Drago Karasijevic: PETI UDARNI KORPUS NOVJ

Politička i vojnostrategijska situacija u Evropi i Jugoslaviji, posebno u Bosanskoj krajini u jesen 1943.

Do konca ljeta 1943. godine, uglavnom odigrali su se svi najvažniji, prelomni događaji na vojnom planu na svim svjetskim ratištima, pa i na našem nacionalnom ratištu. Poslednji među njima bio je ispadanje fašističke Italije iz lanca fašističke strategije, kao jedne od značajnih karika te strategije.

Poslije kapitulacije Italije, Njemačka je odlučila da nastavi rat na sva tri fronta u Evropi: (1) na istoku, protiv armija Sovjetskog Saveza; (2) na jugu, u Italiji, protiv armija Velike Britanije i Sjedinjenih Američkih Država i (3), na jugoistoku, u Jugoslaviji, protiv Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije.

Glavne snage Njemačke vodile su borbu na istočnom frontu, protiv armija Sovjetskog Saveza. Na frontu u Italiji njemačka vrhovna komanda oružane sile, poslije iskrcavanja armija Velike Britanije i SAD najužni dio italijanskog kopna (12. septembra 1943.) rasporedila je 8 divizija koje su brojale ukupno oko 120.000 vojnika i one su zadržale armije Velike Britanije i SAD sve do oktobra 1943. na liniji rijeka Biferno - rijeka Volturno, južno od Rima.

Sjeverno od te linije, daleko u pozadini, na liniji: Ankona- Livorno, Nijemci su rasporedili 9 divizija koje su bile namijenjene, uglavnom, za odbranu Tršćanskog zaliva i za borbu protiv jedinica NOV i POJ u Istri i Slovenačkom primorju, sve do Rijeke i Ljubljane.

Balkan kao veoma važan dio "Hitlerove evropske tvrđave" imao je ogroman značaj u njemačkim planovima, jer je obrazovanjem fronta u južnoj Italiji trebalo da se veže taj front sa istočnim. Međutim, baš na teritoriji Jugoslavije, snage NOV i POJ prekinule su tu sponu i u neprekidnim borbama vezale jake njemačke i satelitske snage, koje su Nijemci morali stalno pojačavati novim jedinicama.

Poslije kapitulacije Italije, naročito posle Teheranske konferencije, Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije postala je ravnopravan član armija Antihitle-rovske koalicije-Velike Britanije, SAD i Sovjetskog Saveza. Jedinice NOV i POJ u velikoj mjeri su olakšale položaj savezničkih snaga na frontu u južnoj Italiji, a otežale i onako tešku situaciju Nijemaca na istočnom frontu, gdje su im u ljeto bile naročito potrebne rezerve radi zaustavljanja sovjetske ljetnje ofanzive. Naročito južni dio istočnog fronta bio jeza Njemačku "osjetljiv", jer je približavanje Crvene armije njemačkim satelitskim zemljama: Slovačkoj, Madarskoj, Rumuniji i Bugarskoj imalo velikog vojničkog i političkog odjeka u tim zemljama, koje su već bile pokolebane događajima u Italiji i uspješnom borbom jedinica NOV i POJ.

Uslijed takve situacije na jugu Evrope, Balkanu, posebno u Jugoslaviji, Nijemci su bili prinuđeni da planiraju u jesen i zimu 1943/1944. godine niz većih i manjih operacija radi razbijanja jedinica NOV i POJ po dijelovima. S obzirom na to da su propali raniji ambiciozni planovi po tipu "okruži i uništia, Nijemci su se konačno uvjerili da ne mogu uništiti Narodnooslobodilačku vojsku Jugoslavije. Pouke u tom pogledu izvukli su iz tzv. neprijateljevih ofanziva - četvrte i pete, pa zato više i nisu postavljali sebi za cilj uništenje NOV i POJ. Za počesno razbijanje jedinica NOV i POJ, Nijemci dovlače nove snage: 264. pješadijsku diviziju iz Francuske, koja se iskrcala početkom oktobra u Bihaću, odakle je prebačena na prostoriju Zadar- Šibenik - Split; 181. pješadijsku diviziju iz Norveške, koja se iskrcala od 12. do 15. oktobra u Uroševcu, odakle je prebačena na prostoriju Slano - Dubrovnik - Trebinje - Kotor - Bar - Cetinje - Podgorica (Titograd) - Nikšić; 1. kozačku konjaničku diviziju, prebačenu početkom oktobra 1943. iz Poljske, preko Pančeva u Srem a zatim u zapadnu Hrvatsku. Ta divizija je bila iz sastava Ruske oslobodilačke armije (ROA) generala Vlasova, sastojala se od dvije brigade, a brojala 28.000 ljudi; 371. pješadijska divizija prebačena je krajem novembra 1943. iz Italije, na prostoriju Karlovac - Ogulin; 944. obalski artiljetijski puk prebačen je sredinom novembra 1943. iz Norveške i kanala La Manš na prostoriju Zadar- Šibenik - Split; 1. brdska divizija prebačena je novembra 1943. iz Grčke i upućena preko Kosova i Sandžaka i istočnu Bosnu radi ofanzive.

Na području Istre, Slovenačkog primorja i bivše Ljubljanske pokrajine iz sastava Grupe armija "B" u Italiji, koja je rasformirana krajem oktobra formiranjem Grupe armija "C", u Jugoslaviju su prebačene slijedeće njemačke snage:

44. pješadijska divizija; 162. pješadijska turkestanska divizija; SS oklopna divizija "Adolf Hitler" i dijelovi oklopne divizije "Herman Gering".

Od domaćih izdajnika u Sandžaku je formirana legija "Krempler", jačine 5.000 ljudi.

Početkom decembra na tom području obrazovan je štab komande operativne zone Jadranskog primorja, na čelu sa generalom Kiblerom, sa sjedištem u Trstu, čija je operativna prostorija bila Videm - Gorica - Trst - Pula - Rijeka i bivša italijanska "Ljubljanska pokrajina". Taj štab bio je potčinjen Grupi armija "C" feldmaršala Keselringa, koji je u novembru preuuzeo komandu nad svim njemačkim snagama u Italiji (štab Grupe armija "B" vraćen je u Njemačku).

Tako je poslije kapitulacije Italije, pa do kraja 1943. njemačka vrhovna komanda oružane sile (OKW) angažovala u Jugoslaviji 21 njemačku diviziju, što je gotovo trostruko više nego na frontu u Italiji.

Prema podacima iz naših i neprijateljskih dokumenata u Jugoslaviji novembra 1943. protiv snaga NOV i POJ dejstvovale su slijedeće neprijateljske snage:

- ustaša i domobrana... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 280.000;

- četnika Draže Mihailovića... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 90.000;

- nedićevaca i ljotićevaca... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 40.000;

- balista, pripadnika, "bijele garde" i "plave grade" i drugih neutvrđenog broja.

To je očevidno još uvijek bio nepovoljan odnos snaga za NOVJ, koja je krajem 1943. brojala oko 300.000 boraca. Međutim, na globalnom planu odnos snaga odavno je već bio prevagnuo na stranu saveznika u Antihitlerovskoj koaliciji.

Zbog toga je politika počela da se probija napred i da preuzima primat vojnoj strategiji.

Polovinom septembra vlade Antihitlerovske koalicije Velike Britanije, SSSR-a i SAD najavljuju održavanje Trojne konferencije u Moskvi,[1] na kojoj treba da se donese odlukao poslijeratnom uređenju Evrope i o kažnjavanju fašističkih zločinaca.

Po prethodnom stavu vlada Antihitlerovske koalicije, trebalo je, uglavnom donijeti odluku o povratku na stanje državnih granica evropskih država prije početka drugog svjetskog rata i unutrašnje stanje u državama, kakvo je bilo prije Hitlerove agresije. Prema tome stavu na vlast u Jugoslaviji trebalo je povratiti buržoaziju na čelu sa kraljem Petrom II, Karađorđevićem a što se tiče granica da ostanu iste kao i u vrijeme kraljevine Jugoslavije, što je značilo da Istra sa Slovenačkim primorjem i Zadar treba i dalje da ostane u sastavu Italije.

Vrhovni komandant Josip Broz Tito preduzeo je hitne mjere da spriječi donošenje takve odluke za Jugoslaviju. Kao što se zna, godinu dana ranije osnovano je Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja, kao najviše političko tijelo svih naroda i narodnosti Jugoslavije, i u ime tog tijela Tito je obavijestio vlade zemalja potpisnica Antihitlerovske kaolicije da odluke Moskovske konferencije, što se tiče Jugoslavije, treba da budu u skladu sa činjeničnim stanjem u Jugoslaviji, a to je priznanje tekovina narodnooslobodilačke borbe. Svaku drugu odluku narodi Jugoslavije na priznaju.

Pred sam početak te konferencije, drug Tito je poslao slijedeću poruku u Moskvu:

"... U vezi sa pripremama konferencije predstavnika SSSR-a, Engleske i Arnerike biće sasvim vjerojatno postavljeno i pitanje Jugoslavije.

Antifašistička vijeća Jugoslavije, Hrvatske i Slovenije i Vrhovni štab NOV i POJ opunomoćili su me da izjavim slijedeće:

- prvo, mi ne priznajemo ni jugoslovensku vladu ni kralja u inostranstvu zato što oni dvije i pol godine, pa i sada, podržavaju saradnika okupatora Dražu Mihailovića i zbog toga snose svu odgovornost za to izdajstvo nad narodima Jugoslavije;

- drugo, mi nećemo dozvoliti da oni dođu u Jugoslaviju, jer bi to značilo građanski rat;

- treće, govorimo u ime ogromne većine naroda da on želi demokratsku republiku koja se oslanja na narodnooslobodilačke odbore;

- četvrto, jedina zakonita vlast u sadašnje vrijeme jesu narodnooslobodilački odbori na čelu sa antifašističkim vijećima... "[2]

Dok su, na jednoj strani, njemačka vrhovna komanda oružane sile i komandant Jugoistoka, feldmaršal fon Vajks, u toku oktobra i novembra 1943. pravili planove operacija protiv NOV i POJ i postepeno u Jugoslaviji koncentrisali velike snage, a na drugoj strani, izbjeglička vlada i kralj, uz podršku bloka udruženih kontrarevolucionarnih snaga u zemlji i izvan nje, kovali planove o povratku u zemlju i o obnavljanju buržoaskog poretka, Vrhovni komandant, Vrhovni štab, AVNOJ i Politbiro CK KPJ radili su u Jajcu na dva glavna zadatka: prvo, izvodili su neposredne pripreme za održavanje Drugog zasjedanja AVNOJ-a i drugo, koncentrisali snage NOV i POJ za prodor u Srbiju.

To su bila dva glavna političko-strategijska zadatka revolucionarne armije u toj fazi.

Što se tiče najvažnijeg strategijskog problema pobjede oružane socijalističke revolucije, drug Tito je pisao Glavnom štabu NOV i PO Hrvatske:

"U vezi sa događajima u svijetu i našoj zemlji i pokušajima jugoslovenske izbjegličke vlade i kralja da na prevaru iskoriste sporazum u Moskvi i dođu u zemlju, potrebno je najhitnije sazvati plenum AVNOJ-a za donošenje važnih odluka. Pošto situacija ne dozvoljava ni najmanje odlaganje predlažemo da se još do plenuma obrazuje privremena vlada, koja će se za sada zvati Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije, a koju bi onda plenum samo potvrdio."[3]

Zbog toga je drug Tito, kao generalni sekretar KPJ, znajući za sve zakulisne igre jugoslovenske izbjegličke vlade i kralja, sračunate na to da se uz pomoć vlada zemalja potpisnica Antihitlerovske koalicije vrate u zemlju, u čemu su ih one podržavale, stavio u zadatak pokrajinskim partijskim rukovodstvima da što prije formiraju zemaljska antifašistička vijeća (sem Hrvatske i Slovenije, koje su već bile formirale pokrajinska politička rukovodstva), da izaberu delegate za Drugo zasjedanje AVNOJ-a, te da ih upute u rejon Bugojna.[4] To je bila prva i osnovna mjera na političkom planu i sve druge bili su njome određene - izvođenje neposrednih priprema za održavanje Drugog zasjedanja AVNOJ-a.

Idući u susret Drugom zasjedanju AVNOJ-a, na kojem je za razliku od Prvoga, zasjedanja AVNOJ-a, trebalo donijeti sudbonosne odluke o budućnosti Jugoslavije, odluke koje će se ticati njenog društvenog bića, suvereniteta i integriteta, i konačno formirati Nacionalni komitet narodnog oslobođenja kao privremenu vladu drug Tito, kao vrhovni komandant, planski je preduzimao sve potrebne mjere i u vojnostrategijskom pogledu. Prije svega, ubrzano je reorganizovana NOVJ, potom su formirane krupne jedinice, nove divizije i korpusi na teritoriji čitave Jugoslavije. Dejstva krupnih vojnihjedinica u svim pokrajinama, naročito prema Srbiji, usmjeravana su tako da su borbena dejstva jedinica NOV i POJ u tom periodu bila potpuno u funkciji postizanja najveće političke pobjede oružane socijalističke revolucije - udaranju temelja nove Socijalističke Jugoslavije.

Prvo što je Vrhovni komandant NOV i POJ preduzeo početkom oktobra, tačnije 5. oktobra 1943. jeste formiranje osam korpusa NOVJ i to:[5]

Prvi proleterski korpus, u čijem je sastavu na dan formiranja bila samo 1. proleterska divizija sa 1. i 3. proleterskom brigadom. Kasnije će u sastav tog korpusa ući 6. lička divizija i 13. brigada "Rade Končar", koja je ušla u sastav 1. proleterske divizije.

Prvi proleterski korpus je formiran u rejonu Bugojna i ostaće da dejstvuje na teritoriji Bosanske krajine sve do jula 1944. godine;

- Drugi udarni korpus NOVJ formiran je na teritoriji Crne Gore, Sandžaka i Hercegovine;

- Treći korpus NOVJ, nastao je preimenovanjem dotadašnjeg 1. bosanskog korpusa, a dejstvovao je na teritoriji istočne i srednje Bosne;

- Četvrti korpus NOVJ nastao je preimenovanjem dotadašnjeg 1. hrvatskog korpusa, a dejstvovao je na teritoriji Banije, Korduna i Like;

- Peti korpus NOVJ nastao je preimenovanjem dotadašnjeg 2. bosanskog korpusa, a dejstvovao je na teritoriji Bosanske krajine;

- Šesti korpus NOVJ nastao je preimenovanjem dotadašnjeg 2. hrvatskog korpusa, a dejstvovao je na teritoriji Slavonije;

- Osmi korpus NOVJ formiran je od dotadašnje 4. operativne zone Hrvatske, a dejstvovao je na teritoriji Dalmacije, Like i jugozapadne Bosne.

U stvari, formirana su četiri nova korpusa (dva od jedinica Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba i po jedan na teritoriji Slovenije i Hrvatske), dok su četiri samo preimenovana (dva bosanska i dva hrvatska).

Vrhovni komandant Josip Broz Tito početkom oktobra 1943. izdao je naređenje štabovima korpusa da pređu u snažnu ofanzivu protiv svih neprijatelja na svojoj teritoriji, oslobađajući što veći prostor Jugoslavije, i da na slobodnim teritorijama formiraju organe narodne vlasti i vojnopozadinske organe.

U sklopu opšte ofanzive, Vrhovni komandant je posebno naredio štabovima 2. udarnog i 3. korpusa da usmjere dejstva prema Srbiji. Zbog toga je početkom oktobra ojačao 5. krajišku diviziju 10. krajiškom brigadom iz 4. krajiške divizije, stavio je pod neposrednu komandu i naredio joj da 10. oktobra 1943. sa prostorije Gornji Vakuf - Fojnica krene prema Srbiji, južno od Sarajeva, oslobodi Višegrad, i izbije na područje Užica.[6]

U sklopu opštih strategijskih zadataka Vrhovni komandant NOVi POJ je naredio štabu 3. korpusa da oslobodi grad Tuzlu i time stvori uslove za vrlo brzo jačanje NOP-a u istočnoj Bosni. Oslobođenjem Tuzle trebalo je uključiti u NOP hiljade novih boraca, najviše radnika tuzlanskog basena, formirati nove NOP odrede, brigade i divizije. Materijalne pretpostavke za to već su bile stvorene time što su bile zaplijenjene ogromne količine oružja i druge vojne opreme.

Tako ojačane snage 3. korpusa trebalo je da razviju ofanzivna dejstva na širokom frontu prema dolinama Save, na sjever, i Drine, na istok - prema Srbiji, radi sadejstva jedinicama Glavnog štaba NOV i PO Srbije.

Jedinice 3. korpusa su 2. oktobra 1943. oslobodile Tuzlu i cijeli Tuzlanski basen. U jedinice korpusa stupilo je nekoliko hiljada radnika.

Njemački fašistički okupator je bio strahovito pogođen gubitkom Tuzlanskog basena, odnosno bogatih rudnika i industrijskih postrojenja. Njemačka vrhovna komanda je intervenisala i naredila da se po svaku cijenu i što prije povrati Tuzla i cijeli basen. Komandant artiljerijskog puka 369. njemačke divizije, pukovnik Kutner, koji je bio odgovoran za odbranu Tuzle, poslije bjekstva u Doboj, degradiran je i poslat kao vojnik na istočni front, gdje je i poginuo. Vrhovni komandant Jugoistoka, feldmaršal Maksimilijan fon Vajks, naredio je štabu 69. rezervnog armijskog korpusa da iz Slavonije uputi u napad na Tuzlu 187. rezervnu diviziju, da je pojača svim ostalim raspoloživim njemačkim i ustaško-domobranskim snagama i po svaku cijenu povrati Tuzlu.[7]

Između snaga 3. korpusa NOVJ i njemačkih snaga pojačanih ustaško-domobranskim snagama na dva pravca od Doboja i od Brčkog prema Tuzli, razvile su se teške i žestoke borbe.

Vrhovni komandant je tada naredio štabu 1. proleterskog korpusa, koji je početkom oktobra 1943. imao u svom sastavu samo 1. proletersku diviziju, da stavi pod svoju komandu privremeno i 10. krajišku diviziju 5. korpusa NOVJ, prodre u dolinu rijeka Lašve i Bosne i tako pomogne snagama 3. korpusaa NOVJ.

