom ubili i ranili veći broj njemačkih vojnika, uništili 1 tenk, a ostali su pobjegli u Jajce. Naredna dva dana, 27. i 28. aprila, nastavljene su borbe 1. proleterske divizije sa 7. SS divizijom "Princ Eugen" i četnicima na sektoru Jajca, a trećeg dana (29. aprila) borbe su se prenijele na sektor južno od Mrkonjić-Grada.

Trećeg maja 105. SS izviđački bataljon, zajedno sa bojnom ustaša 6. ustaškog stajaćeg zdruga i uz podršku 18 tenkova, napao je na položaje 3. proleterske brigade 1. proleterske divizije, sjeverno od Livna. Ubijeno je 26 Nijemaca i ustaša.⁵⁴⁹Nakon dvodnevnog zatišja, 6. maja, ponovno su otpočele i cijeli dan vođene borbe 1. i 13. proleterske brigade 1. proleterske divizije sa dijelovima 7. SS divizije "Princ Eugen" i četnicima 3. četničke brigade Bosanskokrajiškog četničkog korpusa.

Osmog maja, kada su dijelovi 7. SS divizije "Princ Eugen", prodirali od Mrkonjić-Grada, preko Mračaja, prema Orahovljanima, dva bataljona 13. proleterske brigade 1. proleterske divizije i 13. krajiška brigada 39. krajiške divizije bočnim dejstvima sa juga i sjevera protjerali su Nijemce u Mrkonjić-Grad, a sa njima i 400 četnika. Kod Mračaja je ubijeno 30 Nijemaca i četnika, a mnogo više ih je ranjeno.⁵⁵⁰ To su bile veoma intenzivne borbe 1. i 13. proleterske brigade 1. proleterske divizije, 13. brigade 39. divizije i 9. brigade 10. krajiške divizije sa 7. SS divizijom "Princ Eugen", pojačanom snagama Brzog ustaško-domobranskog zdruga i Bosanskokrajiškim četničkim korpusom.

547 AVII, k. 371, reg. br. 31/6-5.

548 AVII, k. 371, reg. br. 31/10-5.

549 AVII. k. 371, reg. br. 31/17-5.

550 AVII, k. 371, reg. br. 31/19-5.

234

Šesnaestog maja vođene su manje borbe jedinica 1. proleterske divizije i 7. SS divizije "Princ Eugen" oko Jezera kod Jajca.

Od polovine maja do vazdušnodesantnog napada na Drvar, komanda 2. oklopne njemačke armije naredila je prekid svih borbenih aktivnosti u rejonu Jajca i Mrkunjić-Grada, sem zauzimanja položaja i pojačanog izviđanja prema Drvaru.

Mjere protivdesantnog obezbjeđenja Vrhovnog štaba u slučaju napada na Drvar

Vrhovni komandant je poslije povlačenja iz Jajca i smještaja u Drvaru očekivao da će njemačka komanda Jugoistoka, kad nije uspjela uništiti vrhovno rukovodstvo NOP-a Jugoslavije u Jajcu, ponovo pokušati da to uradi u Drvaru. Zato je u širem rejonu Drvara rasporedio 6. ličku proletersku diviziju.

Osim toga, bilo je i nagovještaja i obavještenja o napadu. Iako je komanda 2. oklopne njemačke armije nastojala na sve moguće načine da sačuva tajnost priprema operacije "Reselšprung", uvjerena da će samo iznenadnim napadom iz vazduha i sa zemlje jednovremeno postići potpuni uspjeh, što je donekle bilo i tačno, ipak nije mogla sačuvati tajnost priprema napada na vrhovno rukovodstvo NOP-a u Drvaru. Prva obavještenja o mogućnosti napada na Drvar pristigla su u Vrhovni štab još početkom marta.

Početkom aprila, tačnije 4. aprila 1944, 11. krajiška brigada (kozarska) prilikom napada na njemački teretni voz na pruzi između Prijedora i Bosanskog Novog, zarobila je 26 njemačkih vojnika i 2 podoficira.⁵⁵¹ Kod jednog od podoficira pronađen je zapisnik sa saslušanja dezertera NOVJ Namika Tetarića i skica Drvara sa ucrtanim rasporedom jedinica i ustanova u Drvaru. Borci 11. brigade su tog podoficira odmah strijeljali kao špijuna, a dokumenta dostavili štabu brigade. Komandant 11. brigade Žarko Zgonjanin i politički komesar Redžo Terzić dostavili su skicu i saslušanje Tetarića Petru Vojnoviću, komandantu 4. krajiške divizije i političkom komesaru Dmitru Bajalici.

Štab 4. krajiške divizije proučio je skicu i zapisnik, utvrdio daje riječ o napadu na Vrhovni štab, pa je hitno, zajedno sa drugim zaplijenjenim njemačkim dokumentima, tu skicu i zapisnik sa saslušanja Tetarića, datiran 29. marta, dostavio lično komandantu 5. korpusa Slavku Rodiću, sa mišljenjem da Nijemci pripremaju napad na Vrhovni štab u Drvaru.

Komandant 5. korpusa složio se sa mišljenjem štaba 4. krajiške divizije i on je istog dana, 9. aprila, kada je i primio taj zapisnik i skicu, krenuo iz Ribnika, gdjeje bilo sjedište štaba Korpusa, u Drvar, k maršalu Titu. Predao je lično maršalu Titu pomenuti zapisnik saslušanja i skicu, tvrdeći da ti dokumenti nagovještavaju skori napad Nijemaca na Drvar.

Vrhovni komandant se složio sa Rodićem da Nijemci pripremaju napad na Drvar, dodavši da bi napad mogao uslijediti jednovremeno sa zemlje i iz vazduha. Tada je naredio komandantu 5. korpusa da preduzme odgovarajuće mjere u korpusu, a u Drvaru i širem rejonu naredio je da se izvrši još veća dekoncentracija jedinica i ustanova, poveća budnost i spremnost za borbu. U gradu su ostale samo jedinice i ustanove koje su po prirodi svog posla morale da ostanu, a to su komanda područja i mjesta Drvar, partijska škola CK KPJ okružni komitet KPJ i SKOJ-a, Okružni NOO, Radio-centar na Šobića-Glavici, Radio-telegrafski kurs i šifranski kurs. Sve ostale ustanove su pomjerene: grupa članova AVNOJ-a upućena je u Potoke gdje ju je obezbjeđivao jedan bataljon

1958.