Kada je izdato to naredenje štabu 1. proleterske divizije (7. oktobra 1943. godine), njene jedinice su se nalazile u širem rejonu Bugojna, a 7. brigada 10. krajiške divizije u rejonu Turbeta, na položajima prema Travniku. Jedan bataljon 9. krajiške brigade i Ramski NOP odred zatvarali su pravac koji iz doline Neretve

izvodi ka Gornjem Vakufu i Bugujnu, a ostala 3 bataljona su bila slobodna za prodor u dolinu Lašve i Bosne.

Trinaesta krajiška brigada 10. divizije kontrolisala je teren Mrkonjić-Grada i držala položaje prema Banjaluci. Sa njom je sjevernije, u rejonu Sanskog Mosta i Ključa, držala položaje 6. krajiška brigada 4. divizije, koja je početkom oktobra pristigla iz oslobođenog Kupresa.

Osma krajiška brigada 4. divizije vodila je borbe u dolini Une, a 11. krajiška brigada 4. divizije u dolini Sane.

Nijemci su bili ugroženi i budno su pratili sve pokrete jedinica 5. korpusa NOVJ i 1. proleterske divizije. Komandant 15. brdskog armijskog korpusa piše 7. oktobra komandantu 2. oklopne armije, generalu Lotaru Rendulicu, slijedeće:

"Situacija u Bosni vrlo teška. Velika aktivnost partizanskih snaga. Raspored snaga procjenjuje se:

U slijedećim izvještajima istog dana, štab 15. armijskog korpusa obavještava komandu 2. oklopne armije:[8]

"Borbe kod Turbeta, Travnika, Teslića, Bosanskog Novog, Bihaća, Bosanske Krupe ne prestaju... 5. ustaška brigada (zdrug) pobjegla iz Livna... Partizani 4. 10. 1943. zauzeli Kupres., ."[9]

Sedmog oktobra Josip Broz Tito izdaje naređenje za napad jedinica 1. proleterske i 10. krajiške divizije u dolini Lašve i Bosne i napad na neprijatelja u Zenici, s ciljem rušenja postrojenja, mostova u gradu i sjeverno od grada.

Postupajući po tom naređenju, štab 1. korpusa upućuje 3. krajišku proletersku brigadu iz Bugojna 8. oktobra 1943. i ona noću 10/11. oktobra napada njemačke i ustaško-domobranske snage u Zenici, razbija ih, oslobađa grad i uništava fabrike, električnu centralu, rudnik i željezničku stanicu. Za to vrijeme 3. bataljon 9. krajiške brigade zatvorio je pravac Kiseljak - Busovača - Vitez, a 7. brigada je demonstrativno napala od pravca Turbeta na Travnik.

Komanda 2. oklopne njemačke armije depešom je obavijestila komandanta Jugoistoka da su sva postrojenja u Zenici uništena.

Poslije uspjelog napada na Zenicu, štab 1. proleterskog korpusa je odlučio da 3. proleterskom i 7. krajiškom brigadom napadne naTravnik. Neprijatelj je budno pratio pokrete obiju brigada i zaključio da će do napada doći noću 14/15. oktobra. U vezi s tim, komanda 369. divizije naređuje strogu pripravnost koja počinje 14. oktobra uveče i traje sve do napada snaga 1. proleterske i 10. krajiške divizije.[10]

Noću 15/16. oktobra 1943. u 20.00 časova, sa južne strane, 1. proleterska brigada napala je neprijateljsku posadu u Travniku, sa istočne strane napadala su dva bataljona 3. proleterske, a sa zapada 7. krajiška brigada. Jedinice obje brigade su prodrle u grad i spojile se. U stvari, zauzet je grad. Ali, neprijatelj koji je očekivao napad hitno je uputio u pomoć posadi Travnika 92. motorizovani puk, koji je pristigao 16. oktobra u 4.00 časa ujutru.[11] Snage pod komandom 1. proleterskog korpusa su se tada povukle iz grada.

Slično kao 3. korpus, i 2. udarni korpus dobio je zadatak da izvrši prodor u Srbiju, ali drugim pravcem, preko Sandžaka i Kosova. Sprovodeći taj zadatak, jedinice 2. udarnog korpusa NOVJ oslobodile su Mateševo, prodirući dalje prema istoku.

Ofanzivna dejstva jedinica 5. korpusa NOVJ sama za sebe ne mogu se tretirati kao ofanziva, mada po svom političkom cilju imaju strateški značaj. Ona nisu ni samo jedna napadna operacija operativnog značaja, jer i prostorno, i vremenski, i po cilju prevazilaze taj nivo.

Bili su to mnogobrojni samostalni bojevi i borbe na odvojenim pravcima, povezani jedinstvenim ciljem. Dejstvima je koordinirao štab Korpusa uz veliku inicijativu komandi i štabova taktičkih jedinica, pa i onih najnižih. Zbog toga ćemo ta ofanzivna dejstva nazvati jednim neutralnim i u pogledu nivoa nedovoljno određenim terminom, koji je dat u naslovu.

U svakom slučaju, štab 5. korpusa shvatio je ovo naređenje Vrhovnog komandanta, kao dotad najvažniji svoj borbeni zadatak. Iako tada drug Tito nije ništa govorio o tome da će se u Jajcu održati Drugo zasjedanje AVNOJ-a i da zbog toga jedinice 5. korpusa NOVJ odista imaju najvažniji zadatak koji su ikada mogle dobiti, a to je da potpuno obezbijede slobodnu teritoriju Bosanske krajine, naročito širi rejon Jajca i Bugojna i da ne dozvole da ih neprijatelj iznenadi, bilo ubacivanjem diverzantskih grupa, bilo iznenadnim prodorima prema Jajcu od Banjaluke ili Travnika.

Pravac od Travnika i Prozora prema Bugojnu i Jajcu branile su 1. proleterska i 10. krajiška divizija, a pravce koji od Livna i iz Dalmacije i Hercegovine izvode prema Bugojnu i Jajcu, onaj koji vodi od Knina ka Bosanskom Grahovu i Glamoču, branile su jedinice 8. korpusa NOVJ, koje su bile odgovorne sve do linije Prozor-Kupres-Glamoč-Bosansko Grahovo. Zbog toga su po naređenju Vrhovnog komandanta, Glamočko-livanjski i Grahovsko-peuljski odred potpali pod komandu 8. korpusa NOVJ. Sve ostale pravce, koji sa sjevera, istoka i zapada izvode ka području Bosanske krajine zatvarao je 5. korpus NOVJ.

Iako je to u suštini bio odbrambeni zadatak, on je izvršavan isključivo napadom. U borbenim izvještajima i drugim dokumentima prikazano je i, manje ili više, podrobno opisano oko 40 borbenih ofanzivnih akcija, koje su izveli bataljoni, odredi, ređe čitava brigada na tri odvojena pravca: (1) područje Grmeča, Podgrmeča i doline Une; (2) područje Kozare, potkozarja i doline Sane i (3) pravac od Mrkonjić-Grada ka Banjaluci i dolina rijeke Lašve. Na prvom je zabilježeno 17 borbi i bojeva, na drugom 16, a na tom trećem osam. To znači da su jedinice 5. korpusa NOVJ svakog dana u oktobru izvodile po jedan napad, prepad, zasjedu ili neki drugi oblik ofanzivnih dejstava. Razumije se, bilo je dana kada su akcije izvođene jednovremeno na dva ili na sva tri navedena pravca-područja.

U opštoj ofanzivi NOVJ koja je otpočela u oktobru 1943. najveće udarce neprijatelju zadavale su i postigle najveće uspjehe jedinice 5. korpusa. Nije bilo borbe koju su jedinice Korpusa nametnule neprijatelju a da nisu odnijele punu pobjedu.

Svakako, najveći uspjeh u tim borbama i uopšte u 1943. postigle su snage 5. korpusa oslobođenjem Sanskog Mosta i čitave doline rijeke Sane, do Prijedora. Planski rukovođene, neposredno od štaba Korpusa, jedinice 4. krajiške divizije (6. i 8. krajiška NOU brigada) i snage 13. krajiške brigade 10. divizije, jednovremeno su sa svih strana napali neprijateljsku posadu u Sanskom Mostu, noću 20/21. oktobra 1943. godine.[12]

Dva bataljona 8. krajiške brigade napadala su od izvora Zdene na dio grada na lijevoj obali Sane. Jedan bataljon sa dvije čete bio je postavljen u zasjedu prema Prijedoru, na desnoj obali, a na lijevoj obali Sane u zasjedi, takođe prema Prijedoru, raspoređen je 2. bataljon i jedna četa 1. bataljona.

Sa južne strane, od pravca Vrhpolja, napadali su dijelovi 13. brigade 10. divizije i prateća četa štaba Korpusa sa jednim tenkom.

Borba je počela tačno u 23.00 časa. U grad su prvi prodrli tenk i prateća četa, na čijem čelu su jurišali komandant i politički komesar 5. korpusa Slavko Rodić i Veljo Stojnić. Do 24.00 časa bataljoni 6. krajiške brigade su oslubodili dio grada na desnoj obali Sane.

Na lijevoj obali Sane jedinice 8. brigade, odnosno njen 4. bataljon, već u 23.50 časova, ispaljivanjem rakete objavio je da je dio grada na lijevoj obali Sane oslobođen.

Istog dana, 21.oktobra 1943, komandant 5. korpusa je telefonom obavijestio Vrhovni štab o oslobođenju Sanskog Mosta, navodeći podatke o 1.100 zarobljenih neprijateljskih vojnika, ogromnom ratnom plijenu i o tome da jedinice koje su učestvovale u oslobođenju Sanskog Mosta nastavljaju dejstva za oslobođenje Sanske doline sve do Prijedora.

Ta i druge pobjede 5. korpusa u toku oktobra dovele su komandu 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa u vrlo teških situaciju. Predviđali su gubitak i najvećih uporišta, kao što su Banjaluka, Prijedor i Travnik. To najbolje potvrđuju svakodnevni izvještaji komandi 2. oklopne armije. Ilustracije radi, ovdje donosimo siže nekih njemačkih dokumenata iz druge polovine oktobra.

Snage 373. divizije vode borbe oko Prijedora. Očekivan je napad na Banjaluku. Zbok toga pojačati posadu u Banjaluci. Komandant odbrane Banjaluke, komandant 4. puka "Brandenburg". 369. divizija vodi borbe oko Maglaja i Zavidovića;

U zoni 373. divizije akcije, u širem rejonu Banjaluke i Prijedora. Četnički komandant korpusa Drenović javlja o borbama sa 5. i 12. brigadom južno od Banjaluke, te o borbama 8. i 13. brigade na Manjači.

373. divizija: Banjaluka - Sanski Most - Prijedor - Bosanski Novi - Bosanska Krupa - Bihać;

SS divizija "Princ Eugen": istočna Hercegovina - Imotski - Posušje - Omiš - Ston;

Telefonski izvještaj poručnika Fogta: 6 njemačkih bombardera bombardovalo selo Sajković (21 kilometar sjeveroistočno od Vrlike) zbog dobijenih podataka da se Titova vrhovna komanda nalazi u Sajkoviću.

Pruga Banjaluka - Ivanjska - Prijedor - Bosanski Novi - Bosanska Krupa - Bihać, jako ugrožena dejstvom partizana, a isto tako pruga Doboj - Zenica.

92. motorizovani puk ostaje u Travniku, a 1. puk u Sarajevu. Upućuje se pod hitno 6. ustaško-domobranski puk u Vareš.

Komandno mjesto generala Litersa: jako dejstvo partizana kod Rame, Busovače, Kladnja, Dervente, Doboja, Vareša, Olova.

Vrlo jaki napadi partizana kod Omarske, Kozarca, Prijedora, Banjaluke, Cazina i Kladuše. Željeznički most kod Bosanskog Novog popravljen, ali odmah i porušen.

1. borbeha grupa, "Rozenov" upućena u Banjaluku i biće potčinjena borbenoj grupi "Hajnc". Daje se saglasnost za upotrebu 2 borbene grupe u rejonu Doboja.

Pritisak partizana u rejonu Zavidovići - Busovaća - Travnik. U rejonu Kiseljaka žestoke borbe. Dignuta pruga kod sela Zaglice, 3 km od Rame. Jake neprijateljske snage zauzele Sočanicu kod Doboja.

Partizani zauzeli Sanski Most 21. 10. Gubici 1.000 vojnika i oficira sa većim brojem topova. Slijedeći cilj partizana vjerovatno Prijedor.

Preduzeti sve mjere za odbranu Banjaluke i bliže okoline. Provjeriti pripravnost jedinica, dajući potrebne probne uzbune. Zavesti pripravnost 1. stepena.

Iz ovih izvoda izvještaja o situaciji i mjera koje su preduzimale komande 2. oklopne armije i 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa jasno se može zaključiti da su Nijemci bili u teškoj situaciji. Naređenje za odbranu Banjaluke i Prijedora, dato u ovom posljednjem dokumentu, nije se ticalo samo vojničke opreznosti i poslovične njemačke sistematičnosti već se radilo o tome da su Nijemci bili ubjeđeni da će do tih napada i doći. Njihove procjene nisu bile bez osnova. U stvari, bile su tačne. Naime, štab 4. krajiške divizije, odmah po oslobođenju Sanskog Mosta, istog dana (21. oktobra) izdao je naređenje za napad na Prijedor,[25]ali se od tog napada odustalo, kao i od planiranog napada na Banjaluku, jer je Vrhovni štab naredio da se dotadašnja slobodna teritorija obezbijedi jačim snagama, naročito južno od Banjaluke, prema Jajcu, i južno od Prijedora, prema Sanskom Mostu.

Dvadesetog oktobra 10. krajiška divizija ponovo je stavljena pod komandu štaba 5. korpusa. Njene jedinice su tada bile u slijedećem rasporedu: Pljevski odred nalazio se kao posada u Mrkonjić-Gradu. Zbog toga je Blagajsko-janjski odred bio angažovan u borbi s četnicima na terenu Pljeva.[26]

Vukovski odred sa glavnim snagama nalazio se kao posada u Bugojnu, progoneći zaostale ustaše koje su se skrivale oko Bugojna. Manji dio tog odreda nalazio se kao posada u Kupresu.[27]

Na pravcu Prozor - Rama raspoređen je jedan bataljon 9. krajiške birgade i Prozorsko-ramski odred.[28]

Jedinice 7. krajiške brigade nalazile su se na položajima oko Travnika, a tri bataljona 9. krajiške brigade dejstvovala su na komunikaciji Sarajevo - Zenica - Busovača - Kiseljak i Busovača - Travnik.

Snažni i neprekidni napadi jedinica 5. korpusa na čitavoj teritoriji Bosanske krajine u oktobru 1943. godine, naročito u drugoj polovini oktobra, prisilili su njemačke komande da stalno pomjeraju snage iz jednog uporišta u drugo, da pomjeraju komandna mjesta, da se međusobno optužuju za pretrpljene gubitke i smjenjuju. Koliko su njemačke komande bile zabrinute stanjem borbene situacije i svojom nemoći da se odupru napadima jedinica 5. korpusa, najbolje svjedoče prilično dramatične poruke i drastične mjere koje se preduzimaju prema pojedinim odgovornim komandantima. <>Sa dužnosti je smijenjen general Liters, kome trogodišnje iskustvo iz borbi u Jugoslaviji, pa ni ono iz bitaka na Neretvi i Sutjesci, nije pomoglo da tog oktobra umiri nemirnu Bosansku krajinu. Podaci o svim tim događajima sadržani su u njemačkim dokumentima iz treće dekade oktobra, koje, kao i prethodne, donosimo u obliku kratkih sižea.

Partizani nadiru prema Prijedoru. U Prijedor najhitnije prebačen 3/383. puka. Žestoke borbe kod Vrtoča.

Industrija u Varešu ugrožena. Napad partizana na željezničke objekte Sarajevo - Travnik - Kakanj.

Zbog teške situacije u rejonu Banjaluke ponovo je uspostavljeno sjedište komande 15. brdsko-armijskog korpusa.

Zbog neuspjeha smjenjen komandant 15. brdskog armijskog korpusa, general-lajtnant Rudolf Liters, a postavljen general-lajtnant Ernst Lejzer.

Prebačen iz Slavonije 482. puk 187. rezervne divizije u Doboj sa zadatkom da brani taj važar saobraćajni čvor. Stavljen pod komandu 15. brdskog armijskog korpusa.

Formiran 5. SS korpus koji preuzima komandu nad istočnom Bosnom, istočnom Hercegovinom i Crnom Gorom. Izlaze iz sastava 15. brdskog armijskog korpusa 7. SS divizija "Princ Eugen" i 369. divizija.

Naređenje da komandu nad SS divizijom "Princ Eugen" i 369. "Vražjom" divizijom, te nad 3 domobranskim zbornim područjem preuzme komanda 5. SS korpusa.

Situacija u Banjaluci napeta. Drugi domobranski zbor odmah da uputi 1. četu 202. tenkovskog bataljona u Banjaluku.

Pristiglu iz Francuske 264. pješadijsku diviziju rasporediti u rejon Bihaća i Knina, a 373. diviziju u Bosansku Krupu, Bosanski Novi - Prijedor i Banjaluku.

Situacija u rejonu Prijedora veoma napeta. Borba između II/383. puka i partizana 4 km jugoistočno od Prijedora.

Prekinut saobraćaj Bosanski Novi - Bihać. Požar u željezničkoj stanici Bihać uništio opremu za 30 jedinica tek pristigle 264. njemačke divizije (požar je organizovala obavještajna služba 4. krajiške divizije, prim. D. K.).

Komanda 15. brdskog armijskog korpusa ponovo se vraća u Banjaluku i naređuje komandi 373. "Tiger" divizije da uputi 1 pukovski štab sa posadnim jedinicama, jer komanda Korpusa preuzima svu odgovornost za rejon Banjaluke.

Jedinice 373. divizije razbijene u borbi sa partizanima u pokušaju da povrate rudnik Ljubiju. Drugi dan 202. tenkovski bataljon i jedan puk divizije, ojačan sa dva ustaško-domobranska bataljona i bataljonom četnika, prodro u Ljubiju, ali ih je neprijatelj protjerao natrag u Prijedor.

U borbama na teritoriji Bosanske krajine štab 5. korpusa je svakih 10 dana slao izvještaje Vrhovnom štabu, iz kojih je on imao stalan uvid kako se njegova naređenja sprovode u djelo. Jedan od tih izvještaja za poslednjih 10 dana oktobra 1943. izgledao je ovako:

KOZARA: 17/18.oktobra Kozarski NOP odred srušio je dva mosta jedan na željezničkoj pruzi, dužine 10 metara, drugi na cesti, dužine 13 m. Potrgana je pruga na više mjesta između Blagaja i Prijedora.

Odmah poslije toga neprijatelj je krenuo sa blindiranim vozom i dvije satnije vojnika radi popravka mostova i željezničke pruge i radi pljačke okolnih sela. Snage Kozarskog odreda uspjele su neprijatelja odbiti i povratiti u Bosanski Novi, uz gubitke: 4. mrtva i veliki broj ranjenih. Zarobljena su 3 neprijateljska vojnika. Zaplijenjeno je 8 karabina, 1 "šmajser" i druga sprema. Na našoj strani nije bilo gubitaka.

PODGRMEČ: 24. oktobra neprijatelj, jačine tri bojne, pokušao je nadirati od Prijedora prema Sanskom Mostu. Snage VI krajiške brigade dočekale su te neprijateljske snage i u četvorosatnoj borbi,vještim manevrom, uspjele su potpuno razbiti neprijatelja, koji je u neredu odstupio. U ovoj borbi ubijeno je 200 neprijateljskih vojnika i oficira, a zarobljeno 11, među kojima i jedan četnik. Zaplijenjeno je: 1 mali bacač, 1 teški bacač, 2 puškomitraljeza i druge spreme i oružja.

Drug Marko Zorić, desetar u četi VI krajiške NOU brigade i jedan njegov drug unakrsnom vatrom ubili su 36 neprijateljskih vojnika, a veći broj ranili, i tim su izbacili čitavu satniju iz stroja.

U toj borbi naročito se istakao drug Sveto Popović, komandir čete VI krajiške NOU brigade, koji je ranjen u jurišu na neprijatelja.

Uporedo sa tim manevrom, jedinice VIII krajiške NOU brigade ponovo su oslobodile Ljubiju - Rudnik i tom prilikom, između ostalog, zaplijenile 2 vagona pšenice, 3 vagona zobi, preko 1.000 kg šećera, 30 buradi petroleuma i drugog materijala i spreme.

DRVARSKO-GLAMOČKI SEKTOR: 20. oktobra Drvarsko-petrovački NOP odred dočekao je jednu neprijateljsku kolonu, koja se kretala cestom od Bihaća prema Petrovcu, i jednu njemačku kolonu, koja je pošla da pljačka selo Vođenicu. Tom prilikom ubijena su 43 nepnjateljska vojnika. među njima i jedan njemački oficir, i nekoliko Čeha. Zarobljen je 1 njemački podnarednik, 1 podnarednik - Poljak, 1 mađarski vojnik i nekoliko legionara. Uništena su 31 kola s ratnim materijalom i zapregom, dok su 3 zarobljena. Zaplijenjeno je: 1 mitraljez, 3 "šmajsera", 10 karabina i druge spreme i materijala. Neprijatelj je odbijen i povraćen u Bosanski Petrovac.

Dvadeset četvrtog oktobra Udarni vod Vakufske čete Drvarskog NOP odreda vješto se privukao njemačkom logoru u Prkosima i kad su se Nijemci postrojili za ručak, borci tog voda osuli su jaku plotunsku paljubu iz svih oruđa. Tom prilikom ubijeno je 15 njemačkih vojnika, a 21 je ranjen. Odmah nakon dva dana, uslijed pritiska naših jedinica, neprijatelj je napustio svoj logor u Vrtoču povukavši se prema Kulen-Vakufu, a sutradan su naše snage ušle i u Prkose, pošto ih je neprijatelj napustio.

Dvadeset devetog oktobra Šajkovačka četa vodila je čitav dan borbu sa četničkom bandom popa Đujića u s. Nuglašici i Crnom Lugu. Ranjeno je i ubijeno nekoliko bandita.

TRAVNIČKO-SARAJEVSKI SEKTOR: 25. oktobra snage IX krajiške NOU brigade izvršile su napad na željezničku prugu i put Kiseljak - Busovača i Kakanj - Kiseljak. Tom prilikom porušena je pruga na više mjesta. Dignut je jedan most, na cesti, dug 30 metara u vazduh, a na pruzi dva željeznička mosta. Zarobljeno je 15 domobrana s oružjem i spremom.

Da bi se dobila potpuna slika o ofanzivnim dejstvima jedinica 5. korpusa NOVJ u oktobru 1943. godine, ovome što je zapisano u njemačkim dokumentima, kad već nije mogućno rakonstruisati i opisati svaki dogođaj, treba dodati bar statističke podatke o rezultatima tih borbi, sadrzane u mjesečnom izvještaju štaba 5. korpusa Vrhovnom štabu.[47]

Prema podacima iz tog izvještaja, ukupni razultati borbi jedinica 5. korpusa NOVJ u toku oktobra 1943. godine bili su slijedeći:[48] zarobljeno je 1.466 neprijateljskih vojnika, ubijeno i ranjeno 1.212; zaplijenjene su 1.654 puške, 104 mitraljeza i puškomitraljeza, 41 bacač mina, 9 topova raznog kalibra, 20 automota, 80 pištolja, 3 vagona razne municije, 40 sanduka ručnih bombi, 4 vagona razne ratne spreme, 8 radio-stanica, 6 automobila i kamiona, srušeno 8 željezničkih mostova, 40 km željezničke pruge, uništeno 7 vozova, spaljeno 7 željezničkih stanica, zaplijenjeno 70 konja i 2,100.000 kuna.

Vrhovni komandant drug Tito je i za novembar, kao glavni zadatak, 5. korpusa naredio da razvije što intenzivnija borbena dejstva na komunikacijama u dolinama rijeka: Bosne, Neretve, Une, Sane i Vrbasa, obezbjeđujući na taj način slobodnu teritoriju Bosanske krajine sa istoka, zapada i sjevera, a posebno širi rejon Jajca i Bugojna. Ujedno je štab korpusa dobio zadatak da obezbijedi dolazak i prihvat delegata AVNOJ-a iz Hrvatske i Slovenije na Uni, iz Crne Gore i Hercegovine na Neretvi, iz istočne Bosne, uže Srbije i Vojvodine na prelazima na rijeci Bosni.

Štab korpusa je najprije utvrdio brojno stanje ljudstva i raspoložive količine oružja i municije i sačinio pregled stanja na dan l. novembra 1943. godine u svim jedinicama Korpusa, a onda im je odredio konkretne zadatke.

U sastav Korpusa ponovno je ušao Cazinski NOP odred. Prvog novembra politički komesar 4. krajiške divizije Boško Šiljegović, na istočnom dijelom kozarskog područja, na sektoru Lijevča polja, formirao je NOP odred koji je dobio naziv Gradiško-lijevčanski odred.[49]

Taj odred je dobio zadatak da djeluje na komunikaciji Bosanska Gradiška - Banjaluka, sa glavnim zadatkom da mobiliše nove borce iz Lijevča polja i prihvata sve aktiviste, saradnike i pristalice NOP-a iz Banjaluke, koji su po direktivi Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu u drugoj polovini 1943. masovno izlazili iz grada na slobodnu teritoriju kozarskog područja.

Gradiško-lijevčanski NOP odred je na dan formiranja imao 78 boraca sa 87 pušaka, 3 puškomitraljeza, jedan teški minobacač i jedan teški mitraljez.[50]

Za utvrđivanje stvarne jačine snaga 5. korpusa i za rasuđivanje o stvarnom odnosu snaga, podrazumijevajući pri tom da se uzimaju u obzir ne samo kvantitativne već i kvalitativne veličine, bitno je da se uoči činjenica da su u brigadama i odredima 5. korpusa i 11. divizije 3. korpusa polovinom novembra 1943. postojale brojno vrlo jake organizacije KPJ i SKOJ-a. Jer, iako kvantitativni činioci snaga nisu mjerljivi, posebno moralna i politička svijest, neosporno je da je uticaj partijske i skojevske organizacije dolazio do punog izražaja na bojnom polju, u borbi protiv okupatora i domaćih izdajnika.[51]

Boreći se na vlastitoj teritoriji, borci i rukovodioci sa područja Bosanske krajine bili su ujedno i politički radnici, agitatori i propagatori borbe za novu, socijalističku Jugoslaviju. Oni su ciljeve borbe neposredno objašnjavali narodu na jednostavan način, ukazujući na to da se borba ne vodi samo protiv okupatora i izdajnika, za oslobođenje zemlje, već ujedno i za novo društveno uređenje.[52]

Brojno stanje članova KPJ, SKOJ-a i kandidata za prijem u članstvo KPJ 12. novembra 1943.

Kolika je bila snaga i uticaj komunista u jedinicama može se realno sagledati na osnovu broja članova KPJ, SKOJ-a i kandidata za prijem u Partiju, odnosno na osnovu pregleda stanja na dan 12. novembra 1943. godine.[53]

U šest navedenih brigada broj članova KPJ i SKOJ-a, te kandidata za prijem u KPJ, a odnosu na ukupno brojno stanje brigada iznosio je 50-60%, a u tri ostale brigade 30-40%.

Ti procenti su bili sasvim zadovoljavajući, za razliku od procenata komunista, skojevaca i kandidata u NOP odredima. No, to je i razumljivo budući da su oni, kao borbene jedinice, vodili borbu protiv neprijatelja i ujedno popunjavali brigade vojnički i politički izgrađenim borcima, od kojih su mnogi već bili primljeni za članove KPJ i SKOJ-a, ili su bili kandidovani za prijem u KPJ. Upražnjena mjesta ideološki i politički svjesnih boraca NOP odreda popunjavali su novi borci koje je tek trebalo izgrađivati. Zato se u NOP odredima procenat članova KPJ, SKOJ-a i kandidata za prijem u KPJ kretao od 15 do 20 odsto.

Čitava teritorija Bosanske krajine uoči Drugog zasjedanja AVNOJ-a i prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a bila je prekrivena NOP odredima, koji su zajedno sa brigadama i vojnopozadinskim vlastima obezbjeđivali teritoriju. Njihovo brojno stanje u NOP odredima izgledalo je ovako:[54] Kozarski odred imao je 260 boraca, Gradiško-lijevčanski odred 120, Cazinski odred 500, Podgrmečki odred 420;

Sanski odred 300; Ribnički odred 120; Drvarsko-petrovački odred 600; Pljevski odred 120; Vukovski odred 70; Blagojansko-janjski odred 240; Travnički odred 350; Visočko-fojnički odred 120; Udarni odred 425; Ramski odred 180; Banjalučki odred 70; Tešanjsko-teslićki odred 55; Prnjavorski odred 50; Grahovsko-peuljski odred 280, i Glamočki odred 400 boraca.

Prema izvještaju štaba 5. korpusa Vrhovnom štabu od 3. novembra, raspored jedinica Korpusa bio je slijedeći: Dvije brigade 4. krajiške divizije (8. i 11. krajiška brigada) bile su raspoređene na prostoriji Bosanski Novi - Bosanska Krupa, sa zadatkom da napadaju na neprijateljeva uporišta na pruzi Bosanski Novi - Bihać. Šesta krajiška brigada 4. divizije zatvarala je pravac Prijedor - Ljubija i Prijedor - Sanski Most.[55]

Trinaesta krajiška brigada 10. divizije nalazila se na prostoriji Bronzani Majdan - Piskavica - Kadina Voda i imala je zadatak da vodi borbu s četnicima. Ostale dvije brigade 10. divizije (7. i 9. krajiška brigada) bile su raspoređene na prostoriji: Lašva - Visoko - Kreševo - Rama, sa koje su dejstvovale na komunikaciji Sarajevo - Travnik i istovremeno zatvarale pravac: Rama - Prozor i Sarajevo -Fojnica - Kreševo - Rostovo.

Na području Kozare djelovala su dva NOP odreda, napadajući neprekidno na komunikaciji Banjaluka - Prijedor - Bosanski Novi - Dobrljin - Bosanska Kostajnica.

Podgrmečki odred djelovao je zajedno sa 8. i 11. krajiškom brigadom na području Podgrmeča, u dolini Une, a Drvarsko-petrovački odred djelovao je od Bihaća do Kulen-Vakufa, u dolini Une.

Ribnički odred dejstvovao je na lijevom krilu 13. krajiške brigade, a Sanski odred na desnom krilu 6. krajiške brigade.

Budući da je 8. korpus svojim snagama obezbjeđivao južni dio slobodne teritorije Bosanske krajine, štab 5. korpusa je povukao Udarni odred sa terena Crnog Vrha i Udarni bataljon odreda "Gavrilo Princip" sa Tičeva, gdje su do tada dejstvovali protiv četnika. Udarni bataljon je do tada bio privremeno pod komandom štaba 8. korpusa NOVJ. Prema novom rasporedu, obje te jedinice trebalo je da dejstvuju na terenu Manjače sa osnovnim zadatkom: čišćenje od četnika prostorije oko Bočca u dolini Vrbasa.[56]

To je bilo veliko priznanje tim NOP odredima, koji su u toku oktobra postigli krupne rezultate u borbama sa četnicima, kao i 13. krajiška brigada 10. divizije. Upravo zbog toga te jedinice, kao specijalizovane, dobile su zadatak da gone i uništavaju četnike u dolini Vrbasa, sjeverno od Jajca, sve do Banjaluke i na terenu Manjače i Mrkonjića-Grada.

Narodnooslobodilački i partizanski odredi pod komandom štaba 10. divizije - Pljevski, Kupreško-janjski, Vukovski, Travnički i Ramski dobili su iste zadatke kao i u oktobru. Svaki od njih trebalo je da djeluje na dodjeljenom terenu, odnosno da samostalno i samoinicijativno goni i razbija četničke i ustaške bande, po potrebi, i da sadejstvuju 7. i 9. krajiškoj brigadi 10. divizije u većim akcijama. Iako je u tom novom rasporedu bilo izvjesnih pomjeranja i preciziranja zadataka i zona odgovornosti, jedinice korpusa su, u stvari, djelovale na određenim sektorima i prije pomenutog naređenja štaba Korpusa.

Tako je noću 1/2. novembra 1943. diverzantska grupa Podgrmečkog NOP odreda digla u vazduh neprijateljev voz na pruzi Bosanski Novi - Bosanska Krupa.[57] Istog dana, 2. novembra uveče, 6. krajiška brigada izvršila je protivnapad i protjerala iz Ljubije u Prijedor jedan njemački bataljon, koji je tog dana izjutra, uz pomoć tenkova, prodro do rudnika.

Braneći (napadima) pravac Prijedor - Sanski Most i Prijedor - Ljubija, 6. krajiška brigada je u prvoj polovini novembra izvela još tri značajne akcije. Prva od njih izvedena je 8. novembra 1943. kada su dijelovi njemačke 373. "Tiger" divizije i 3. ustaško-domobranskog zdruga napali na 6. krajišku brigadu, koja je držala položaje nadomak Prijedora, zatvarajući pravac dolinom Sane, prema Sanskom Mostu. Preko 1.000 Nijemaca, ustaša, ustaške milicije i četnika 2. krajiške četničke brigade Bosansko-krajiškog četničkog korpusa, uz podršku tenkova, rano ujutru pokušali su da prodru prema Sanskom Mostu.

Glavnina snaga 6. brigade dočekala je i zadržala neprijatelja, dok je treći bataljon te brigade neprimjetno zašao iza leđa neprijatelju i iznenada izvršio snažan napad iz pravca Prijedora.

Nijemci, ustaše i četnici bili su potpuno iznenađeni i pretrpjevši velike gubitke, našli su spas u bjekstvu. Oštećena su i dva tenka i uništeni bunkeri sa južne strane Prijedora.

Druga akcija izvedena je noću 13/14. novembra. Te noći 6. brigada dočekala je u zasjedi, kod Omarske, dijelove 4. ustaško-domobranskog zdruga, predvođene četnicima, i nanijela im velike gubitke. Sjutradan, 14. novembra, i to je bila ta treća akcija, 6. brigada porušila je most na rijeci Sani, kod Žegara.[58]

U to vrijeme bilježimo i jedan napad širih razmjera. Naime, štab 4. krajiške divizije izdao je zapovijest 5. novembra za opšti napad na neprijateljeva uporišta u dolini rijeke Une: Blatna, Otoka i Rudice.

U vezi sa tim napadom, štab 4. divizije se saglasio sa prijedlogom štaba 7. banijske divizije da jedinice 4. krajiške i 7. divizije istovremeno napadnu pomenuta neprijateljeva uporišta sa lijeve obale Une. Prijedlog je prihvaćen i utanačen je plan sadejstva.

Za izvršenje napada štab 4. divizije odredio je 8. i 11. krajišku brigadu, i po dva bataljona Drvarsko-petrovačkog i Podgrmečkog odreda.

Od tih snaga formirane su tri grupe za napad. Prva grupa - 8. krajiška brigada, napadala je neprijateljevo uporište Otoku. Druga grupa - dva bataljona Podgrmečkog i dva bataljona Drvarsko-petrovačkog odreda napadala su neprijateljevo uporište ž. st. Blatna - Jovanića-brdo i Sašića-brdo. Treća grupa - 11. Krajiška brigada napala je neprijateljevo uporište Rudice.

Napad je počeo prema planu sadejstva u 23.00 časa 6/7. novembra. U dogovoreno vrijeme nisu izvršile napad jedinice 7. banijske divizije sa lijeve obale Une, pa je jedinicama 5. korpusa, uprkos tome što je napad bio silovit, uspjelo da likvidiraju samo nekoliko neprijateljevih uporišta. Borbe su vođene u Rudicama i Otoki. Neprijatelju su u posljednjem času stigli tenkovi od Bosanskog Novog, jer ih kao što je bilo predviđeno planom sadejstva, nisu dočekale snage 7. banijske divizije. Zbog toga su jedinice 4. krajiške divizije morale da se povuku.