551 "Oslobodilački rat naroda Jugoslavije 1941-1945", knj. II, str. 98, izdanje VII, Beograd,

235

inžinjerijske brigade koji je tamo radio na barakama i obezbjeđivao magacine;

Oficirska škola Vrhovnog štaba NOV i POJ bila je u s. Šipovljanima, zaselak Dronjci; Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije nalazio se u Šipovljanima;

Centralni komitet Saveza komunističke omladine Jugoslavije (CK SKOJ-a) u Drvar-selu. U Drvar-selu su bili i članovi američke i engleske vojne misije a u Grujićima na desnoj obali Unca, članovi sovjetske vojne misije, na desnoj obali Unca, u pećini, izrađeno je sjedište Vrhovnog štaba, dok su odjeljenja rodova i službi VS bila smještena u Drvaru.

Za maršala Tita Inžinjerijska brigada je izradila rezervno komandno mjesto u selu Bastasima na Bastaškom vrelu, u jednoj pogodnoj pećini. Tu je maršal Tito stalno boravio a u Drvar je odlazio samo po potrebi, uglavnom na sastanke i konferencije.

Tada je i prateći bataljon Vrhovnog štaba, sastava 4 čete i konjički eskadron - ukupno 280 boraca, raspoređen u više grupa: Prva, sa dijelom 2. čete, radi obezbjeđenja Vrhovnog štaba u pećini u Drvaru, u rejonu Kruškovca, kota 678;

glavnina 2. čete i konjički eskadron, u selu Bastasima, na Bastaškom vrelu, radi obezbjeđenja rezervnog komandnog mjesta Vrhovnog komandanta; 3, PAM četa, sa 6 oruđa raspoređenaje po vodovima: Jedan vod u rejonu kote 520, drugi u rejonu kote 678; četvrta četa pratećeg bataljona obezbjeđivala je članove sa-vezničkih vojnih misija u rejonu Drvar-sela i u zaseoku Grujići između Unca i puta za Bosanski Petrovac. Tenkovski vod (4 tenka) bio je u Drvaru; Inžinjerijska brigada (dva bataljona nepotpuno naoružana) bila je takođe u Drvaru.⁵⁵²

Raspored snaga i zadaci jedinica jedne i druge strane u operaciji "Reselšprung"

Šestog maja 1944. njemački komandant Jugoistoka baron feldmaršal Maksimilijan fon Vajks, naredio je komandantu 2. oklopne njemačke armije generalu Lotaru Rendulicu, da u toku maja izvede operaciju "Reselšprung". Izdajući mu to naređenje, ujedno ga je obavijestio o slijedećem: 1) da je za izvođenje operacije "Reselšprung" rajhsministar SS i ministar bezbjednosti Rajha Hajnrih Himler odobrio upotrebu 500. SS padobransko-lovačkog bataljona, jačine 654 padobranaca,⁵⁵³ koji će izvršiti vazdušnodesantni napad na vrhovno rukovodstvo NOP-a Jugoslavije u Drvaru; 2) da je Himler odobrio i upotrebu SS padobranske nastavne čete, a da je major Beneš odredio 40 ljudi iz jedinice "Bekel", među kojima je bilo i četnika Bosanskokrajiškog četničkog korpusa i 6 ljudi kontraobavještajne službe. Svi oni trebalo je da se jave na vrijeme komandantu 500. SS padobransko-lovačkog bataljona, Kurtu Ribkeu. Sa dodijeljenim pojačanjima bataljon je imao ukupno 824 vojnika; 3) da je njemačka vrhovna komanda oružane sile odobrila upotrebu 1. puka divizije "Brandenburg" i 54. izviđačkog bataljona 1. brdske njemačke divizije, iz sastava Grupe armije "E"; 4) da on, komandant Jugoistoka, sa svoje strane odobrava upotrebu 92. motorizovanog puka i 202. tenkovskog bataljona.

Sve ostale snage koje će sudjelovati u operaciji trebalo je da odredi komandant 2. oklopne armije iz sastava njegove armije.

Rok za izradu plana grupisanja i načina upotrebe snaga bio je 12 dana.

Dobivši precizna naređenja, general Rendulic je napravio plan operacije, koji je dostavljen na uvid i odoorenje lično Hitleru. On je 21. maja odobrio plan

552 Arhiv CK SKJ, 1/3, AVII, k. 15, reg. br. 11/2. Vrhovni štab tada se organizacijski dijelio na sedam grupa. Prvu grupu u pećini, na čelu sa maršalom Titom sačinjavala je pet članova: Edvard Kardelj, Aleksandar Ranković, Sreten Zujović i Arsa Jovanović.

553 AVII, NAV-N-T-314, Roll. 563/715-16.

236

i od tog momenta počinju neprekidne intenzivne pripreme za početak operacije.⁵⁵⁴

Na osnovu opšteg plana operacije, koji je odobrio vođa fašističke Njemačke, general Rendulic je 22. maja napisao svoj plan. Detaljno je opisao cilj operacije, opširno objasnio način upotrebe 500. SS padobranskog bataljona i ostalih jedinica. General-pukovnik Rendulic je podijelio padobranski bataljon na borbene grupe. Jedriličare na šest grupa: "Panther" (Panter), "Sturmer" (Jurišnik), "Draufganger" (Bezobzirni napadač), "Greifer" (Hvatač), "Beisser" (Grizač) i "Brecher" (Drobilica). Padobrance je podijelio na tri grupe: "Blau", "Grun" i "Rot". Sto se tiče 373. "Tiger" divizije, Rendulic je naredio da se borbena grupa "Vilam" ojača artiljerijom i inžinjerijom na pravcu Srb - Drvar. Ojačani 92. motorizovani puk trebalo je da brzo prodire iz Bihaća ka Bosanskom Petrovcu, a odatle nezadrživo na Drvar, radi uspostavljanja veze sa 500. SS padobranskim bataljonom.

Tim planom i ujedno naređenjem general Rendulicje odredio glavni pravac udara od Srba prema Drvaru i od Bihaća preko Bosanskog Petrovca prema

554 AVII, NAV-N-T-314. Roll. 563/690-2.

237

Drvaru. Na pravcu Bihać - Drvar po njegovom planu dejstvovali su 92. motorizovani puk, 54. izviđački bataljon 1. brdske divizije. Bila je to najjača borbena grupa po vatrenoj moći, po oklopu, po brzini pokreta, jednom rječju, najjača borbena grupa u operaciji. U svom sastavu imala je 80 tenkova, 35 bornih izviđačkih kola i preko 400 kamiona za brzi prevoz pješadije. Ona je bila brojno najveća - brojala je oko 7.000 dobro izvježbanih i specijalno obučenih vojnika, podoficira i oficira.⁵⁵⁵

Po predviđanju generala Rendulica, za prodor od Ripča, jugoistočno od Bihaća, do Drvara, preko Bosanskog Petrovca (ukupna dužina pravca oko 80 kilometara), trebalo joj je, pod borbom i uz otklanjanje eventualnih zapreka, 3-4 sata. Ta procjena je poslužila generalu Rendulicu da odredi početak operacije, posebno vrijeme spuštanja desanta, odnosno vrijeme početka bombardovanja Drvara. Takav zaključak uticao je i na zamisao cijelog toka operacije i dinamiku njenog odvijanja, što se vidi iz naređenja u kojem je precizirano: prvo, u 5.00 časova ujutro 25. maja sve borbene grupe, svaka sa svog pravca, otpočinju napad jednovremeno, prodirući na slobodnu teritoriju i vežući snage NOV i POJ tako da ne mogu pomoći snagama napadnutim iz vazduha u Drvaru, odnosno vrhovnom rukovodstvu NOP-a Jugoslavije.

U 6.35 časova otpočinje bombardovanje Drvara sa 5 eskadrilajurišnih bom-bardera (Sturmkraftsbomber Yu-88), zvanih "Štuke", i traje do 7.00 časova. Cilj je bio nanijeti što veće gubitke jedinicama koje brane Drvar i svim ostalim, satjerati rukovodstva u skloništa i spriječiti povlačenje iz Drvara.

Potom, u 7.00 časova, spušta se prvi talas od 314 padobranaca, a odmah za-tim, u 7.10 časova, jedrilice sa materijalom i 320jedriličara. Ukupno 634 padob-ranaca i jedriličara.

Od 7.30 do 9.00 časova predviđeno je zauzimanje Drvara, a u međuvremenu, prodorom od Bosanskog Petrovca i Srba stižu 373. njemačka divizija, 92. motorizovani puk i 54. izviđački bataljon, spajaju se sa 500. SS-padobranskim bataljonom, i do kraja uništavaju još neuništene dijelove vrhovnog rukovodstva NOP-a Jugoslavije.

Osnovna ideja i bitne postavke tog Rendulicevog plana mogu se potpunije rekonstruisati na osnovu zadataka koji su bili određeni svim jedinicama koje su učestvovale u operacije. Navešćemo neke od njih.

1) Ojačani 500. SS padobranski bataljon bioje potpuno spreman za polijetanje 24. maja ujutro sa tri aerodroma: Ečka kod Zrenjanina (u dokumentu piše Veliki Bečkerek) na kome je spreman za start čekao prvi talas od 314 padobranaca; Lučko kod Zagreba, na kome je spreman za start čekao prvi talas jedriličara dijela 500. SS-padobranskog bataljona, 40 Benešovih ljudi i 6 ljudi iz kontraobavještajne službe; Zalužani kod Banjaluke, na kome je spreman za start čekao drugi talas od 171 padobranca.

Gotovost na startnim uzletištima pod šifrom "Rajner stigao" ("Reiner eingetroffen").³⁵⁶

2) 373. njemačka "Tiger" divizija, bez 383. puka, pod neposrednom komandom komandanta divizije Eduarda Aldrijana, zauzima položaj 24. maja u rejonu Srb, sa zadatkom da, uz podršku avijacije, artiljerije, inžinjerije, prodre 25. maja preko Trubara u Drvar, deblokira 500. SS padobranski bataljon i zajedno sa padobrancima i jedriličarima, koje stavlja pod svoju komandu, uništi "Crveni komandni centar i strane vojne misije".⁵'⁷

3) Jedan bataljon 373. divizije (borbena grupa "Lapac"), raspoređen 24. maja u Lapcu, napada 25. maja preko Kulen-Vakufa, prema Vrtoču kod Bosanskog Petrovca, da bi pomogao prodor njemačkih snaga od Bihaća, prema Vrtoču. Čim snage iz Bihaća prodru do Vrtoče vraća se u sastav divizije, radi pojačanja snaga za prodor u Drvar.

4) 92. motorizovani puk, ojačan Inžinjerijskim bataljonom 1. kozačke divizije 69. rezervnog njemačkog armijskog korpusa napada iz Bihaća 25. maja, preko Ripča, prema Bosanskom Petrovcu i Drvaru.

555 AVII, k. 25, reg. br. 5/3.

556 AVII, NAV-N-T-314, Roll. 563/690-2.

557 AVII, NAV-N-T-314, Roll. 563/690-2.

238

5) 54. izviđački bataljon 1. brdske njemačke divizije sa 1. pukom 2. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga, pod neposrednom komandom 92. motorizovanog puka, napada iz Bosanske Krupe, preko Risovca u planini Grmeč, sela Krnjeuša u pravcu Vrtoča, i dalje prema Bosanskom Petrovcu i Drvaru, sa zadatkom da na podrucju Drvara, zajedno sa 373. :njemačkom "Tiger" divizijom, 7. SS divizijom "Princ Eugen" i 1. pukom "Brandenburg" opkoli i uništi snage NOV i POJ.

6) Ojačani 2. oklopni jurišni bataljon 2. oklopne njemačke armije sa 202. tenkovskim bataljonom iz Banjaluke 25. maja prodire preko Čađavice i Ključa prema Bosanskom Petrovcu, sa zadatkom da zapriječi tu cestu i spriječi proboj snaga NOV i POJ iz planine Klekovače u planinu Grmeč.

7) 7. SS divizija "Princ Eugen", bez 14. SS puka, sa Bosanskokrajiškim četničkim korpusom, 25. maja nastupa od Jajca i Mrkonjić-Grada, prema željezničkoj stanici Mliništa i izvornom dijelu rijeke Sane, a zatim u streljačkom stroju, pretresajući veliki masiv planine Klekovače, izbija u područje Drvara i Bosanskog Petrovca.

8) 105. SS izviđački bataljon 5. SS brdskog armijskog korpusa, pod čiju komandu su stavljeni izviđački bataljon 369. njemačke divizije, dvije bojne (bataljona) ustaša 6. ustaškog stajaćeg zdruga i kupreška ustaška bojna nastupa od Livna u dva pravca:

- 105. SS izviđački bataljon od Livna, preko Bosanskog Grahova, prema Drvaru;

- Izviđački bataljon 369. njemačke divizije od Livna pretna Glamoču.

9) 1. puk "Brandenburg", ojačan sa 3 korpusa četnika Dinarske četničke divizije, napada iz Knina 25. maja, preko Bosanskog Grahova, prema Prekaji, gdjje sadejstvuje sa juga snagama 7. SS divizije "Princ Eugen", koje napadaju sa sjevera, i 373. njemačkoj diviziji, koja prodire od Drvara, preko Mokronoga, prema Prekaji.