Iste noći, 6/7. novembra 6. krajiška brigada je napala neprijateljevo uporište na željezničkoj stanici Baltine Bare.

Tako su jedinice 4. krajiške divizije u toku jedne noći istovremeno napale na najvažnije neprijateljeve komunikacije u dolini Une i Sane.

U međuvremenu, Gradiško-lijevčanski odred, sa istočne strane Kozarskog područja, od samog formiranja prešao je u svakodnevne napade na komunikaciju Bosanska Gradiška - Banjaluka i do 8. novembra uspio je da likvidira neprijateljeva uporišta u selima Jazovac, Romanovci, Miljevci i da izbije na cestu Banjaluka - Bosanska Gradiška, ugrozivši i posadu u Novoj Topoli.

U isto vrijeme, mada to nije bilo dogovoreno sa štabom 5. korpusa, 11. krajiška divizija je, goneći četnike na desnoj obali donjeg toka Vrbasa, prešla je Vrbas i napala neprijateljevo uporište Razboj, izbila u selo Kukulje i nadirala dalje prema Topoli i Bosanskoj Gradišci.

Tim dejstvima njemački okupator je bio ugrožen na svim komunikacijama, satjeran u uporišta i primoran da se brani. Neka značajna uporišta je i izgubio. Poslije protjerivanja iz Risovca, Krnjeuše, Vrtoča i Prkosa neprijatelj je zadržao svoje uporište u Čardaku, istočno od Bosanske Krupe, sa kojega je, kao dominatnog mjesta u širem rejonu Bosanske Krupe, kontrolisao i obezbjeđivao komunikacije u dolini Une. Zbog izuzetnog značaja tog dobro utvrđenog uporišta, neprijatelj je u njemu stalno držao jake snage. Čardak je bio opasan bunkerima, minskim poljima i žičanom ogradom.

Štab 4. krajiške divizije je odlučio da i to, jedino preostalo neprijateljevo uporište na slobodnoj teritoriji Podgrmeča uništi i neposredno ugrozi neprijateljeve komunikacije u rejonu Bosanske Krupe. Taj zadatak je povjerio 8. krajiškoj brigadi.

Napad na Čardak izvršen je noću 11/12. novembra 1943. godine. Neprijatelj je pružio žilav otpor, i nakon dvodnevnih teških borbi, uporište je likvidirano, a neprijatelj je, uz velike gubitke i uz pomoć tenkova koji su mu pristigli iz Bosanske Krupe, uspio da se izvuče iz Čardaka. U tim borbama neprijatelj je imao velike gubitke, ali je i 8. krajiška brigada imala 13 poginulih i 17 ranjenih. Poginuo je i politički komesar 8. krajiške brigade Avdo Ćuk.

U izvještaju komandanta 5. korpusa NOVJ Slavka Rodića o borbama 4. krajiške divizije, koji je pisan rukom na položaju i poslat Vrhovnom štabu 14. novembra, govori se, između ostalog;

1. 13. ov. mj. Snage Osme krajiške brigade izvršile su napad na ustaško istureno uporište Čardak kod B. Krupe 99441 196.

U ovoj borbi junački se ponio pol. komesar 8. brigade drug Avdo Ćuk, koji je pao smrtno pogođen neprijateljskim metkom.

2. Jedinice VI brigade likvidirale su posadu Ljubijskog Mosta 96441 396 (pruga Prijedor - Ljubija). Neprijatelj je imao veće gubitke. Most srušen.

Snage iste brigade uništile jedan neprijateljski transport na pruzi Prijedor - B. Luka. Ubijeno 10 Nijemaca i više ranjeno.

I komandant 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa obavijestio je komandanta 2. oklopne njemačke armije o istom događaju:[59] "Partizani zauzeli Bronzani Majdan. Ugrožena Banjaluka ponovo. U drugom izvještaju kratko, tako reći telegrafski obavještava se pretpostavljena komanda: "Napad partizana na voz kod Prijedora. Jako dejstvo partizana kod Banjaluke i Bihaća".[60]

Dok su jedinice 4. krajiške divizije vodile borbu sa neprijateljem u dolini Une, Sane i Vrbasa, jedinice 10. krajiške divizije vodile su, takođe, veoma intenzivne borbe u dolini Lašve, Bosne i Neretve. Prvi veći boj odigrao se noću 2/3. novembra, kada su 7. i 9. krajiška brigada napale neprijateljev garnizon u Visokom,[61] koji je branilo 600 Nijemaca i 500 ustaša. Napad nije uspio. U borbi do zore neprijatelj je pretrpio gubitke, a zaplijenjen je 1 puškomitraljez "šarac", 20 pušaka i 1 tromblonska puška.

Poslije napada na Visoko, 7. i 9. krajiška brigada, po naređenju štaba divizije posjele su nove položaje:[62] 7. brigada na prostoriji južno od komunikacije Travnik - Busovača, sa zadatkom da zatvara pravac Travnik - Gornji Vakuf, a 9. krajiška brigada na liniji Busovača - Kiseljak, sa zadatkom da napada na komunikaciju Zenica - Visoko.

Uporedo s dejstvima 1. proleterskog korpusa i 10. krajiške divizije u dolinama rijeka Bosne i Lašve, u dokumentima su zabilježena i veoma intenzivna dejstva NOP odreda iz sastava 10. krajiške divizije, posebno Travničkog.

Pokušavajući da preotme inicijativu, neprijatelj je planirao napadna dejstva na tom operativnom pravcu. Radi toga je 13. novembra izvršio nasilno izviđanje na širem području Travnika izviđačkim odredom jačine oko dvije čete, koji je iznenadno prodro iz doline Lašve, do sela Zaselja (10 km jugoistočno od Travnika). Iznenadnim prodorom neprijatelj je zarobio teški mitraljez jedne čete Travničkog odreda na položaju, a zatim se nastavila žestoka borba cijeli dan, do 17.00 časova, kada je neprijatelj protjeran natrag, uz osjetne gubitke.

Radi čišćenja terena od partizanskih snaga u rejonu Travnika, pripremljena je akcija pod nazivom "Rauchreif", (dimni obruč) u kojoj će učestvovati snage 369. grenadirskog puka 369. divizije, podijeljene u dvije borbene grupe[63] "Kene" i "Fischer".

U naređenju za izvođenje te akcije rečeno je da se ta veoma važna linija dotura i evakuacije mora po svaku cijenu osigurati.

Nakon što su izvršili nasilno izviđanje, Nijemci su odmah sutradan, 14. novembra, krenuli u napad 369. pukom iz Zenice, ojačanim jednim artiljerijskim divizionom i bataljonom ustaša. Napad je izveden dvostrukim obuhvatom jedinica 10. krajiške divizije u rejonu Travnika: sa dva bataljona preko Vlašića, prema Turbetu, gdje je položaje prema Travniku držala 7. krajiška brigada, a sa jednim bataljonom Nijemaca i jednim bataljonom ustaša iz doline Lašve i Bosne, ka Rostovu, gdje su položaje držali 9. krajiška brigada i Travnički odred.

Dva bataljona 9. krajiške brigade (2. i 4.), koji su držali položaje na istočnoj strani komunikacije Travnik - Gornji Vakuf, vodila su žestoku borbu sa kolonom neprijatelja koja je prodirala od Suhe Vode, preko Mokre Ravni - k. 1.564, prema Rostovu. Ta borba je trajala do sumraka.

Neprijatelj je pokušao prodor i na pravcu Pečuj - Zubići, ali ga je dočekao 2. bataljon Travničkog odreda i spriječio njegovo dalje prodiranje, pretrpjevši pri tome veće gubitke. Narednog dana, 15. novembra, neprijatelj je protjeran uz gubitke oko 16 mrtvih i ranjenih, dok su snage 9. krajiške brigade i Travničkog odreda imale 2 poginula i 6 ranjenih boraca.[65]

Istog dana, 15. novembra, neprijatelj sa 2 bataljona, preko planine Vlašić, napada lijevi bok 7. krajiške brigade, koja je držala polažaje kod Turbeta, prema Travniku, i to iz pravca sela Potkraj - Djelilovac. Neprijatelj je postigao iznenađenje i ostvario je početni uspjeh, ali su poslije kraćeg sređivanja, 3. i 4. bataljon, u sadejstvu sa 1. bataljonom 1. proleterske brigade, potpuno razbili oba njemačka bataljona, tako da je neprijatelj panično pobjegao u Travnik, ostavljajući 105 mrtvnih i ranjenih i veće količine ratne spreme.[66]

Poslije tih borbi, štab 10. divizije je naredio štabu 9. krajiške brigade da zatvori pravac od Travnika prema Rostovu sa 2. bataljonom, a jedan bataljon (treći) da zatvori pravac od Šebešića ka Gornjem Vakufu, u visini Pivačevih Staja.

Sedma krajiška brigada i Travnički odred dobili su zadatak da ponovo blokiraju Travnik, sa pravca Turbeta, s time da jedan bataljon brigade pojača snage Travničkog odreda, koje su držale položaje južno od Travnika.

Istovremeno sa borbama u okolini Travnika, ojačani 370. grenadirski puk 369. njemačke "Vražje" divizije, 3. bataljon 13. SS puka 7. SS divizije "Princ Eugen" i jedan artiljerijski divizion 369. artiljerijskog puka 369. divizije napadali su partizanske snage na položajima u rejonu Kreševa, radi sadejstva i pomoći 369. puku.[67]

Treće područje na kojem su relativno samostalno organizovana i izvođena borbena dejstva jeste područje Kozare i Potkozarje, na kojem su kao što je već konstatovano, u novembru dejstvovala dva NOP odreda - Gradiško-lijevčanski, koji je formiran početkom novembra, i Kozarski.

Kozarski odred je dejstvovao pod neposrednom komandom štaba 5. korpusa, kao i Podgrmečki, Drvarsko-petrovački, Ribnički odred, i još neki.

Taj odred je razvio vrlo živu borbenu aktivnost na komunikaciji Prijedor -Bosanski Novi, u dolini Sane. Najveći uspjeh je postigao 12. novembra, kada je digao u vazduh tansportni voz i uništio 10 vagona sa lokomotivom, zarobio 22 neprijateljska vojnika, a veći broj, na čelu sa komandantom natjerao u Sanu, gdje se većina podavila, a ostali su poubijani. Zaplijenjena je veća količina oružja i ratne spreme.

Brojno stanje okupatorsko-kvislinških snaga na teritoriji Bosanske krajine u novembru 1943.

Zbog stalnih i veoma uspješnih napada jedinica 5. korpusa i 1. proleterske divizije na neprijateljeva uporišta i kolone u pokretu na komunikacijama u dolinama Bosne, Neretve, Une, Sane i Vrbasa, njemačke i ustaško-domobranske jedinice trpjele su svakodnevno velike gubitke u ljudstvu i materijalu. Nijemci su sve više tražili pomoć četnika, ali su i oni bili razbijeni i satjerani pod skut okupatora.

Vrhovna komanda njemačke oružane sile zaključila je da je borbenom aktivnošću jedinica 5. korpusa i 1. proleterske divizije ugrožena odbrana Balkana na njegovom najosjetljivijem dijelu, u dolini Une i Neretve, te da su ta dejstva jedinica NOV i POJ u vezi sa iskrcavanjem armija Velike Britanije i SAD na dalmatinsku obalu, pa su stoga u drugoj polovini oktobra 1943. pojačali snage na Unskom pravcu, dovođenjem iz Francuske još jedne, 264. pješadijske divizije.

Tako su ukupne snage Nijemaca i kvislinga, (ustaša, domobrana, žandarma, policajaca, milicije, četnika) na teritoriji Bosanske krajine polovinom novembra 1943. neposredno pred Drugo zasjedanje AVNOJ-a, brojala 117.692 vojnika (Nijemaca: 75.692, ustaša, domobrana i raznih milicija iz tzv. NDH: 37.500 i četnika oko 5.000).

To su bile, bez sumnje, veoma brojne snage, identične onima koje su učestvovale u bici na Sutjesci. Osim toga, Nijemci, ustaše i domobrani su raspolagali i jakim automatskim i teškim naoružanjem, oklopnim i vazduhoplovnim jedinicama. Kao što je poznato, jedinice 5. korpusa nisu raspolagale teškim naoružanjem, naročito ne tenkovima i avionima.

Formacijski, u svakom njemačkom bataljonu postojala je, pored 3 streljačke čete, i mitraljeska četa, a u svakom pješadijskom puku njemačkih pješadijskih i lovačkih divizija postojala je pukovska artiljerija, koju su sačinjavale jedna četa pratećih oruđa i jedna baterija protivtenkovskih topova. U svakoj pješadijskoj i lovačkoj diviziji postojali su, formacijski, pored dva pješadijska puka i artiljerijski pukovi, sastava dva diviziona haubica 105 mm i jednog diviziona teških haubica 155 mm. Ako se sve to sabere proizlazi da je neprijatelj novembra 1943. na teritoriji Bosanske krajine raspolagao slijedećim sredstvima artiljerijske podrške:

- Haubica i brdskih topova u 5 artiljerijskih diviziona ustaško-domobranskih jedinica... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60

U sastavu 15. brdskog armijskog korpusa koji je dejstvovao na teritoriji Bosanske krajine neprekidno je bio i 202. tenkovski bataljon jačine 3 čete po 17 tenkova, ukupno: 52 tenka, uključujući i tenk komandanta bataljona.

Sem toga, u 3 izviđačka bataljona u divizijama, u kojima su, po formaciji, bila borna kola, bilo je još oko 50 tih kola, tako da su neprijateljeve oklopne snage na području Bosanske krajine, u cjelini uzev (tenkovi i borna kola), brojale oko 100 borbenih vozila.

Iz sastava komande vazduhoplovstva za Jugoistok, koja je formirana krajem avgusta i koja je raspolagala sa 800 aviona,[68] na aerodromima u Bosni i Hercegovini - u Sarajevu, Banjaluci, Mostaru i Bihaću - bilo je raspoređeno preko 200 aviona (samo na aerodromu Zalužani kod Banjaluke nalazila su se 34 borbena aviona).[69]

Avioni koji su bazirani na banjalučkom aerodromu bili su namijenjeni za odbranu pravaca u dolini Une i Neretve u slučaju pomorskog desanta u Dalmaciji, ali su često upotrebljavani i za borbu protiv jedinica NOV i POJ na teritoriji Bosanske krajine, naročito za napade na grad Jajce sa okolinom, jer su posredstvom vlastite obavještajne službe i uz pomoć četnika, a i dešifrovanjem radio-depeša jedinica NOV i POJ, utvrdili tačno mjesto boravka Vrhovnog štaba sa najvišim rukovodstvom narodnooslobodilačkog pokreta. Posebno, u toku novembra, skoro svaki dan su bombardovali Jajce, jer su pretpostavljali da će se u Jajcu, u drugoj polovini novembra, održati Drugo zasjedanje AVNOJ-a.

Upravo zbog toga je bilo logično očekivati da će neprijatelj, što se više budu primicali termini održavanja Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a i Drugog zasjedanja AVNOJ-a, preduzeti i druge oblike dejstva ofanzivnog karaktera, bilo da intenzivira diverzantska dejstva, bilo da krene u napad s cjelokupnim raspoloživim snagama, ili samo dijelom snaga na pojedinim "osjetljivim" pravcima.

U međuvremenu, Vrhovni štab je obezbijedio slobodnu teritoriju Jajca na svim pravcima (1. proleterski, 5. krajiški i 8. korpus NOVJ i 11. divizijom 3. korpusa) sa ukupno oko 32.000 boraca.

Vrhovni štab je polovinom novembra naredio štabovima 1. proleterskog i 5. korpusa i snagama 11. divizije da pređu u opštu ofanzivu u dolini Lašve, Bosne, Neretve, Sane, Une i Vrbasa i da napadnu i likvidiraju sva jača neprijateljeva uporišta. Prema tom naređenju, najsnažnije dejstvo trebalo je da se ispolji u dolini Lašve, prema Travniku. Da bi se što potpunije objedinila i sinhronizovala dejstva u dolini Lašve i oko Travnika, Vrhovni štab ja stavio 10. krajišku diviziju 5. korpusa privremeno pod komandu štaba 1. proleterskog korpusa, koji je bio nosilac dejstava na tom pravcu.

Štab 1. proleterskog korpusa je 18. novembra 1943. izdao naređenje za dalja dejstva štabovima 1. proleterske i 6. ličke divizije (ova posljednja je toga dana pristigla iz Like u rejon Bugojna) i štabu 10. krajiške divizije, s slijedećim zadacima:

- štabu 1. proleterske divizije, koja se nalazila na prostoriji Oborci- Komar - Karaula - Božikovac, da zatvori pravce Turbe - Jajce i Turbe - Donji Vakuf;

- štabu 10. krajiške divizije, koja je držala blokadu Travnika, da zatvori pravce od Travnika prema Rostovu, Bugojnu i Gornjem Vakufu, postepeno stežući obruč oko Travnika i ujedno napadajući neprijateljeva uporišta na komunikaciji Travnik - Busovača;

- štabu 6. ličke divizije da se kao korpusna rezerva postavi na prostoriji Donji Vakuf - Bugojno - Gračanica.[70]

Jedinice 5. korpusa nisu ni prekidale ofanzivna dejstva od oktobra 1943, tako da je štab Korpusa izdao naređenja jedinicima 4. divizije, štabovima NOP odreda, i posebno štabu 13. krajiške brigade 10. divizije da nastavi borbena dejstva po ranije dobijenim naređenjima.

Raspored jedinica 5. korpusa na dan 16. novembra izgledao je ovako: 8. brigada 4. krajiške divizije nalazila se u rejonu Čardaka, braneći pravac iz Bosanske Krupe prema Jasenici, 11. krajiška brigada branila je pravac od Prijedora prema Ljubiji, a 6. krajiška brigada branila je pravac od Prijedora prema Sanskom Mostu i Bronzanom Majdanu.[71]

I upravo na tom pravcu najprije su se obistinila predviđanja o mogućnom preduzimanju, odnosno intenziviranju neprijateljevih ofanzivnih akcija protiv snaga koje su držale slobodnu teritoriju u Bosanskoj krajini. Naime, već 17. novembra njemačke i ustaško-domobranske snage krenule su iz Prijedora, u pravcu rudnika Ljubije. Dočekala ih je 11. brigada, koju je s boka, iz doline Sane, potpomagala 6. brigada. Nakon 5 sati borbe potpuno je razbila neprijatelja i sjurila ga natrag u Prijedor.