Ukupne snage Nijemaca, ustaša, domobrana i četnika koje su učestvovale u operaciji "Reselšprung" brojale su 43.000 vojnika (Nijemaca 32.000, ustaša 4.000, domobrana 2.000 i četnika 5.000).

U operaciji "Reselšprung" određen je najveći broj tenkova, oklopnih izviđačkih kola i motornih vozila koji je ikada upotrebljen na bojištima u Jugoslaviji.

Ukupno je upotrebljeno preko 160 tenkova, oko 75 oklopnih (blindiranih) automobila i preko 1.000 kamiona za brzo prebacivanje trupa.

Za bombardovanje Drvara i položaja jedinica NOV i POJ upotrebljeno je oko 100 aviona bombardera.

Bile su to jedinice velike vatrene moći, brzo pokretljive, specijalno obučene - najelitnije jedinice kojim je njemačka vojska rapolagala. Sve to potvrđuje koliko je njemačkoj vrhovnoj komandi oružane sile značio uspjeh operacije "Reselšprung".

Raspored jedinica tri korpusa NOVJ, koji su rneposredno štitili slobodnu teritoriju u Bosanskoj krajini uoči desanta na Drva.r, bio je slijedeći:

1) 1. proleterski korpus:

- štab korpusa nalazio se u selu Mokronogama kod Drvvara;

- 1. proleterska divizija: 3. krajiška proleterska brigada u rejonu Glamoča, na položajima prema Livnu; 1. i 13. proleterska brigada u rejonu Šipovo-Mlinište-Čađavica, položaji prema Jajcu i Mrkonjić-Gradu;

- 6. lička proleterska divizija: 1. 2. i 3. brigada na položajima u dolini Une, od Martin-Broda, Donjeg Srba i Trubara do Resanovaca.

2) 5. korpus NOVJ:³'⁵"

- štab korpusa nalazio se u selu Ribniku kod Ključa;

- 4. krajiška divzija: 6. krajiška brigada i Drvarsko-petrovački odred na položajima prema Bihaću; 8. krajiška brigada na položajima prema Bosanskoj Krupi;

- 39. krajiška divizija: 16. krajiška brigada na položajima na desnoj obali Sane, prema Prijedoru; 15. krajiška brigada na položajima u rejonu Bronzanog Majdana, orijentisana prema Banjaluci;

13. krajiška brigada na terenu Manjače zatvara pravce prema" Čađavici i Sitnici.

558 AVII, k. 371, reg. br. 31/17-5.

559 AVII.k. 1265,reg.br. 14/1-1,

239

3) 8. korpus NOVJ:

- štab korpusa nalazio se u selu Tičevu kod Bosanskog Grahova.

- 9. dalmatinska divizija sa Grahovsko-peuljskim NOP odredom držala je položaje prema Livnu i Bosanskom Grahovu.

Ukupno je u sklopu pomenuta tri korpusa NOVJ - l. proleterski, 5.i 8. korpus NOVJ bilo 19.300 boraca.

Vojni odnos snaga bio je i ovog puta izrazito povoljan za napadače - Nijemce, ustaše i četnike. Brojni odnos u ljudstvu bio je 2,3:1 u korist okupatorsko-kvislinških snaga, ne računajući apsolutnu nadmoć u avijaciji i tenkovima, jer ih jedinice NOV i POJ nisu imale. Međutim, opšti odnos snaga u koji se uračunavaju svi činioci snaga i uslova na operacijskoj prostoriji bio je sasvim drukčiji, što će pokazati i ishod operacije.

Prateći razvoj situacije, komandant 5. korpusa je došao do zaključka da će vrlo brzo uslijediti napad na Drvar. Zbog toga je odlučio da svoje snage pregrupiše i da im odredi novi raspored, pa je 18. maja izdao naređenje, u kojem, između ostalog, stoji:⁵⁶'

"Zadnjih dana neprijatelj vrši veće pokrete jačim snagama komunikacijom Kostajnica-Bosanski Novi - Bihać...

Prema podacima kojima raspolažemo, imaju namjeru izvršiti prodor sa pravca Bihaća i Bosanske Krupe prema Bosanskom Petrovcu...

Da bi onemogućili i osujetili namjere neprijatelja, izvršiti pregrupisavanje snaga 4. i 39. divizije sa slijedećim zadacima, radi čega, se naređuje:

1) Glavninu snaga 4. divizije postaviti na Bihaćkom i Krupskom pravcu, i to:

a) 6. krajiška brigada sa Drvarsko-petrovačkim odredom zatvaraće pravac Bihać - Vrtoče -Bosanski Petrovac...

b) 8. krajiška brigada zatvaraće pravac Bosanska Krupa - Vrtoče... Štab 4. krajiške divizije smjestiti na prostoru Vrtoče - Krnjeuša;

2) 39. krajiška divizija:

a) 11. krajiška brigada, bez jednog bataljona, zatvaraće pravce, koji od Ljubije i Prijedora, lijevom obalom Sane, izvode prema Sanskom Mostu i Podgrmeču;

b) 16. krajiška brigada zatvara pravce od Prijedora i Kozarca koji izvode prema jugu na slobodnu teritoriju;

c) 15. krajiška brigada zatvara pravac Bronzani Majdan - Pervan prema Sanskom Mostu...

d) dva bataljona 13. proleterske brigade (koji su bili pod komandom štaba 5. korpusa NOVJ, prim. D.K.) sajednim bataljonom 13. krajiške brigade postaviti na prostoriju Orahovljani-Čađavica-Sitnica zatvaraju pravce od Mrkonjić-Grada prema Ključu i Ratkovu.

e) Glavninu (tri bataljona) 13. krajiške brigade zadržati na prostoriji Sokolovo-Pavići, kao re-zervu za eventualne pravce prema Mrkonjić-Gradu, Banjaluci, ili Prijedoru...

3)... Izvršiti detaljno rušenje svih komunikacija koje izvode prema slobodnoj teritoriji. Prekope i barikade postavljati na takvim mjestima koja se mogu braniti i koja neprijateljska motorizacija ne može zaobići. Dimenzije prekopa da budu takve da ih neprijatelj ne može lako opraviti.

Minirati komunikaciju i prostoriju kuda bi neprijatelj prodirao sa svojim glavnim snagama...

U pripremnom periodu operacije "Reselšprung" koji je trajao 4 mjeseca i završio se 24. maja 1944. godine vođena je borba s jedne strane njemačke vrhovne komande oružane sile i njoj potčinjenih komandi na jugoistoku Evrope, a sa druge Vrhovnog štaba i njemu potčinjenih štabova i komandi na slobodnoj teritoriji Drvara.