Nakon 2 dana, 19. novembra 1943, Nijemci iz Prijedora ponovo napadaju prema rudniku Ljubija, koji je već više od mjesec dana bio oslobođen. Jedinice 11. brigade ponovo su ih dočekale i nakon 6 sati borbe razbile.

Da bi se pomoglo jedinicama NOV i PO Hrvatske na području Banije, na koje je neprijatelj pripremao krajem novembra ofanzivu iz doline Une, od Bosanskog Novog i Kostajnice, štab 4. krajiške divizne naredio je 11. krajiškoj brigadi da se prebaci sa područja Podgrmeča na područje Kozare i snažno s leđa napadne dijelove 373. njemačke divizije kod Bosanskog Novog i Bosanske Kostajnice.

U toku 20. novembra, položaje prema rudniku Ljubija, iz pravca Prijedora, preuzela je 8. krajiška brigada.

Do 24. novembra 11. brigada se prebacila na područje Kozare. Već sutradan jedan vod iz 11. brigade zarobio je 9 domobrana sa 1 puškomitraljezom, 1 automatom i 7 pušaka. Tog dana poslije podne, kod sela Ravnica i Cerovice, u dolini Une, između Bosanskog Novog i Kostajnice, iz voza se iskrcala ustaška bojna (12. ustaško-domobranske pukovnije) iz Bosanske Kostajnice i poubijala 137 žena i djece.[72]

Kada je pristigao 4. bataljon 11. krajiške brigade, ustaše su pobjegle, ali su ih partizani pristizali i u bjekstvu ubili 15 ustaša. Ostali su uspjeli da pobjegnu. Bataljon je spasio preostali dio naroda.

U dolini Sane, Nijemci i ustaše iz Prijedora ponovo su, 27. novembra, jednim bataljonom, uz podršku artiljerije, krenuli u napad prema Topića-brdu, na pravcu prema Sanskom Mostu. Naprijed su se kretala 4 tenka, a pozadi tri satnije ustaša i dvije čete Nijemaca. Ukupno oko 800 Nijemaca i ustaša. Šesta krajiška brigada je dočekala neprijatelja, razbila ga, nanijela mu velike gubitke i protjerala ga u Prijedor.

U drugoj polovini novembra 1943. godine 4. krajiška divizija je odbila tri pokušaja Nijemaca da iz Prijedora prodru u rudnik Ljubija, zatim, sadejstvujući jedinicama NOV i PO Hrvatske na području Banije, nanijela je okupatorsko-kvislinškim snagama u dolini Une osjetne gubitke i pri tome spasila od pokolja jedan dio naroda iz sela Ravnice i Cerovice, digla je u vazduh 2 voza, pokidala prugu i obustavila saobraćaj između Bosanskog Novog i Bosanske Krupe i Bosanskog Novog i Prijedora.

Brigadama u dolini Sane i Une sadejstvovali su Podgrmečki i Kozarski odred. Vrijedna je pomena akcija diverzantske grupe Podgrmečkog odreda, koja je 20. novembra digla u vazduh blindirani voz na pruzi Prijedor - Bosanski Novi. Tom prilikom poginulo je oko 25 Nijemaca i ustaša.[73] I Kozarski odred sačekao je na pruzi Kostajnica - Bosanski Novi jedan transportni voz i izbacio ga iz šina.[74] Zatim je na voz otvorena jaka vatra, i u dvočasovnoj borbi ubijeno je preko 150 Nijemaca, više ih je ranjeno, a znatan broj se udavio u rijeci Uni, gdje je potražio spas. Zarobljeno je 50 Nijemaca i 2 oficira. Tom prigodom oslobođen je jedan ranjeni zarobljenik, Britanac, kome je odmah ukazana pomoć.

Dok su 4. krajiška divizija, Podgrmečki, Kozarski, Ribnički i Drvarski odredi vodili borbu u dolini Une i Sane, dotle su 13. krajiška brigada, Udarni odred i Udarni bataljon odreda "Gavrilo Princip" vodili borbu južno od Banjaluke, na terenu Manjače i Mrkonjić-Grada.

Na terenu Manjače 13. krajiška brigada je u drugoj polovini novembra ispoljila veliku aktivnost u gonjenju i razbijanju četnika. Postignuti su uspjesi veći nego ikada do tada. U najveće uspjehe treba uračunati razbijanje četničke grupacije, koja je namjeravala da upadom u Mrkonjić-Grad osujeti održavanje prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a. Komandant četničke komande zapadne Bosne Slavoljub Vranješević i komandant Bosansko-krajiškog četničkog korpusa Uroš Drenović, saznavši da će se to zasjedanje održati u Mrkonjić-Gradu 26. i 27. novembra, koncentrisali su na tom terenu 1. i 2. brigadu Bosansko-krajiškog četničkog korpusa, ukupno oko 800 četnika. Naredili su im da noću 25/26. novembra prodru u Mrkonjić-Grad i spriječe održavanje tog, u istoriji naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine najznačajnijeg skupa. Četnici su se koncentrisali u selu Meline. Ali, prije nego što su i krenuli sa koncentracijske prostorije napali su ih dijelovi 13. krajiške brigade i potpuno razbili. Zatim je nastavljeno gonjenje razbijenih četnika sve do sela Kadine Vode.[75]

Za to vrijeme 1. bataljon 13. krajiške brigade je na odvojenom pravcu progonio četnike u selima: Lazičići, Marčete i Sladojevići.

Krajem novembra 1943. dijelovi 373. "Tiger" divizije (protivoklopni divizion i 1 divizion artiljerijskog puka), uz pomoć i sadejstvo snaga Dinarske četničke divizije, prodrli su od Knina do Kulen-Vakufa i zauzeli položaje u dolini Une i donjeg toka Unca. Štab 5. korpusa je odmah uputio prema Bihaću i Kulen-Vakufu, u pomoć Drvarskom odredu, Udarni odred.[76]

Borbe u dolini Lašve, Bosne i Neretve u drugoj polovini novembra vođene su neprekidno i nesmanjenom žestinom. Noću 14/15. novembra Ramski odred je napao na neprijateljske snage na željezničkoj stanici Bradina (pruga Sarajevo

- Mostar). Željeznička stanica je zauzeta i svi stanični uređaji su uništeni (telefonske veze i skretnice), osim toga, porušeno je oko 600 metara pruge.[77]

Pojačanje od jedne motorizovane čete, koju je neprijatelj uputio napadnutoj posadi u Bradini, dočekano je i razbijeno. Potom se Ramski odred povukao, ali samo prividno, očekujući u zasjedi nailazak voza. Dva dana kasnije, noću 17/18. novembra, 36 boraca tog odreda, dobrovoljaca, i 12 civila, dobrovoljaca, dobrih poznavalaca terena, došli su iz sela Crni Vrh, udaljenog 25 km od Bradine, i minirali prugu. U 2.30 časova voz je naišao na minu i odletio u zrak. U vozu je bilo oko 200 neprijateljskih vojnika - Nijemaca i ustaša. Preživjeli Nijemci i ustaše iz straha skakali su u Neretvu, a pojedinci su bježali u obližnja uporišta. Zapaljena su tri vagona municije i vagon duhana. Uništena je lokomotiva i 8 vagona. Oštećene su 3 haubice 105 mm i porušeno 100 metara pruge.

U dolini Lašve, kod Travnika, 22. novembra neprijatelj je izvršio napad jednim bataljonom 369. puka 369. njemačke divizije, zajedno sa jednom ustaškom bojnom i dijelovima konjaničke pukovnije, na položaje 9. krajiške brigade, na liniji Kasapovići - Rankovići. Borba je trajala cijeli dan. Naveče je neprijatelj odbijen natrag u Travnik.

Dva dana kasnije, 24. novembra, iste neprijateljeve snage pokušavaju da se probiju kroz položaje 7. krajiške brigade, zapadno od Travnika, prema selu Đakovići. Neprijatelj je ponovno zaustavljen i razbijen, a zatim se, uz osjetne gubitke, povukao u Travnik.

Tokom naredna dva dana (25. i 26. novembra) Nijemci i ustaše iz Travnika i dalje su vršili ispade, ali su uvijek bivali odbijani uz velike gubitke.[78]

Radi što potpunijeg obezbeđenja održavanja Drugog zasjedanja AVNOJ-a u Jajcu 29. novembra, Vrhovni štab je i 18. novembra izdao nova, u stvari, dopunska naređenja štabovima 1. proleterskog i 5. korpusa, te štabu 11. divizije 3. korpusa. U naređenju štabu 1. proleterskog korpusa precizirano je da taj korpus mora aktivnom odbranom obezbijediti pravce od Travnika, doline Lašve, Bosne, Rame i Neretve, koji izvode u rejon Jajca i izvorni dio Vrbasa.

Štabu 5. korpusa Vrhovni štab je naredio da nastavi ofanzivne operacije započete još u oktobru 1943. u dolini Une, Sane i Vrbasa, južno od Banjaluke, a štabu 11. divizije da glavnim snagama napadne komunikacije u dolini Bosne, od Dervente do Doboja, uništi sve instalacije i likvidira posade koje brane komunikaciju.

Na osnovu dobijenog naređenja, štab 1. proleterskog korpusa naredio je štabu 10. krajiške divizije da 7. krajiška brigada, 28. novembra preda položaje kod Travnika 2. brigadi 6. ličke divizije, a zatim da, usiljenim maršem preko Gornjeg Vakufa sto prije izbije u dolinu Rame i Neretve, kod Prozora i Konjica.[79] Devetoj krajiškoj brigadi naređeno je da dejstvuje na komunikaciji Sarajevo - Kiseljak - Busovača i Lašva - Visoko, a 1. proleterskoj i 6. ličkoj diviziji da napadnu neprijatelja u Travniku i oslobode grad.

U međuvremenu je u najboljem redu i sasvim bezbjedno održano Prvo zasjedanje predstavnika svih naroda i narodnosti Bosne i Hercegovine. Zasjedanje je održano 26. i 27. novembra u Mrkonjić-Gradu. Na njemu je jednoglasno i s velikim oduševljenjem donijeta odluka o formiranju Zemaljskog antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Bosne i Hercegovine. Izabrana su 203 člana ZAVNOBiH-a (31 član Prezidijuma i 172 člana). Za predsjednika ZAVNOBiH-a izabran je doktor Vojislav Kecmanović Đedo, ljekar iz Bijeljine.

Mitar Bajalica, politički komesar 10. krajiške divizije; Žarko Bućma, komandant Kozarskog vojnog područja; Adem Hercegovac, politički komesar Prnjavorskog odreda; Mesud Hotić, načelnik štaba 10. krajiške divizije; Slobodan Ilić, komandant Jajačkog vojnog područja; Mitar Kovačević, komandant Mrkonjićkog vojnog područja; Spiran Jokić, komandant Janjskog odreda; Josip Mažar Šoša, komandant 11. krajiške divizije; Hamdija Omanović, komandant 8. krajiške brigade; dr Danica Perović, upravnik bolnice 11. krajiške divizije; Mihajlo Popović Kaja, komandant bataljona; Slavko Rodić, komandant 5. korpusa; Veljo Stojnić, politički komesar 5. korpusa; Boško Šiljegović, politički komesar 4. krajiške divizije; Miloš Šiljegović, komandant 11. krajiške brigade; Mihajlo Škondrić, komandant Podgrmečkog vojnog područja; Simo Sević, NemanjaVlatković, zamjenik komandanta 10. krajiške divizije; Petar Vojnović, komandant 4. krajiške divizije.

Radost zbog uspješno završenog posla u Mrkonjić-Gradu, pomućena je tužnom viješću koja je došla sa Glamočkog polja. Naša prva vojna misija pri Savezničkoj komandi za Srednji istok, s Ivom Lolom Ribarom na čelu, na dan završetka rada Prvog zasjedanja ZAVNOBiH-a, 27. novembra ujutru, trebalo je da poleti sa Glamočkog polja, avionom "dornije" (DO-17), prvo u Brindizi u Italiji, a zatim da produži u Kairo.

U momentu kada se avion spremao za uzlijetanje uslijedio je napad njemačkog aviona. Tom prilikom poginuli su: Ivo Lola Ribar, šef vojne misije Vrhovnog štaba pri Savezničkoj vrhovnoj komandi za Srednji istok, politički komesar 1. vazduhoplovne baze Sava Kerković, komandir straže na aerodromu, desetar Uršić, stražar Petar Kuzmanić, avio-mehaničar Petar Ercigonja, britanski major Robin Uederli i britanski kapetan Donald Najt.

Bombardovanje i mitraljiranje izvršioje njemački avion tipa "henšel" (Henshel), koji je poletio sa aerodroma Zalužani kod Banjaluke. Avion je uzletio na osnovu podatka obavještajnog oficira 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa sa sjedištem u Banjaluci.

Avion je nisko leteći od Banjaluke preko Mrkonjić Grada i Mliništa iznenadio i zatekao na ukrcavanju vojnu misiju Vrhovnog štaba NOV i POJ. Leteći sa sjevera on je u brišućem letu ispustio 4 bombe po 50 kilograma jednu za drugom, a potom 30 minuta mitraljirao dok nije zapalio avion i potpuno ga uništio,

U izvještaju štaba 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa o napadu na vojnu misiju Vrhovnog štaba NOV i POJ navedeno je:

"... Pri napadu naših "Henšela" na komunistički "dornije" (DO-17) koji je leteo od Mostara prema Livnu (ovaj podatak njemačkog brdskog armijskog korpusa je netačan - primjedba D.K.) poginuli su 27. novembra 1943. godine na aerodromu Glamoč: Lola Ribar, sin doktora Ribara, britanski oficir major Uederli, kapetan Najt, komandir aerodromske grupe Uršić, aviomehaničar, politički komesar komunističkog vazduhoplovstva i jedan stražar... "

Mjesec dana ranije, oktobra 1943. u Crnoj Gori kod Kolašina poginuo je i Jurica Ribar, brat Ive Lole Ribara, drugi sin doktora Ivana Ribara. Tako je Ivan Ribar za mjesec dana izgubio oba sina, Ivu i Juricu.

Saznavši za pogibiju Ive Lole Ribra, Vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito, je pozvao k sebi komandanta 5. korpusa Slavka Rodića i političkog komesara korpusa Velju Stojnića i naredio im, da oni lično, u najvećoj tajnosti sahrane u Ribniku tijelo poginulog Ive Lole Ribara.

Komandant 5. korpusa Slavko Rodić, politički komesar Veljo Stojnić i zamjenik komandanta pratećeg bataljona korpusa Luka Rujević striktno su postupili po naređenju Vrhovnog komandanta sahranivši u najvećoj tajnosti Ivu Lolu Ribara.[80]

Dva dana nakon završetka 1. zasjedanja ZAVNOBiH-a u Mrkonjić-Gradu održano je isto tako u potpunom miru i spokojstvu i u najvećem stepenu sigurnosti i Drugo zasijedanje AVNOJ-a. To, u istoriji naroda i narodnosti Jugoslavije najznačajnije zasjedanje, održano je na slobodnoj teritoriji Bosanske krajine - u oslobođenom Jajcu 29. i 30. novembra 1943. godine. Peti korpus NOVJ- naslednik tradicije i istorije 1. i 2. bosanskog NOU korpusa imao je tu čast i tu sreću da se neposredno angažuje na pripremama i na obezbijeđenju održavanja historijskog Drugog zasjedanja AVNOJ-a.

Drugo zasijedanje AVNOJ-a u Jajcu predstavljalo je istorijsku prekretnicu u daljem procesu oslobodilačkog rata i revolucije. Na njemu su udareni temelji državnog i društvenog uređenja nove Jugoslavije i donijete dobro poznate odluke od dalekosežnog političkog značaja za budućnost svih naroda i narodnosti Jugoslavije. Na tom zasjedanju, pored odluka ustavno-pravnog i društveno-političkog karaktera, doneta je i odluka da se uvede zvanje maršala Jugoslavije, koje je dodeljeno vrhovnom komandantu NOVJ Josipu Brozu Titu. Između ostalog, Predsjedništvo AVNOJ-a donijelo je i odluku o priznanju i zahvalnosti Narodnooslobodilačkoj vojsci, koja je u borbi protiv mnogobrojnih neprijatelja, brojno i tehnički mnogo jačih odnosila pobjedu za pobjedom, oslobađajući zemlju. Bilo je to priznanje mladoj oslobodilačkoj i revolucionarnoj armiji, kojaje svojim rezultatima na bojnom polju omogućila održavanje Drugog zasijedanja AVNOJ-a i donošenja historijskih odluka na njemu.

Drugo plenarno zasjedanje Antifašistićkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije izražava svoje priznanje i narodnu zahvalnost Vrhovnom štabu narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda za: izgradnju i organizaciju naše narodne vojske, i za uspješno rukovođenje operacijama u borbi protiv neprijatelja našeg naroda. Narodnooslobodilačka vojska je najveličanstvenija tekovina naše narodnooslobodilačke borbe. Drugo plenarno zasjedanje Antifašističkog vijeća naroda Jugoslavije izražava duboku zahvalnost Vrhovnom štabu zbog njegovog obimnog i svestranog političkog rada na okupljanju svih patriotskih snaga naše zemlje, podizanju ugleda naše zemlje pred inostranstvom i radu oko izgradnje istinske demokratske narodne vlasti.

Istovremcno, Drugo plenarno zasjedanje AVNOJ-a izražava najdublju zahvalnost i divljenje naših naroda vrhovnom komandantu, drugu T I T U, za njegov vojni i politički rad u borbi za oslobođenje naših naroda.

Drugo plenarno zasjedanje Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja naroda Jugoslavije s punim pravom vjeruje da će naše najviše vojničko rukovodstvo, na čelu sa vrhovnim komandantom, dmgom Titom, i ubuduće voditi našu slavnu Narodnooslobodilačku vojsku iz pobjede u pobjedu, sve do konačnog istjerivanja okupatora iz naše zemlje i uništenja svih njegovih pomagača.