Na čelu njemačkih komandi stajao je vođa fašističke Njemačke i vrhovni komandant oružane sile Adolf Hitler, a neposredno su mu pomagali ministar bezbjednosti Trećeg Rajha Hajrih Himler i načelnik njemačke vrhovne komande oružane sile feldmaršal Vilhelm Kajtel.

Glavni planer i organizator operacije "Reselšprung" po Hitlerovom naređenju bio je komandant 2. oklopne njemačke airnije general-pukovnik Lotar Rendulic. Predpostavljeni Rendulicu njemački komandant Jugoistoka baron gene-

560 AVII, k. 2015, dnevnik Momčila Poleksića.

561 AVII. k. 1265, reg. br. 14/1-1.

240

ral feldmaršal Maksimilijan fon Vajks postavljen je u ulogu posrednika između Hitlera i Rendulica, a ujedno i da pomaže Rendulicu. Bila je to puka formalnost kako njemački komandant Jugoistoka fon Vajks ne bi bio zaobiđen od svog podčinjenog komandanta 2. oklopne njemačke armije. Ovi odnosi pokazuju da je Hitler visoko cijenio sposobnosti general-pukovnika Rendulica što je on u pripremom periodu i dokazao.

Izvođenje operacije "Reselšprung" povjereno je ojačanim snagama 5. SS i 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa, i 500. SS padobranskom lovačkom bataljonu.

Sa 5. SS brdskim armijskim korpusom komandovao je generallajtnant Artur Fleps.

Na čelu 7. SS divizije "Princ Eugen" nalazio se general-major Oberkamp koji kada je upoznat sa operacijom "Reselšprung", a poučen lošim iskustvom iz ranijih operacija protiv NOV i POJ, naglo se razbolio. Ljekari su ustanovili da je zdrav i stavljen je pod sud, a na njegove mjesto za komandanta 7. SS divizije "Princ Eugen" postavljen je general-major Oto Kum.

Sa 15. brdskim njemačkim armijskim korpusom komandovao je general-lajtnant Ernst Lejzer.

Sa 373. njemačkom "Tiger" divizijom komandovao je general lajtnant Eduard Aldrijan, a sa 384. pukom 373. divizije pukovnik Rudolf Vilam. Sa ojačanjima 15. brdskog armijskog korpusa komandovali su:

Sa 92. motorizovanim pukom pukovnik Hilebrant.

Sa. 1. pukom "Brandenburg" potpukovnik Valter.

Sa oklopnim grenadirskim jurišnim bataljonom major Kin.

Nasuprot njemačkim, ustaško-domobranskim i četničkim snagama kojima su komandovali navedeni njemački komandanti, jedinicama NOV i POJ komandovali su štabovi na čelu sa vrhovnim komandantom maršalom Titom.

Snagama 1. proleterskog korpusa komandovao je štab sastava: komandant Koča Popović, politički komesar Mijalko Todorović i načelnik štaba Karlo Lalić. U sastavu 1. proleterskog korpusa bile su 1. proleterska i 6. lička proleterska divizija

Snagama 1. proleterske divizije komandovao je štab sastava: komandant Vaso Jovanović, politički komesar Vlado Šćekić i načelnik štaba Moma Đurić.

U sastavu 1. proleterske divizije bile su 1, 3. i 13. proleterska brigada.

Štab 1. proleterske brigade bioje sastava: komandant Jagoš Žarić, politički komesar Mirko Jovanović, zamjenik komandanta Savo Mašković, zamjenik političkog komesara Komnen Žugić i načelnik štaba Ljubiša Veselinović.

Štab 3. krajiške proleterske brigade bio je sastava: komandant Vlado Bajić, politički komesar Simo Tadić, zamjenik komandanta Nikola Pećanac i zamjenik političkog komesara Pero Trninić.

Štab 13. proleterske brigade "Rade Končar" bioje sastava: komandant Milan Žeželj, politički komesar Ivan Denic, zamjenik komandanta Marko Rapo, zamjenik političkog komesara Mato Horvatić i načelnik štaba Miloš Vučković.

Snagama 6. ličke proleterske divizije komandovao je štab sastava: komandant Đoko Jovanić, politički komesar Dragoslav Mutapović i zamjenik komandanta Dušan Dotlić.

241

U sastavu 6. ličke proleterske divizije bile su 1, 2. i 3. lička proleterska brigada.

Štab 1. ličke proleterske brigade bio je sastava: komandant Milan Antončić-Velebit, politički komesar Bogdan Vujnović, zamjenik političkog komesara Časlav Božović i načelnik štaba Jovo Bursać.

Štab 2. ličke proleterske brigade bio je sastava: komandant Dragan Rakić, politički komesar Branko Damjanović, zamjenik komandanta Ljubomir Medić i zamjenik političkog komesara Nikica Pejnović.

Štab 3. ličke proleterske brigade bio je sastava: komandant Milan Šijan, politički komesar Gojko Milekić, zamjenik komandanta Dmitar Zaklan i zamjenik političkog komesara Dane Čujić.

Snagama 5. korpusa NOVJ komandovao je štab sastava: komandant Slavko Rodić, politički komesar Ilija Došen, zamjenik komandanta Nikola Karanović, načelnik štaba Velimir Knežević, komandant artiljerije Hamdija Omanović, komandant vojne oblasti 5. korpusa Nemanja Vlatković, načelnik operativnog odeljenja Josip Mažar Šoša, načelnik obavještajnog odsjeka Vojin Mitrov i načelnik trupne intendanture Gojko Latinović.

U sastavu 5. korpusa NOVJ na slobodnoj teritoriji Drvara nalazile su se 4. i 39. krajiška NOU divizija i 9. brigada 10. krajiške NOU divizije.

Snagama 4. krajiške NOU divizije komandovao je štab sastava: komandant Petar Vojnović, politički komesar Dmitar Bajalica i zamjenik komandanta Uroš Bogunović Roca.

U sastavu 4. krajiške divizije bile su 6, 8. i 11. brigada.

Štab 6. brigade bio je sastava: komandant Mićo Kolundžija, politički komesar Ratko Novaković, zamjenik komandanta Rade Brkić i zamjenik političkog komesara Savo Popović

Štab 8. brigade bioje sastava: komandant Milančić Miljević, politički komesar Rade Bašić, zamjenik komandanta Sajo Grbić i zamjenik političkog komesara Rahmija Kadenić.

Štab 11. brigade bioje sastava: komandant Žarko Zgonjanin, politički komesar Redžo Terzić, zamjenik komandanta Mikan Marjanović, zamjenik političkog komesara Živko Rodić i načelnik štaba Ljuban Crnobrnja.

Snagama 39. krajiške divizije komandovao je štab sastava: komandant Vojo Todorović, politički komesar Niko Jurinčić i zamjenik komandanta Milan Zorić.

U sastavu 39. krajiške divizije bile su 13, 15. i 16. brigada.

Štab 13. brigade bio je sastava: komandant Pero Kasapović, politički komesar Đuro Štrbac, zamjenik komandanta Nikola Bokan i zamjenik političkog komesara Miladin Ivanović-Šego.

Štab 15. brigade bio je sastava: komandant Jovo Medić, politički komesar Đorđe Maran, zamjenik komandanta Rade Erceg i zamjenik političkog komesa-ra Lazar Gajanović.

Štab 16. brigade bio je sastava: komandant Savo Batinica, politički komesar Dušan Vujatović, zamjenik komandanta Brane Tanjiga, zamjenik političkog komesara Vaso Petrović i načelnik štaba Mirko Simić.

Snagama 10. krajiške divizije komandovao je štab sastava: komandant Milorad Mijatović, zamjenik komandanta Petar Mećava i načelnik štaba Mesud Hotić.

Devetom brigadom komandovao je štab sastava: komandant Makso Dakić, politički komesar Pero Morača, zamjenik komandanta Veljko Stojaković i zamjenik političkog komesara Milovan Samardžija.

242

Osmi korpus NOVJ bioje sastava: komandant Vlado Ćetković, politički komesar Boško Šiljegović i načelnik štaba Milan Kuprešanin.

Južno od 8. korpusa dio slobodne teritorije Drvara branila je 9. dalmatinska divizija na čelu sa štabom: komandant Ante Banina, politički komesar Andro Kovačević i načelnik štaba Momčilo Poleksić.

Tok operacije "Reselšprung"

Napad je počeo tačno po planu, u 5.00 časova ujutru 25. maja, kada su sve borbene grupe od Srba, Suvaje, Bihaća, Bosanske Krupe, Banjaluke, Mrkonjić--Grada, Jajca, Vijenca, Livna i Knina otpočele prodor na slobodnu teritoriju.

Od 6.35 ćasova 5. eskadrila "štuka" bombardovala je Drvar do 7.00 časova, a onda se spustio prvi talas od 314 padobranaca. U 7.10 časova počele su slijetati jedrilice. Do 7.30 časova u Drvaru je bilo 634 podobranca i jedriličara.

Prvi otpor Nijemcima pružili su vodovi protivavionskih mitraljeza pratećeg bataljona Vrhovnog štaba i tenkovski vod 1. proleterskog korpusa. Zajedno sa njima otpor su pružili pripadnici Komande drvarskog područja i mjesta, članovi partijskih komiteta, članovi Komiteta SKOJ-a, kursisti, pripadnici narodne vlasti, pojedini borci i oficiri koji su se u momentu desanta zatekli u Drvaru. Energičan otpor pružili su svi građani Drvara, bez izuzetka. Bila je to krvava borba. Ginuli su padobranci, ali su ginuli i pripadnici Pratećeg bataljona, Komande drvarskog područja i mjesta, okružnih komiteta KPJ i SKOJ-a, Opštinskog i Sreskog komiteta, organa narodne vlasti. Ginuli su ljudi, žene i djeca. Smrt je pustošila Drvarom. Padobranci su pokazivali slike maršala Tita i pitali gdje se on nalazi. Ljudi su ćutali, a za ćutanje su najčešće strijeljani. Niko nije odao gdje je pećina u kojoj je boravio vrhovni komandant, maršal Tito.

Po žestokom otporu oko 100 boraca pratećeg bataljona iz pravca pećine padobranci su zaključili da bi se tamo mogao nalaziti maršal Tito i onda su koncentrisali i usmjerili sve snage u tom pravcu. Poduzimali su juriš za jurišem, ali su ih svaki put dočekali borci pratećeg bataljona i nanosili im teške gubitke. Uvjerivši se da ne mogu prodrijeti sa fronta, pukušavaju da izvedu bočni napad i obuhvatom zauzmu Podove iznad pećine, te je tako opkole sa svih strana.

U međuvremenu, oko 8.00 pristiglo je 138 slušalaca oficirske škole iz Šipovljana. Polovina je bila naoružana pištoljima, a polovina puškama i automatima. Hitajući prema Drvaru, krećući se trkom, jedna grupa oficira, uviđajući značaj Podova iznad pećine, stigla je tamo prva i zauzela položaje, a druga je saTrninića-brijega napola na padobrance u gradu. Kada su padobranci krenuli da zauzmu Podove, dočekali su ih slušaoci oficirske škole, razbili prvi i sve ostale napade prije nego što je pristigla 3. lička proleterska brigada 6. ličke divizije, koja je oko podne, iz pokreta prešla u napad. Nijemci su se povukli u rejon groblja da se odatle brane. Za ogromnu većinu to nisu bili samo položaji za odbranu, već zaista groblje.

Dok su se u Drvaru vodile žestoke borbe, još žešće borbe vođene su na pravcima od Bihaća i Bosanske Krupe, prema Bosanskom Petrovcu i Drvaru.

Iz pravca Bihaća 92. motorizovani puk, a iz pravca Bosanske Krupe 54. izviđački bataljon sa 1. pukom 2. lovačkog ustaško-domobranskog puka napali su svim snagama prema Bosanskom Petrovcu. O žestini tih borbi pisao je štab 4. krajiške divizije štabu 5. korpusa NOVJ:

243

"... Dana 25. o. mj. neprijatelj je izvršio napad na oslobođenu teritoriju od Bihaća i Bosanske Krupe u pravcu Bosanskog Petrovca u jačini jedne divizije, sa motorizacijom i potpomognut garnizonskim snagama iz Bihaća i Bosanske Krupe. Isti je dočekan našitn snagama 6. i 8. brigade i snagama Drvarsko-petrovačkog NOP odreda na položa|ima Ripački klanac - Hrgar - Gudavac i k. 380...