"O D L U K A O UVOĐENJU NAZIVA MARŠALA JUGOSLAVIJE U NARODNOOSLOBODILAČKOJ VOJSCI JUGOSLAVIJE

Da bi se istakle osobite sposobnosti u vojnom rukovođenju i da bi se nagradile naročite zasluge u rukovođenju Narodnooslobodilačkom vojskom Jugoslavije, na svom Drugom plenarnom zasjedanju od 29. novembra, na predlog Slovenačke delegacije, o d 1 u č uj e:

1) u Narodnooslobodilačkoj vojsci Jugoslavije uvodi se naziv "MARŠAL JUGOSLAVIJE";

2) taj naziv dodjeljuje Presjedništvo Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije;

U cilju da oda zaslužno priznanje drugu JOSIPU BROZU T I T U vrhovnom komandantu, za genijalno rukovođenje operacijama Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije i za sposobnost i istrajnost koju je pokazao u njenom stvaranju i njenom vojničkom i političkom uzdizanju na njen sadašnji stepen i na osnovu Odluke Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije od 29. novembra 1943. g. o uvođenju u Narodnooslobodilačkoj vojsci naziva m a r š a 1 a Jugoslavije i prihvaćajući predlog plenuma Drugog zasjedanja Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije.

Pr e d sj e d n i š tv o A n t i fa š i s t i č k o g vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije rj e š a v a : da se drugu Josipu Brozu Titu, vrhovnom komandantu Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije dodijeli naziv

Se k re t a r Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije Rodoljub Čolaković, s.r.

Pre d sj e d n i k Antifašistićkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije dr Ivan Ribar, s.r."

[1] Moskovska konferencija ministara inostranih poslova SSSR-a (Vjećeslav Molotov), Sjedinjenih Američkih Država (Kordel Hal), iz Velike Britanije (Antoni Idn) održana je od 19. do 30. oktobra 1943. u Moskvi. Njen prvi zadatak bio je da pripremi sastanak velike Trojice (Josifa Visarionoviča Staljina, Teodora Ruzvelta i Vinstona Čerčila) u Teheranu. Poslije konferencije u Moskvi, proklamovano je pravo svih naroda na nacionalnu slobodu, ali se u vezi sa Jugoslavijom pokušalo naći neko kompromisno rješenje, koje bi dovelo do izmirenja NOP-a i četnika Draže Mihailovića, kako bi se na taj način stvorili uslovi za povratak kralja i izbjegličke vlade u zemlju.

[2] 356 AVII, k. 119/2, reg. br. 4-1./.

[3] Obavještenje vrhovnog komandanta Josipa Broza Tita od 5. novembra 1943. o potrebi hitnog sazivanja plenuma AVNOJ-a i obrazovanja Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije. Depeše broj:1302,1410, 1311, 1312.

[4] Rejon Bugojna je određen za prikupljanje delegata, kako bi se prikrilo da će se zasjedanje AVNOJ-a održati u Jajcu.

[5] AVII.k. 15-A.reg.br. 16/1.

[6] AVII, NAV-N-T-313 Roll. 196/7457088.

Radio-depešu kojom je Vrhovni komandant naredio pokret 8. divizije sa linije Fojnica-Gornji Vakuf, preko Kalinovika - Goražda - Foče, u rejon Pljevalja, dešifrovala je grupa stručnjaka 2. oklopne njemačke armije.

[7] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 554/1106

[8] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 554/1025-26.

[9] AVII, NAV-N-T-313, Roll. 196/7457088.

[10] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 554/1130. U dopisu komande 369. divizije komandi 15. korpusa piše: "Preduzete mjere opreza radi predstojećeg napada na Travnik, noću 14/15. oktobra".

[11] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 558/216-217.

[12] AVII, k. 775, reg. br. 19/3.

[13] AVII, NAV-N-T-313, Roll. 208/7549981.

[14] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 560/130.

[15] AVII, NAV-N-T-313, Roll. 558/226.

[16] AVII, NAV-N-T-313, Roll. 487/750.

[17] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 191/7451806-17

[18] AVII, NAV-N-T-313. Roll. 558/216-127

[19] AVII, NAV-N-T-313. Roll. 195/7456254-7.

[20] AVII, NAV-N-T-313, Roll. 195/7456317-9.

[21] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 558/204

[22] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 558/200-3.

[23] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2171/1070.

[24] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 554/1171-3.

[25] AVII, k. 766, reg. br. 4/9

[26] AVII, k. 456, reg. br. 25/1-7.

[27] AVII.k. 456, reg.br. 25/1-7.

[28] AVII, k. 456, reg. br. 25/1-7.

[29] AVII, NAV-N-T-313, Roll. 208/7469948.

[30] AVII, NAV-N-T-313, Roll. 208/7469931.

[31] AVII, NAV-N-T-313, Roll. 484/368. k. 41-H, reg. br. 21/5573. k. 41-T, reg. br. 21/5575.

[32] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 554/1104. VA, Frajburg F-35/337.

[33] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 554/1183.

[34] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 554/1180.

[35] Arhiv

[36] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 554/1179.

[37] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 554/1178.

[38] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2171/1011.

[39] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 554/1186.

[40] AVII, NAV-N-T-313, Roll. 208/7469858.

[41] Isto

[42] Isto

[43] Isto

[44] VA Frajburg, F-35/338-342.

[45] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 554/1128.

[46] AVII, NAV-N-T-313, Roll. 484/463

[47] AVII, k. 456, reg. br. 3/1-8.

[48] AVII, k. 456, reg. br. 3/1-8.

[49] AVII, k. 456, reg. br. 7/1-8.

[50] AVII, k. 456, reg. br. 22/1-4.

[51] AVII, VA Frajburg, F-35/338-42.

[52] Isto.

[53] AVII, CK SKJ 5218.

[54] AVII, IRP, Sarajevo, 5/99.

[55] AVII, k. 456, reg.br. 7/1-8.

[56] AVII, k. 456, reg. br. 22/1-4.

[57] AVII, k. 8 reg. br. 3/6, njemačka arhiva. U dnevnom izvještaju (depeši) komande 15. brdskog armijskog korpusa od 2. novembra 1943. stoji: "373. divizija: voz Bihać - Bosanski Novi i pored izviđanja kod Blatne, 5 km sev. ist. od Otoke, naišao na minu".

[58] AVII, k. 456, reg. br. 7/1-9.

[59] AVII, NAV-N-T-313, Roll. 485/355.

[60] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 555/93

[61] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2156/1020-21. U rejonu Visokog tada su se nalazili: 370 puk 369. divizije; 13 SS puk SS divizije "Princ Eugen"; 15. četa 14. SS puka, divizijska artiljerija 369. divizije i Izviđački bataljon 369. divizije.

[62] AVII, k. 853, reg. br. 6/2.

[63] AVII, VA Frajburg, F-29/353-354.

[64] AVII VA, Frajburg F-29/358-59

[65] AVII, k, 456, reg. br. 3/1-9.

[66] AVII, k, 854, reg. br. 2-1/7.

[67] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 156/1080-4.

[68] AVII, k. 75-A, reg. br. 1/la.

[69] AVII, k. 457, reg. br. 18/1.

[70] AVII, k. 705, reg. br. 16/1-2.

[71] AVII, k. 456, reg. br. 39/1-9.

[72] AVII VA, Frajburg, F-35/344. Od 20-24. novembra, 3. SS korpus je otišao sa teritorije Jugoslavije, a zamijenila ga je 1. kozačka divizija.

[73] AVII, k. 456. reg. br, 16/1-9.

[74] AVII, k. 456, reg. br. 8/1-9.

[75] AVII, k. 456, reg. br. 34/2.

[76] AVII, k. 456, reg. br. 37/1-9.

[77] AVII, k. 1626, reg. br. 10/2/2.

[78] AVII.k. 853, reg.br. 32/1-2.

[79] AVII, k. 853, reg. br. 32/1-2.

[80] Poslije rata Slavko Rodić, Veljo Stojnić i Luka Rujević tražili su mjesto gdje su sahranili Ivu Lolu Ribara, ali ga nikako nisu mogli pronaći. I kada su već izgubili svaku nadu, da će ga pronaći, prišla im je jedna starija žena i pitala šta traže. Rekli su joj da ne mogu pronaći grob Ive Lole Ribara. Tada im je ona rekla da je videla kada su ga sahranjivali i da je o tome sve do tad ćutala. Ona im je otkrila pravo mjesto na kojem je bio sahranjen Ivo Lola Ribar.

Neprijatelj je borbe započeo najprije sa jedinicama 10. krajiške divizije, u dolini Rame i Neretve, nastojeći da odbaci 9. krajišku brigadu. Mješovite snage 369. njemačke divizije i 2. gorskog ustaško-domobranskog zdruga, jačine oko 1.000 vojnika, jednovremeno su napale iz Ostrošca i Rame, 14. decembra u 10.30 časova, nadirući uz lijevu obalu rijeke Rame, prema položajima 9. krajiške brigade, na liniji: s. Grevići - s. Kučani - s. Klek.

Drugi ustaško-domobranski gorski zdrug i jedan bataljon 369. njemačke divizije dočekani su žestokom vatrom, a zatim razbijeni i gonjeni sve do Ostrošca. Zahvaljujući gustoj magli uspjeli su da se odvoje i da iznesu veći broj mrtvih i ranjenih, a nekoliko poginulih ostavili su na bojištu.

Dva dana nakon naređenja komande 369. njemačke divizije jedinice divizije i 2. gorski ustaško-domobranski zdrug ponovo su napali istim pravcem, sa ciljem da zauzumu položaje 9. brigade i tako obezbijede opravku ceste Rama - Prozor, koju je 9. brigada razrušila. Borba je počela u 9.00 časova i trajala do 17.00 časova neprekidno. Konačno, potučeni neprijatelj je pobjegao u Ramu. Ubijeno je ili ranjeno oko četrdeset vojnika, a brigada je imala samo 2 ranjena borca.

Poslije tih neuspješnih pokušaja neprijatelja da odbaci 9. krajišku brigadu i otvori pravac koji iz doline Neretve i Rame izvodi preko Prozorske kotline i Makljena ka Gornjem Vakufu, Bugojnu i Jajcu, inicijativu su preuzeli 9. brigada i Ramski odred, izvodeći zajedno akcije na pruzi Konjic - Mostar. Prva od tih zajedničkih akcija izvedena je 21. decembra, kada su 3. bataljon 9. krajiške brigade i 1. četa Ramskog odreda postavili zasjedu na željezničkoj pruzi, kod sela Rodoča. Oko 21.30 časova naišao je voz sa 20 vagona, među kojima su bila 2 vagona artiljerijske municije, 2 vagona minobacačke municije, 3 vagona puščane municije, 1 vagon brašna, 2 automobila, 3 kamiona, 1 oklopni automobil, te jedna haubica 150 mm. Vagoni, lokomotiva, municija i automobili su zapaljeni, a uništena je haubica i drugi plijen, koji nije mogao biti izvučen.

Tri dana poslije te akcije, 24. decembra, dijelovi 2. i 4. bataljona 9. krajiške brigade, zajedno sa Ramskim odredom, porušili su prugu na dva mjesta, ispod sela Raotići. Srušen je i jedan željeznički propust dug 10 metara.

Sve vrijeme dok su branjeni položaji 9. krajiške brigade, ispred položaja brigade, istočno od puta Rama - Prozor, na pruzi i drumu Rama - Konjic dejstvovao je Ramski odred.

I dok su 9. krajiška brigada i Ramski odred dejstvovali u dolini Rame i Neretve, 7. krajiška brigada je po naređenju štaba 10. divizije napustila svoje položaje u dolinama tih rijeka i 13. decembra 1943. posjela nove položaje na prostoriji s. Ravno - s. Zvirnjača (20 km zapadno od Prozora), radi zatvaranja pravca Duvno Šujica - Ravno.

Pod kraj decembra, tačnije 26. decembra, brigada se vratila u dolinu Rame, i zaposjela ponovno iste položaje na liniji s. Grevići - s. Gorica - s. Pothum - s. Seonica - s. Višnjani, a štab brigade nalazio se u selu Parsovići. Na toj prostoriji ostaje do 29. decembra, a potom se prebacuje na novu prostoriju, zapadno od Kreševa, i posjeda položaje u rejonu s. Deževice - s. Vranci - s. Kojsine - s. Bjelovići.

Dvadeset devetog decembra 9. krajiška brigada se pomjera i zauzima nove položaje na prostoriji s. Ravno - s. Šćit - s. Lug, i održava tijesnu vezu s Vukovskim odredom, koji je djelovao na prostoriji Jezero - Paklina planina.

Dok su 7. i 9. krajiška brigada sa Ramskim i Vukovskim odredom vodile borbu u dolini Neretve, Rame i na prostoru Duvno - Šujica - Livno, 13. krajiška brigada 10. divizije neprekidno je dejstvovala na terenu Manjače, južno od Banjaluke, zatvarajući pravac prema Mrkonjić-Gradu i Jajcu.

Prva njena veća akcija u drugoj polovini decembra izvedena je noću 13/14. Te noći brigada je izvela napad na uporište Han-Kola, koje je branila 10. satnija 13. domobranske lovačke pukovnije. Nakon 2 sata žestoke borbe uporište je zauzeto. Zarobljeno je 69 domobrana, među kojima i 1 satnik i 1 poručnik. Poginulo je 32 domobrana i ustaša, a gubici 13. krajiške brigade bili su 2 poginula i 10 ranjenih boraca. Potom su Han-Kola napuštena radi potjere za četnicima na terenu Manjače. Devetnaestog decembra u potjeri je angažovana čitava brigada u okolini sela Donji Pervan. Ujedno je porušen i vodovod u selu Subotica koji je služio za snabdijevanje Banjaluke vodom.[1]

Noću 24/25. decembra 13. krajiška brigada ponovo je napala neprijateljevo uporište u Han-Kolima, koje je neprijatelj, u međuvremenu, dok je brigada progonila četnike opet uspostavio. Ubijeno je 28, a zarobljeno 60 neprijateljskih vojnika, među kojima 4 oficira.

2 tenka, prodire u Han-Kola, ali ga je dočekao 1. bataljon 13. brigade, razbio ga i protjerao nazad u Banjaluku. Slijedećeg dana avioni bombarduju položaje 2. bataljona 13. krajiške brigade. Nakon tih borbi 13. krajiška brigada nalazila se na prostoriji Gomjenica - Melina - Vilusi (20 km zap. od Banjaluke), gdje se odmarala.

Jedinice 4. krajiške divizije, izvršavajući naređenje štaba Korpusa, od polovine decembra 1943. prešle su u žestoke napade u dolini Une i Sane.

Dijelovi Kozarskog odreda izvršili su prepad 15. decembra na pruzi između Brezičana i Svodne i ubili 11 Nijemaca. Tog dana uveče minerska grupa Kozarskog odreda porušila je prugu između Dragotinje i Brezičana u dužini od 900 metara. Slijedećeg dana, 16. decembra, dio snaga 11. krajiške brigade pretresao je sela Simići i Ivanjska, gdje su uhvaćena tri domobrana i sedam ustaša sa oružjem.

Postupajući po direktivi Vrhovnog štaba i po naređenju štaba Korpusa, štab 4. divizije naredio je 17. decembra štabu 11. brigade da glavne snage sa sektora između Prijedora i Banjaluke što prije prebaci na sektor Bosanske Kostajnice. U obrazloženju tog naređenja, između ostalog, kaže se: "Potreba vaše aktivnosti na gore pomenutom sektoru jeste pritisak na njemačku "Tiger" diviziju, koja kreće preko Dvora i Žirovca, preko Banije, da pomogne njemačku diviziju koja je razbijena na liniji Karlovac - Bihać od strane hrvatskih partizanskih snaga. . ,"[2]

Dio snaga 11. brigade koji se zatekao kod Dobrljina odmah je, 17. decembra, prešao u napad na prugu ubivši 5. neprijateljskih vojnika i zaplijenivši oružje i spremu.

Diverzantska grupa Podgrmečkog odreda je toga dana 17. decembra, razorila prugu između Bosanskog Novog i Rudica. Narednog dana uveče (18/19. decembra) minerska grupa Kozarskog odreda digla je u vazduh jedan most, dužine 14 metara, između Dobrljina i Volinje, a već sjutradan (19. decembra) dijelovi 11. brigade porušili su 4 km telefonske linije Volinja - Bosanski Novi. Srušen je i most između Ivanjske i Mišin-Hana, dugačak 15 metara. Istovremeno je postavljena zasjeda na pruzi između Bosanskog Novog i Prijedora, kod Vitasovaca. Ubijeno je 11 Nijemaca 373. "Tiger" divizije, a iz protivkolskog topa oštećena je lokomotiva jednog voza u pokretu, a diverzantska grupa Podgrmečkog odreda ponovo je porušila prugu između Bosanskog Novog i Rudica.

Akcije 6. krajiške brigade počele su u drugoj polovini decembra, 17. decembra, napadom na četnički logor u selu Radosavskoj. Dva dana docnije, noću 19/20. decembra, dio snaga 6. krajiške brigade porušio je prugu između Kozarca i Omarske, a drugi dio je vodio borbu sa neprijateljem koji je naišao od Kozarca. Iste noći diverzantska grupa Podgrmečkog odreda izbacilaje iz šina jedan transportni voz između stanica Rudice i Blatna. Uništeno je 7 vagona sa kamionima, 3 sa ljudstvom, 1 sa pšenicom i 1 sa konzervama. Broj mrtvih i ranjenih neprijateljskih vojnika nije utvrđen.