Jaćina kolone kojaje nadirala cestom od Bihaća prema Bosanskom Petrovcu bila je oko 210 tenkova, oklopnih automobila, kamiona, motocikla i kotača... "

U izvještaju se dalje navodi da je napao veliki broj tenkova i bornih izviđačkih kola sa pravca Bosanske Krupe u pravcu Bosanskog Petrovca, da nema obične pješadije, već je sva motorizovana. Na kraju se kaže i ovo: "Prije samog napada neprijatelj je isturio četničke i ustaške grupice pored komunikacije za davanje podataka o našim snagama... "⁵⁶²

Komandant 92. motorizovanog puka, pukovnik Hilebrant (Hillebrandt), po zadatku morao je stići u Drvar najkasnije do 9.00 časova, a on je u to vrijeme ispred Bihaća, na Ripačkom klancu, vodio krvave borbe sa 6. krajiškom brigadom i Drvarsko-petrovačkim NOP odredom, naređujući da se ide iz juriša u juriš, bez obzira na gubitke. U tim bjesomučnim napadima 92. motorizovani puk je pretrpio teške gubitke. Prema izvještaju štaba 4. krajiške divizije poginulo je i ranjeno 216 Nijemaca. Uništena su i 4 tenka, 1 avion "štuka", veći broj kamiona, motocikla i bicikla.⁵⁶³

Na pravcu od Bosanske Krupe 54. izviđački bataljon i 1. puk 2. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga prodrli su do Risovca, a tada je 8. krajiška brigada u strahovitom protivnapadu potpuno razbila Nijemce, ustaše i domobrane, uniš-tivši veći broj vozila, nekoliko tenkova i nanijevši neprijatelju veće gubitke u ljudstvu. Mnoge od njih (mrtve ili ranjene) ostavili su na bojištu, bježeći prema Bosanskoj Krupi.

Radi uspješne odbrane pravca od Bihaća prema Bosanskom Petrovcu i Drvaru, komandant 5. korpusa Slavko Rodić pohvalio je 1. bataljon 6. krajiške brigade, ističući značaj te pobjede za slom cijele neprijateljske operacije.³⁶⁴

Ta ocjena Slavka Rodića bilaje tačna. Komandant 2. oklopne njemačke armije, general Rendulic, pretrpio je neuspjeh na glavnom pravcu udara i to je bio jasan znak sloma cijele operacije. Iz Drvara dobio je obavještenje od komandanta padobranskog bataljona da ima mnogo mrtvih, da je mnogo ranjenih umrlo bez ukazane pomoći. da ima još 72 teška ranjenika i da se taj broj povećava u teškoj borbi sa mnogo jačim snagama NOV i POJ, koje su pristigle u pomoć Vrhovnom štabu u Drvaru.

Generala Rendulica više je interesovalo gdje se nalazi maršal Tito nego to koliko je poginulo padobranaca, pa je nestrpljivo iz časa u čas pitao: "Gdje je Tito?"

"U pećini na obali Unca, u Drvaru",uslijedio je jedan od odgovora depešom.

Tada komandant 2. oklopne njemačke armije zahtijeva da se u 12.00 časova spusti i drugi talas od 220 padobranaca, a komandantu padobranskog bataljona, šturmbanfireru Ribkeu, strogo naređuje da po svaku cijenu drži u blokadi pećinu dok ne pristignu glavne snage radi likvidacije Vrhovnog štaba. Zatim je ponovo naredio komandantu 92. motorizovanog puka, pukovniku Hilebrantu, da svim snagama prodire prema Drvaru. Pukovnik Hilebrant, ne mogavši pro-

562 AVII, k. 458A, reg. br. 47/7.

563 AVII, k. 8, reg. br. 43/7-a.

564 AVII, k. 1270, reg. br. 42/6.

244

biti odbranu Ripačkog klanca frontalnim napadom, odvaja dio snaga koje zajedno sa četnicima, kao vodičima, kroz šumu zaobilaze položaje 6. brigade i Drvarsko-petrovačkog odreda, izbijaju im iza leda. Zbog toga se brigada i odred povlače prema Bosanskom Petrovcu, a 92. motorizovani puk izbija predveče u Vrtoče. General Rendulic naređuje da puk odmah produži za Drvar, ali je puk zbog pretrpljenih gubitaka i iscrpljenosti ljudstva u žestokoj borbi koja je neprekidno trajala čitav dan bio nesposoban da nastavi dejstva. Trebalo je najprije da se popuni i odmori. To on i čini u toku noći 25/26. maja u Vrtoču, da bi već 26. maja rano ujutru, u 2.00 časa, ponovo prešao u napad prema Bosanskom Petrovcu i Drvaru.

Oko 11.00 časova Vrhovni komandant sa dijelom Vrhovnog štaba izišao je iz pećine na Podove i odmah naredio štabu 1. proleterskog korpusa da uporno brani pravce od Jajca i Mrkonjić-Grada prema Jasenovim Potocima i Mliništima, a 5. korpusu da sa 6. i 8. krajiškom brigadom zaposjedne padine Klekovače i brani pravce od Bosanskog Petrovca i Ključa prema Potocima.

Potom je maršal Tito sa pratnjom i članovima Vrhovnog štaba krenuo između Otaševca i Stražbenice, u Materića-uvalu, gdje je 26. maja osvanuo i tu se zadržao do uveče. Zatim je nastavio put preko Presedline, kota 1.140, i stigao u Potoke, gdje su pristigli i članovi Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije strane vojne misije, preostali dio Vrhovnog štaba i štab 1. proleterskog korpusa.

U Potocima 28. maja Vrhovni komandant je održao sastanak sa sekretarom Pokrajinskog komiteta KP za Bosnu i Hercegovinu Đurom Pucarom Starim i komandantom 5. korpusa Slavkom Rodićem, kojima je saopštio da će 1. proleterski korpus napustiti teritoriju Bosanske krajine i krenuti prema Srbiji, da će teritoriju Bosanske krajine napustiti i Vrhovni štab sa Nacionalnim komitetom oslobođenja Jugoslavije, strane vojne misije pri Vrhovnom štabu i druge ustanove, i s tim u vezi dao u zadatak štabu 5. korpusa da sa 4. i 39. krajiškom divizijom obezbijedi odvajanje snaga 1. proleterskog korpusa od neprijatelja i prebacivanje prema Kupresu, i dalje na istok, kao i vrhovnog rukovodstva NOP-a, koje će se do Kupreškog polja povlačiti sa snagama 1. proleterskog korpusa.

Osim toga, Vrhovni komandant je naredio štabu 5. korpusa da nakon prebacivanja 1. proleterskog korpusa i vrhovnog rukovodstva NOP-a u Kupreško polje, sve jedinice Korpusa, kao i ranije, nezadrživo pređu u opšti napad, ponovo oslobode i prošire slobodnu teritoriju, saopštavajući mu pri tom da će Korpus i dalje glavninom snaga ostati na teritoriji Bosanske krajine.