Već naredne noći (20/21. decembra) Kozarski odred porušio je na 8 mjesta prugu između Dobrljina i Volinje i telefonsku liniju dužine 4 kilometra. Istovremeno, u zajedničkoj akciji dijelovi 6. krajiške i 11. krajiške brigade napali su domobransku satniju 7. lovačke pukovnije u uporištu Piskavica.[3] Iste noći Podgrmečki odred napao je neprijatelja na Jovanića-brdu. Poslije te trostruke noćne akcije jedinica 4. krajiške divizije, nastupilo je dvodnevno zatišje, a onda su dijelovi snaga 11. brigade, 23. decembra, na samoj periferiji Prijedora, u selu Puharskoj, napali četu Nijemaca i domobrana, koji su sprovodili komoru. U bjekstvu je ubijen jedan Nijemac, a 9 domobrana je zarobljeno, dok je cjelokupna komora zaplijenjena. Slijedećeg dana, 24. decembra, 6. krajiška brigada porušila je 2 km pruge između Kozarca i Omarske.

Zbog stalnih napada jedinica 4. krajiške divizije na prugu između Prijedora i Bosanskog Novog, komandant 373. njemačke divizije naređuje 383. puku i 3. ustaško-domobranskom zdrugu da jednovremeno napadnu iz Bosanskog Novog i Prijedora, lijevom obalom Sane, prema selima Sokolište i Radomirovac i tako obezbijede saobraćaj Bosanski Novi - Prijedor sa te strane. Za izvršenje te akcije, kao glavnokomandujući, određen je major Ristov, po kome je i cijela akcija nazvana "Ristov".

Prvi bataljon 383. njemačkog puka, sa štabom bataljona, 15. četom 383. puka i 4 tenka, uz podršku jednog artiljerijskog diviziona 373. artiljerijskog puka, napadao je od Bosanskog Novog, preko Suhače, prema Radomirovcu i Volaru.

Drugi bataljon 383. njemačkog puka napadao je od Prijedora, pravcem selo Bišćani, sjeverno od Volara.

Treći gorski ustaško-domobranski zdrug dobio je zadatak da iz Prijedora napadne prema selu Brezičanima i Aginom polju, te da potpomogne i podrži napad 2. bataljona 383. njemačkog puka artiljerijom.

Osma krajiška brigada dočekala je napadne kolone i s njima vodila žestoku borbu.

Glavni udar Nijemci su usmjerili od Bosanskog Novog, preko Suhače, tako da su se najžešće borbe vodile na brdu kod Bosanskog Novog, zvanog Pošta, gdje su Nijemci pretrpjeli velike gubitke. Tu je poginuo i komandant 1. bataljona 383. puka Koh.

Na liniji Bulina Glava - Suhača Nijemci su potpuno razbijeni i natjerani u bjekstvo. Bježeći naišli su kroz selo Sokolište i ubili šest civila, ranili pet, a znatan broj poveli sa sobom kao zaštitu, da bi ih kasnije strijeljali u Bosanskom Novom Sustigao ih je 3. bataljon 8. brigade, ubio veći broj Nijemaca a narod oslobodio. Tom prilikom ubijeno je 36 a ranjena su 53. Nijemca. To su podaci iz izvještaja koji je major Ristov dostavio štabu 373. njemačke "Tiger" divizije.[4]

Sva nastojanja i napori 373. njemačke divizije da obezbijedi komunikaciju Banjaluka - Prijedor - Bosanski Novi bila su uzaludna.⁴⁵² Samo četiri nepuna

dana od početka operacije "Ristov", 26. decembra. 6. krajiška brigada digla je u vazduh 700 metara pruge jugoistočno od Prijedora. Istog dana 4. ustaško-domobranski zdrug, potpomognut 383. njemačkim pukom, pokušao je da opravi prugu kod Hadžimehtića, ali je razbijen i natjeran u bjekstvo. Pruga je ostala nepopravljena i zatvorena za neprijateljev saobraćaj.[5]

Svega dva dana kasnije, 28. decembra, i Podgrmečki odred je u dolini Une kod Blatne porušio prugu. Poražena kod Bosanskog Novog, borbena grupa "Ristov" pretrpjela je i drugi uzastopni neuspjeh kod Blatne.[6] Tog dana je ponovno porušena pruga Prijedor - Bosanski Novi, između Blagaja i Dragotinje.

Zbog opkoljavanja Prijedora, kako je to zaključila komanda 373. njemačke divizije, u Prijedor je hitno upućena borbena gmpa "Ristov", čiju su okosnicu činila dva bataljona 383. puka.No, budući da je komanda 18. brdskog njemačkog armijskog korpusa procijenila da će doći do napada na Banjaluku, koju postepeno opkoljavaju partizanske snage, naredila je da se jedan bataljon 383. puka hitno uputi u taj garnizon radi pojačanja njegove odbrane. Saglasno tome, komanda 383. puka je odredila da tamo krene njen 3. bataljon, tako da ćemo se s njim ponovno sresti u narednom poglavlju.[7]

Jednu od najvećih napadnih operacija u toku narodnooslobodilačkog rata i revolucije izveo je krajem decembra 1943. 5. korpus, ojačan dvjema brigadama 1. proleterskog korpusa. Njome je bio zahvaćen dio Bosanske krajine, omeđen donjim tokom rijeka Vrbasa, Gomjenice i Sane, od Banjaluke do Bosanske Gradiške i Prijedora. Na prostoriji veličine preko 2.500 kvadratnih kilometara jednovremeno je napadnuto oko 20 većih ili manjih neprijateljevih uporišta.

Ipak je ta operacija u strategijsko-operativnom smislu dobila značenje demonstracije ili, u najboljem slučaju, značenje strategijsko-operativnog manevra na jednom od spoljnih pravaca. Takvo značenje je imala s obzirom na konkretni operativni cilj. Naime, naredbu o izvođenju te operacije sa ograničenim ciljem štabu 5. korpusa izdao je vrhovni komandant, maršal Josip Broz Tito. On je odredio i ciljeve akcije: da se na područje Bosanske krajine privuče dio neprijateljskih snaga iz istočne Bosne, gdje je već otpočela neprijateljeva (šesta po redu) ofanziva protiv snaga 3. korpusa i 5. divizije NOVJ, da bi se na taj način olakšao operativni položaj naših jedinica koje su bile orijentisane prema Srbiji.

U istočnoj Bosni najžešće borbe su vođene u drugoj polovini decembra 1943. u dolini Krivaje, na području Kladnja, Olova, Vareša, Borovice, gdje je neprijatelj svim silama nastojao da razbije snage 3. korpusa i 5. divizije NOVJ i da ih odbaci što dalje od Drine.

Vrhovni komandant je naredio štabu 3. korpusa NOVJ da izvrši proboj obruča prema Drini. Da bi neprijateljske snage razvukao i oslabio, 24. decembra naredio je štabu 5. korpusa, stavljajući mu istog dana pod komandu 3. krajišku proletersku brigadu 1. proleterske divizije i 3. ličku brigadu 6. ličke divizije, da što prije (najkasnije krajem decembra) izvrši napad na, za okupatora najznačajnije, uporište u Banjaluci i na sva okolna uporišta do Save i Une, na dubini 50 do 70 kilometara.[8]

Vrhovni komandant je procijenio da samo napadom na Banjaluku sa okolnim uporištima, koja predstavlja za okupatora okosnicu i stub odbrane doline Une, Sane i cjelokupnog sistema odbrane, od srednjeg dijela dalmatinske obale do centralnog dijela Jugoslavije, koji su branile jedinice 15. brdskog njemačkog korpusa, da će okupator biti primoran da prekine ofanzivu u istočnoj Bosni, da bi istim snagama intervenisao u Bosanskoj krajini, odnosno da preusmjeri dio snaga iz istočne ka zapadnoj Bosni. Zbog toga je štabu 5. korpusa naredio da glavnim snagama napadne Banjaluku, pa je i cijela operacija dobila naziv banjalučka operacija.

Po prijemu zadatka od Vrhovnog komandanta, komandant i politički komesar Korpusa odmah su pozvali obavještajnog oficira Korpusa, Voju Mitrova, da dođe sa najnovijim podacima o neprijatelju u dolini Vrbasa, Gomjenice i Sane.

Obavještajni oficir je brzo stigao sa podacima o ustaško-domobranskim snagama, dobijenim od saradnika u domobranskoj vojsci, o četničkim snagama, koji su bili približno tačni, i o njemačkim snagama, čiji je najveći broj bio u Banjaluci, mnogo manje u Prijedoru, a najmanje u Bosanskoj Gradišci, Topoli i Bosanskom Aleksandrovcu. Ipak, nisu se mogli utvrditi tačni podaci o brojnom stanju ljudstva i o naoružanju, već su prilikom planiranja uzete približne procjene.

Prema prikupljenim podacima, ustaško-domobranske snage bile su raspoređene u 13 većih i manjih uporišta. Najviše ih je bilo u Banjaluci: 2. bojna 13. lovačke pukovnije; 3. bojna 7. lovačke pukovnije; 11. topnički sklop (artiljerijski divizion); 7. topnički sklop; 22. topnički sklop; stožer (štab 4. ustaško-domobranskog lovačkog zdruga sa 6. prištabskih satnija); Domdo (ustaška) bojna; 300 policajaca i agenata i 3. žandarmerijski puk.

U uporištu u Klašnicama bila je locirana 2. bojna 7. lovačke pukovnije, a u Ramićima jedna četa četnika 1. četničke brigade, zajedno sa jednom satnijom domobrana i ustaša.

U Ivanjskoj je bila 1. bojna 7. lovačke pukovnije (jačine 700 vojnika), a u Krnjinu (Gugunova Glavica) jedna satnija ustaša. U Piskavici je bila satnija domobrana, u Omarskoj 1. bojna 13. lovačke pukovnije; u Kozarcu 1 satnija domobrana; u Prijedoru 3. gorski ustaško-domobranski zdrug, sa jedinicama raspoređenim u Prijedoru i bližoj okolini, ukupno 2.000 vojnika; u Bosanskoj Gradiški 3. bojna 7. lovačke pukovnije, željezničko-stražarska ustaška bojna, raspoređena od Okučana do Bosanske Gradiške, jedna bojna ustaša iz logora Stara Gradiška, jačine 900 ustaša, jurišna ustaška satnija (jačina 80 ustaša) i 130 žandarma i policajaca.

U Laktašima, Razboju i Kukuljama bilo je po 20-50 žandarma, a u Razboju i 200 domobrana.

Komanda 15. brdskog njemačkog korpusa rasporedila je četničke snage u neposrednoj okolici Banjaluke, sa zadatkom da brane prilaze Banjaluci, posebno tjesnac koji se nalazi između obronaka Kozare i Vrbasa u Klašnicama, na komunikaciji Banjaluka - Bosanska Gradiška.

Za odbranu Banjaluke i tjesnaca u Klašnicama određene su snage Bosansko-krajiškog i Srednjobosanskog četničkog korpusa, pod komandom četničke komande zapadne Bosne, sa sjedištem u Vrbanji.

Najjače četničke snage bile su koncentrisane sjeveroistočno od Banjaluke, na desnoj obali Vrbasa, od Klašnica i Slatine do Vrbanje. Predviđajući napad na Banjaluku, komandant 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa, general Ernst Lejzer, još u toku novembra naredio je komandantu četničke komande zapadne Bosne, Slavoljubu Vranješeviću, da sa sektora Glamoča, Kupresa i Jajca prebaci u rejon Klašnica najjaču četničku jedinicu - 3. krajišku brigadu Bosansko-krajiškog četničkog korpusa, jačine 700 četnika.

Sjeverno od Banjaluke, u selu Krčmarice, zapadno od Novoselije (svega 2 km udaljeno od južne periferije grada) nalazio se štab Bosansko-krajiškog četničkog korpusa i štab 1. četničke brigade, koja je brojala 500 četnika. U okolnim selima raspoređeni su četnici te brigade, a sjevernije, na terenu Manjače, i oko južne periferije Prijedora, četnici 2. krajiške četničke brigade, koja je imala u svom sastavu 480 četnika.

Sa zaštitnom jedinicom Bosansko-krajiškog četničkog korpusa na južnoj, jugozapadnoj i zapadnoj periferiji Banjaluke bilo je preko 1.000 četnika i isto toliko na istočnoj i sjeveroistočnoj strani grada, ukupno 2.000 četnika.

Prema nepotpunim podacima i procjenama, njemačke snage u označenoj operacijskoj zoni bile su raspoređene u devet uporišta. Najveće je, naravno, bilo ono u Banjaluci, gdje se nalazilo više od 4.000 vojnika, pripadnika raznih jedinica. Drugo veće njemačko uporište bilo je u Prijedoru gdje je bilo locirano 1.800 pripadnika 373. njemačke "Tiger" divizije.[9]

U manjim uporištima: Bosanskoj Gradišci,[10] Gornjoj, Srednjoj i Donjoj Topoli,[11] Bosanskom Aleksandrovcu, Junuzovcima, Maglajanima, Laktašima i na aerodromu Zalužani bili su samo pripadnici njemačke policije (po 100-280 policajaca).

Ukupne snage neprijatelja bile su slijedeće: njemačke snage 7.210 vojnika, ustaško-domobranske snage 11.990 vojnika i četničke snage 2.000 vojnika. Ukupno 21.141 neprijateljskih vojnika.

Naspram tih neprijateljevih snaga 5. korpus sa ojačanjima imao je svega 11.705 boraca. Prema pregledu brojnog stanja snaga 5. korpusa od 15. decembra 1943, jedinice korpusa su brojale ukupno 14.974 ljudi. Međutim, sve te snage nisu učestvovale u banjalučkoj operaciji. Ako se uzme u obzir činjenica da je 5. korpus sa Podgrmečkim i Drvarsko-petrovačkim odredom i dalje obezbjeđivao slobodnu teritoriju prema neprijatelju u dolini Une, da je glavnina snaga 10. krajiške divizije i dalje imala zadatak da vodi borbe u dolinama rijeka Bosne i Neretve, onda je izvjesno da je u banjalučkoj operaciji moglo biti angažovano svega 60% snaga 5. korpusa, što čini 8.879 boraca.

Ukupne snage 5. korpusa, ojačanog 3. krajiškom proleterskom i 3. ličkom brigadom, brojale su 11.705 ljudi.

Prema tome, neprijateljske snage su bile skoro dvostruko jače od snaga 5. korpusa, ojačanih dvjema brigadama, što bi prema nekim nečelima ratne vještine iziskivalo da napadači i branioci zamijene uloge. Naravno, ovdje je riječ samo o odnosu vojnih snaga, dok svi drugi činioci nisu uračunati, mada se zna da su oni imali presudan uticaj na ishod borbe.

Na osnovu zaključaka iz procjene situacije, u prvom redu na osnovu proučenih podataka o neprijatelju i vlastitim snagama, štab 5. korpusa je 24. decembra otpočeo izradu plana operacije. Čim je donesena osnovna zamisao o upotrebi jedinica, zbog kratkoće vremena predviđenog za početak operacije, odmah su preduzete potrebne mjere da jedinice koje su bile najudaljenije od Banjaluke izvrše pokrete na prostoriju prikupljanja.

Prvo je štab 1. proleterskog korpusa obaviješten da 3. krajiška proleterska i 3. lička brigada najkasnije 31. decembra ujutru treba da budu u rejonima prikupljanja, i to 3. krajiška proleterska u Sitnici, a 3. lička brigada u selu Stratinskoj, sjeveroistočno od Sanskog Mosta. Štab 1. proleterskog korpusa je još 24. decembra naredio da 1. proleterska brigada smijeni 3. krajišku proletersku

brigadu na travničkom sektoru i da nakon toga 3. krajiška krene prema Čađavici i Sitnici. Štabu 3. ličke brigade izdato je naređenje da 31. decembra bude u selu Stratinskoj kod Sanskog Mosta.

Štabu 11. divizije štab 5. korpusa naredio je da sve snage, počev od 25. decembra, pomjeri prema Banjaluci i pripremi jedinice za napad na Banjaluku sa sjeveroistočne i istočne strane.

Štab 11. divizije je istog dana, 25. decembra, naredio štabu 5. krajiške (kozarske) brigade pokret iz rejona Doboja, u dolini Bosne, na prostoriju Jošavka - Dubrave, istočno od Banjaluke. Istovremeno je naredio štabu 14. srednjobosanske brigade i Prnjavorskom odredu da iz pravca Prnjavora napadnu četnike u Drugovićima, Kokorima, Boškovićima i izbiju pred Klašnice, orijentišući glavne snage ka Crnom vrhu.

Štabu 12. slavonske brigade 12. divizije 6. korpusa, koja se još od novembra nalazila u srednjoj Bosni, pod komandom štaba 11. divizije, naređeno je da za vrijeme banjalučke operacije obezbjeduje pravac od Dervente i Teslića, prema Prnjavoru, upućujući jača obezbjeđenja prema Savi, preko planine Motajice.[12]

Trinaestu krajišku brigadu, koja je prethodne noći (24/25. decembra) po četvrti put u toku decembra likvidirala neprijateljsku posadu u Han-Kolima, štab Korpusa stavio je pod komandu štaba 4. krajiške divizije i naredio joj da se pomjeri malo unazad, na prostoriju Kmećani - Obrovac - Vilusi - Pavići i da se tu odmori s time da štab brigade 27. decembra uveče dođe u selo Tominu kod Sanskog Mosta, na savjetovanje koje će voditi štab 4. divizije.

Faktor vrijeme u operacijskom smislu dobio je prvorazredan značaj, jer su samo tako snage 5. korpusa mogle ostvariti zamisao i cilj koji je postavio vrhovni komandant, maršal Tito.

/ grupa, sastava: 6. i 13. krajiška brigada, 3. lička brigada, Sanski odred i 1. artiljerijski divizion.

Zadatak: napada neprijateljeva uporišta u sjevernom dijelu grada, koji zatvara potok Crkvina i rijeka Vrbas, i sjeverno od Banjaluke, aerodrom Zalužani.

Napada sva neprijateljska uporišta na desnoj obali Vrbasa uz forsiranje. Naročito forsira prelaz preko Rebrovačkog mosta ili mosta kod pilane, prodirući prvo, jednom lakšom kolonom, uz lijevu obalu, ka centru grada i povezujući se sa snagama I i III grupe.

/// grupa, sastava: 3. krajiška proleterska brigada, Udarni odred i 2. artiljerijski divizion.

Zadatak: napada sva neprijateljeva uporišta u južnom dijelu grada, koji zatvaraju potok Crkvina i Vrbas, prodirući brzo glavninom snaga niz Ulicu Mehmed-paše Sokolovića, ka centru grada.