Po povratku iz Vrhovnog štaba, komandant 5. korpusa je 28. maja izdao naređenje prema kojem će 4. krajiška divizija sa 6. i 8. brigadom zatvarati pravce:

Oštrelj - Drinić - Bravski Vaganac - Kozila - Srnetica,⁵⁶⁵ dok će 39. krajiška divizija sa 13. i 16. brigadom zatvarati tri pravca: Klokotovac - Medna - Ribnik -Busije, Ključ - Ribnik i pravac Ključ - Paunovac - Bosanski Petrovac.⁵⁶⁶

Istog dana dva bataljona 13. proleterske brigade, koja su bila pod komandom štaba 5. korpusa, upućena su usastav 13. proleterske brigade 1. proleterske divizije.

Jedinice 5. korpusa, svaka na svom pravcu, prešle su u napade i toga dana zaustavile dalji prodor Nijemaca, četnika i ustaša.

Prva proleterska divizija vodila je borbe na liniji: Vrbljani - Jasenovi Potoci - Pecka.

565 AVII, 458-A, reg. br. 47/1-7.

566 Isto

245

Deveta brigada 10. krajiške divizije vodilaje borbe sa Nijemcima i četnicima na terenu Janja.

Sjutradan, 29. maja, jedinice 13. krajiške brigade 39. divizije, koje su bile na glavnom pravcu udara neprijatelja, prešle su u snažne napade i primorale Nijemce da se brane.

Toga dana, 29. maja uveče, kolona vrhovnog rukovodstva NOP-a Jugoslavije, sa stranim vojnim misijama, pod zaštitom 3. bataljona 1. proleterske brigade i još nekih jedinica, krenula je iz Potoka, preko sela Poljice (tu se uključila i 3. krajiška proleterska brigada), ka Šator-planini. Uveče 31. maja kolona je krenula preko Agića-vrela na prostor Crne Gore, s namjerom da se 1. juna prebaci preko ceste kod Mliništa i nastavi put ka Kupreškom polju. Međutim, kolona vrhovnog rukovodstva NOP-a sukobila se u rejonu Obršina - Bjeljevina s jedinicama 7. SS divizije "Princ Eugen". Došloje do žestoke borbe između 3. krajiške proleterske brigade i jedinica te divizije. Vrhovno rukovodstvo NOP-a i strane vojne misije povukli su se u selo Poljice, da bi 2. juna, poslije pripreme, probili neprijateljevu zaprečnu liniju i prešli cestu između Glamoča i Mliništa, nastavljajući put preko Vučjih poljana (k. 1.363) i Pribelja, ka Kupreškom polju. Sa Kupreškog polja noću 3/4.juna vrhovno rukovodstvo, strane vojne misije i teži ranjenici prebacili su se avionima u Bari, a iz Barija, ubrzo, na oslobođeno ostrvo Vis.

Dok se vrhovno rukovodstvo NOP-a kretalo navedenim pravcem sa 3. krajiškom proleterskom i 13. proleterskom brigadom 1. proleterske divizije, iz pravca zapadno od Jasenovih Potoka 7. SS divizija "Princ Eugen" ubacila im se za leđa, u rejon Čardaka i Pribelja. Ona je tamo stigla na obavijest komandanta 2. bataljona 3. četničke brigade, koji je 2. juna javio štabu divizije "Princ Eugen" da se Vrhovni štab nalazi u planini Vitorog. Na tu vijest vrlo brzo su sve snage njemačke divizije promijenile pravac dejstva sa zapada prema istoku. Štab 5. korpusa to odmah primjećuje i naređuje svim snagama 39. divizije da udare u leđa njemačkim snagama. To prisiljava Nijemce da se zaustave i organizuju odbranu, a kada su u međuvremenu saznali da je Vrhovni štab NOV i POJ otišao, a da se 1. proleterska divizija prebacila u Vukovsko i Ravno, tada komanda 2. oklopne njemačke armije pokreće sve svoje snage koje su se nalazile u Klekovači u napad na snage 5. korpusa NOVJ. Pošto se štab Petog korpusa, sa Šesnaestom brigadom Trideset devete divizije i rukovodstvom NOP-a Bosne i Hercegovine, 30. maja probio iz obruča na pruzi Srnetica - Drvar u rejon sela Crkvenog naredio je trećeg juna 4. i 39. diviziji da pređu u ofanzivu.

Nijemci su udarili u prazno i time završili ofanzivu ne postigavši nijedan od ciljeva koje su željeli da ostvare drvarskom operacijom, kombinovanom sa vazdušnim desantom.

U toku drugog svetskog rata njemačke oružane snage su širom Evrope, počev od Belgije, Danske, Holandije, Norveške, ostrva Krita u Grčkoj, pa do Gran Sasa u Italiji, prilikom otimanja Benita Musolinija iz zatvora, u koji ga je stavila nova italijanska vlada maršala Badolja, upotrebljavale vazdušne desante i u svim tim desantima potpuno su uspjevale ostvariti postavljene ciljeve. Uspio je i onaj desant protiv sovjetskog vojskovođe Vatutina, koga su Hitler i njegov generalitet visoko cijenili kao stručnjaka i vojskovodu, te su, da bi ga uhvatili živog ili ubili, bacili specijalni desant na njegov štab.

Sličnim metodom Nijemci su se poslužili i u drvarskoj operaciji. Ipak, jedini potpuni neuspjeh njemačkih desanata u drugom svjetskom ratu zabilježenje upravo u napadu na vrhovno rukovodstvo NOP-a Jugoslavije u Drvaru.

246

Taj neuspjeh Hitler nije mogao oprostiti do tada toliko puta odlikovanom i pohvaljenom general-pukovniku Lotaru Rendulicu, komandantu 2. oklopne njemačke armije. Zbog neuspjeha vazdušnodesantnog napada na Drvar, 25. juna 1944. smijenjen je sa svih komandnih položaja. Tome je dosta doprinio i njemu potčinjeni komandant 15. brdskog armijskog korpusa, general Ernst Lejzer, koji mu nije oprostio uvrede nanete upravo u procesu planiranja te već propale operacije. Onje u svom opširnom izvještaju naveo niz propusta kojeje počinio Rendulic, tvrdeći daje to dovelo do neuspjeha.⁵⁶⁸ Ipak, Lejzer nije shvatio niti je mogao shvatiti šta su glavni razlozi neuspjeha vazdušnog desanta na Drvar.

567 AVII, NAV-N-T-501, Roll. 256/142.
568 AVII, NAV-N-T-314, Roll. 563/350-51.

Sadržaj Prethodna strana Sledeća strana Biblioteka