IV grupa, sastava: 11. krajiška brigada, 1 bataljon 8. brigade, Gradiško-lijevčanski odred i baterija topova.

Napada neprijateljevo uporište u Bosanskoj Gradišci, a demonstrativno napada neprijateljeva uporišta u Topoli i Bosanskom Aleksandrovcu.

Zadatak: demonstrativno napada Prijedor i ruši prugu Bosanski Novi - Prijedor, te prugu Prijedor - Omarska.

Zapovijest su potpisali: komandant Slavko Rodić, politički komesar Veljo Stojnić i načelnik štaba Korpusa Milorad Mijatović.

Zapovijest je 26. decembra dostavljena Vrhovnom komandantu radi odobrenja, a već 27. decembra maršal Tito je pozvao Slavka Rodića u Jajce, saopštio mu da je odluka dobra i da je zapovijest dobro napisana, te da po njoj treba striktno postupati.

Toga dana, 27. decembra 1943, kada je zapovijest štaba 5. korpusa za izvođenje banjalučke operacije odobrio Vrhovni komandant, štab 11. divizije napisao je svoju zapovijest koja glasi:[14]

Štabovima: Banjalučkog, Prnjavorskog, Tešanjsko-teslićkog, Motajičkog i Dobojsko-derventskog NOP odreda...

Štab 5. korpusa NOVJ odlučio je da, zajedno sa snagama 1. proleterskog korpusa NOVJ, zada jedan od odlučujućih udaraca u razbijanju 6. njemačke ofanzive i da napadne i likvidira njemačko -ustaški garnizon u Banjaluci i Gradiški...

... Naša divizija dobila je zadatak da likvidira sva naprijateljska uporišta oko Banjaluke, na desnoj obali Vrbasa...

Sistem odbrane počiva na vanjskoj odbrani uporišta Karanovac, Čelinac, Vrbanja, Trapisti, Klašnice.

Plan naše divizije je: u 3 kolone zaobići vanjska uporišta (Karanovac, Čelinac), upasti u naletu u dijelove grada koji vode ka mostobranima ka Vrbasu, uspostaviti mostobrane posrednom odbranom (držati obe obale), osigurati vezu sa napadnim kolonama sa lijeve obale Vrbasa i prići čišćenju grada i gnijezda, od centra ka vanjskoj odbrani.

Poželjno je tući posadu vanjskih utvrđenja u pokretu (Čelinac, Karanovac), ili u prvom naletu Trapiste i Klašnice. Najbližu odbranu grada i obližnja sela pažljivo pretresati, jer se tu kriju četničke vođe. Sve sumnjive hapsiti. Osigurati štabove i bolnice (ranjenike) od četničkih prepada, ili sa vanjskih uporišta bježećih posada.

I - kolona - komandant, major Petar Mećava, sastav 12. KNOU brigada, banjalučki NOP odred, Skendervakufska četa i područni bataljon komande područja banjalučkog.

II kolona - komandant, major Šipka Ranko, sastav 5. krajiška NOU brigada, posadu u Trapistima;

III kolona - komandant, major Stevo Samardžija, sastav 14. srednjobosanska NOU brigada, bez jednog bataljona, i Prnjavorski NOP odred.

Sušnjarima, Blašku, ruši mostove na Crkvini i Turjanici, napada na most u Klašnicama radi veze sa snagama na lijevoj obali.

Divizijska rezerva: komandant, major Mlađo Obradović, sastav 1. bataljon 14. brigade.

U momentu početka operacije napada na Rebrovac, likvidira policijsku karaulu kod Rebrovačkog mosta i obezbjeđuje mostove kod "firme" na Vrbanji.

Hirurška ekipa 1 kolone, šef doktor Danica Perović, Ponir-Starčevica. Hirurška ekipa II i III kolone, šef doktor Tugomir Sprem na Slatini. Evakuacija ranjenika za Šiprage. Štab divizije Starčevica.

Kada je štab 11. divizije 28. decembra dobio zapovijest štaba Korpusa, izvršena je samo neznatna promjena:

II kolona (5. brigada) ne napada Krčmarice, već Vrbanju i pilanu sa Rebrovicom.

III kolona napada Krčmarice, a ostalo po zadatku od 27. decembra. Shodno naređenju štaba 11. divizije, štab 12. slavonske brigade 30. decembra 1943. naredio je da 1. bataljon zaposjedne raskršće cesta u selu Smrticima, prema Derventi, učvrsti se na položajima i izvrši zaprečavanje na cestama prema Palačkovcima, u selu Miškovcima, cestu u Smrtićima, rušeći mostove i praveći druge prepreke radi sprečavanja prodora neprijateljskih kolona iz Dervente, prema Prnjavoru i Banjaluci.

Treći bataljon je dobio isti zadatak prema Derventi, ali na Dubočkum brdu, kota 195, u pravcu Ciganskog brda.

Zadatak snaga 2. i 4. bataljona bio je: obezbjeđenje prolaza prema planini Motajici i Savi i obezbjeđenje rejona Prnjavora.

Štab 4. krajiške divizije poslije savjetovanja održanog u selu Tomini, kod Sanskog Mosta, noću 27/28. decembra, napisao je, 29. decembra, svoju zapovijest, u kojoj se, između ostalog kaže:[15]

"Snage 13. krajiške NOU brigade u klinu sa 3 bataljona, protivkolskim topom i minerskim odjeljenjem prolaze neprimjetno kroz spoljnu odbranu grada, između Petričevca i potoka Crkvine, i prodiru bez borbe do žandarmerijskog puka, odakle se munjevito razvijaju u manje klinove za likvidaciju neprijateljskih uporišta: u zgradi Sokolskog doma, žandarmerijskog puka i ostalih.

Snage 6. krajiške NOU brigade u klinu sa 3 bataljona, protivkolskim topom i minerskim odjeljenjem prolaze neprimjetno kroz spoljnu odbranu grada, između Petričevca i kote 181, prodirući do željezničke pruge, odakle se razvijaju u 2 klina radi daljeg prodora. Jednim bataljonom očistiti uporišta spoljne odbrane Rakovačke bare, a potom svim snagama prodirati prema kasamama i uporištima u strogom centru grada. Naročitu pažnju obratiti na iznenadan napad i munjeviti nalet na vozni park i tenkove u aleji između logora Kulina Bana i centna grada.

Snage 3. ličke brigade likvidiraju neprijateljev aerodrom u Zalužanima sa 2 bataljona, a sa 2 bataljona postavljaju zasjedu na cesti Ivanjska - Banjaluka, na liniji kota 320-248-277-274, i sprečavaju prodor neprijatelja prema Banjaluci.

Ujedno, sa Sanskim NOP odredom izvršiti demonstrativni napad na neprijateljsko uporište u Ivanjskoj.

Snage Sanskog NOP odreda sa linije kota 219 (Sevsko groblje:), kota 289 i kota 310 napadaju na prugu Ivanjska - Omarska koju ruše, sprečavaju prodor neprijatelja od Prijedora preko Omarske, prema Ivanjskoj, držeći čvrsto vezu i sadejstvo, na desnom krilu, sa 3. ličkom brigadom. Ulijevo održava vezu sa snagama 8. krajiške NOU brigade u selu Busnovina.

Snage 1. artiljerijskog diviziona postaviće se na vatrene položaje istočnog dijela sela Prnjavora, između Gradine i kote 329-377-251, odakle tući neprijateljska uporišta u centru grada Banjaluke:

Kastel, logor Kulina Bana, i druga uporišta po traženju štabova brigada. Protivkolske topove 52 mm sa municijom držati u pripravnosti, kako bi mogli što brže biti upućeni na date im zadatke... "

Obavještajno obezbjeđenje i mjere komande 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa za odbranu Banjaluke

Iako je štab 5. korpusa NOVJ preduzeo sve mjere da se pripreme za napad na Banjaluku obave u tajnosti, počev od maskirnih do taktičko-operativnih priprema i jedinice rasporedio što dalje od Banjaluke radi odmora i priprema za napad, komanda 2. oklopne njemačke armije, preko radio-prislušne službe i drugih obavještajnih organa, i komanda 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa, preko četnika i svojih obavještajnih organa, doznale su da snage 5. korpusa pripremaju napad na Banjaluku.

U izvještaju komandi 2. oklopne njemačke armije o napadu na Banjaluku štab 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa, između ostalog, napisao je:[16]

"... Tajnost operacije nije bila potpuna. Već 14 dana prije toga govorili su četnici, obavještajci i prebjeglice, o predstojećoj operaciji protiv Banjaluke. Privlačenje snaga 11. divizije od Bosne prema Vrbasu 31.12. Iz više izvora potvrđene vijesti o prikupljanju glavnine 4. divizije, zapadno od Banjaluke, pojačale su utisak da treba da se računa sa napadom. Vazdušnim izviđanjem utvrđeno je nastupanje jače bande sa tovarnim grlima od Sitnice, prema sjeveru (odnosi se na 3. krajišku proletersku brigadu, prim. D. K.), a izvještaj radio-prislušne službe komande 2. oklopne njemačke armije 31.12. da napad počinje u 22.30 časova odstranioje i posljedmju sumnju... "

O redovnom izvještavanju njemačke komande 15. brdskog armijskog korpusa, koje se odnosi na pripreme snaga 5. korpusa za napad na Banjaluku, pokazuju izvodi samo iz nekoliko izvještaja koji se navode:

"... Na dan 29. decembra 1943. javio je agent (V-Mann) da će komunisti 31. 12. 1943. ili 1. 1. 1944. izvršiti napad sa juga, jugozapada i zapada na Banjaluku, planski i uz pomoć njihovih simpatizera u gradu. Istog dana, jedna nepoznata seljanka donijela je pismo jednog partizana u Banjaluku, u kojem on piše majci da ga očekuje uskoro u gradu i da će se vidjeti."

"Na dan 30. decembra iz sigurnih izvora (S.Qu) 2. oklopne njemačke armije javljeno je da je 5. korpusu 28. decembra potčinjena jedna nepoznata jedinica. Toj je jedinici štab 5. korpusa uputio 60 mina. Istovremeno, toj jedinici štab 5. korpusa je javio da je kurir sa zapoviješću prema njima krenuo i da će kod njih biti 28. decembra (odnosi se na 3. krajišku proletersku brigadu - prim. D.K.)."

"... Nadan 31. 12. otpočela je 12. krajiška NOU brigada napad protiv korpusa Tešanovića (odnosi se na Srednjobosanski četnički korpus pod komandom Laze Tešanovića. prim. D.K.)... "

"... Prnjavorskom NOP odredu je naređeno da maršuje pravo na Klašnice i iz pokreta napadne korpus Tešanovića... "

"... Tridesetog decembra 1943. godine: četnička grupa Tešanović, koja od jučer vodi žestoku borbu u Hrvaćanima, Drugovićima i Kokorima, kao i u drugim selima sa 14. komunističkom brigadom i još nekim nepoznatim jedinicama javlja: Namjera partizana u daljem prodoru: magacin municije kod trapističnog samostana, iznenadno razbiti četnike, a onda napasti Banjaluku... "

Obavještajni oficir komande 15. brdskog njemačkog korpusa 30. decembra je, između ostalog, napisao komandi 2. oklopne njemačke armije.[18]

"Od Banjaluke 15 km sjev-ist., pravo na Klašnice, napada 14. komunistička brigada u sadejstvu sa 12. slavonskom brigadom. Na osnovu sigurnog izvora u daljem nastupanju očekuje se napad na Banjaluku 31. 12. 1943. ili 1. 1. 1944. godine.

Centar bandi (odnosi se na Vrhovni štab NOV i POJ koji se nalazio u Jajcu, prim. D.K.) vjerovatno se primjestio u planinu Grmeč... "

Agent iz Kotor-Varoša, takođe, javlja o sigurnom napadu na Banjaluku 31. 12. 1943. ili 1. 1. 1944. godine.

Na osnovu svih tih obavještajnih podataka, komanda 15. brdskog njemačkog korpusa, poslije demonstrativnog napada 14. srednjobosanske brigade na Klašnice 30. decembra 1943. godine, naredila je istog dana svim jedinicama u Banjaluci i na spoljnim uporištima da poduzmu 1. stepen pripravnosti. To je bila jedna od posljednjih u nizu mjera koje je komandant 15-brdskog njemačkog korpusa, general Ernst Lejzer, preduzimao u toku decembra za odbranu Banjaluke, posebno od 26. decembra naovamo.

Tog dana izdao je posebno naređenje da se sve jedinice po uporištima opskrbe dovoljnim količinama municije i rezervnih dijelova, hranom, rezervom vode i ostalim potrebama. Naredio je i provjeru svih utvrđenja.[19]

Nakon što su jedinice 13. krajiške brigade po četvrti put osvojile Han-Kola, naredio je da se povede istraga i stave pod sud odgovorni oficiri 7. i 13. lovačke brigade 4. ustaško-domobranskog lovačkog zdruga, a da se Han-Kola, po svaku cijenu, odmah povrate i ponovo uspostavi uporište, kao što je ranije bilo.[20]

Naredio je 373. njemačkoj "Tiger" diviziji da hitno osigura komunikaciju Banjaluka - Prijedor i da uputi dio snaga iz doline Sane i Une u Banjaluku radi pojačanja njene odbrane.[21]

Ujedno je naredio da se iz Prijedora 30. decembra uputi pola tenkovske čete (ukupno 9 tenkova) u Banjaluku, te da sa tenkovima krene i komanda 383. puka njemačke 373. divizije, 1. četa 1. bataljona i protivtenkovska pukovska baterija.

Dan ranije, 29. decembra, po naređenju komande 15. brdskog njemačkog korpusa, 3. bataljon 383. puka, krenuo je iz rejona Bihaća, preko Bosanskog Novog, prema Banjaluci. Po naređenju generala Lejzera, taj bataljon je morao, po svaku cijenu, stići preko Prijedorau Banjaluku najkasnije 31. decembra 1943. godine.[22]

Budući da je 3. bataljon 383. puka, zbog toga što je puna dva dana vodio teške borbe u dolini Sane sa jedinicama 8. krajiške brigade i Kozarskog odreda, stigao do Prijedora tek 31. decembra uveče, komanda 15. brdskog njemačkog korpusa 31. decembra u 20.00 časova naređuje ponovno 373. njemačkoj "Tiger" diviziji da se 3. bataljon 383. puka "mora do 1. januara 1944. godine na svaki način probiti do Banjaluke, pod borbom... "[23]

Tog kritičnog dana, 31. decembra 1943, kada se i očekivao napad na Banjaluku, komandant 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa, general Ernst Lejzer, održao je sastanak sa načelnikom štaba Korpusa, pukovnikom Faferotom (Pfafferott), komandantom 3. policijske oblasti, pukovnikom Kazererom, nadžupanom Stilinovićem, opunomoćenim ministrom vlade NDH Sandorom Benakom, velikim županom, profesorom Alićem, i vojnoupravnim savjetnikom, doktorom Vestfalom. Sastanak je počeo u 10.00 časova.

General Lejzer je svima saopštio da od 31. decembra zavodi ograničeno kretanje (policijski čas) noću od 20.00 časova uveče do 6.00 časova ujutru. Njemačke patrole će hapsiti sve građane koji se zateknu na ulicama u vrijeme kada je zabranjeno kretanje. Prozori i vrata na svim zgradama u toku noći moraju biti zatvoreni i zamračeni. Njemačke patrole će pucati na zgrade i stanove, čiji se stanari ne budu pridržavali tih naredbi.[24]

Poslije podne 31. decembra komanda 15. brdskog njemačkog korpusa naredila je da se isture jača izviđačka odjeljenja prema sjeverozapadu, zapadu i jugozapadu, odakle se očekivao nailazak glavnih snaga 5. korpusa. Specijalna jedinica "Bekel" iz samostana Petričevac, namijenjena za izviđanje Vrhovnog štaba u Jajcu, dobila je zadatak da prodre do mjesta razmještaja 4. krajiške divizije, izvrši prepad, utvrdi stvarne snage i brzo se povuče u Banjaluku. Naišla je na jedinice Sanskog odreda, koje su nju iznenada napale, ubile dva, a ranile devet pripadnika te grupe, koja se odmah povukla u Banjaluku, u strogi centar grada.

Komandant 3. policijske oblasti, pukovnik Kazerer, koji je po naređenju generala Lejzera održavao neposrednu vezu sa četničkim komandantom zapadne Bosne Slavoljubom Vranješevićem i četničkim komandantima korpusa Lazom Tešanovićem i Urošem Drenovićem, pozvao ihje 31. decembra poslije podne da iz Vrbanje (sela Krčmarice) dođu u Banjuluku i da prime zadatak. Došli su Vranješević i Drenović. Njemački pukovnik Kazerer im je stavio u zadatak da vode upornu borbu sa partizanima sve do ivice grada i da redovno izvještavaju o svim pravcima nadiranja i pokretima partizanskih brigada, a na samoj ivici grada da, zajedno sa ustašama, odsudno brane grad, jer nemaju kuda dalje da se povlače. Saopštio im je da će ih Nijemci iz grada pomagati udarnim grupama i tenkovima. Tom prilikom je naređeno da najjača, 3. četnička brigada odmah izvrši pokret sa terena Crnog Vrha prema Vrbanji i da se uključi u sistem odbrane.

Komandant 4. ustaško-domobranskog lovačkog zdruga dobio je zadatak da poslije podne obiđe sva spoljna uporišta u kojima se nalaze jedinice njegovog zdruga, počev od Gornjeg Šehera, preko Pavlovca, Petričevca, Ramića, Dragočaja i Trapista, da izvidi koliko su se jedinice utvrdile na položajima, kakav je moral, te da o svemu tome podnese izvještaj komandi 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa, najkasnije do 20.00 časova.

Nijemci su i tom prilikom, kao i uvijek u teškim situacijama, smišljeno isturali naprijed ustaše, domobrane, žandarme, policajce, četnike i druge, kako bi oni dočekali i primili na sebe prvi, najjači udar partizana i pretrpjeli i najveće gubitke.

Njemačke jedinice u Banjaluci dobile su zadatak da se rasporede i zauzmu položaje na unaprijed planski izgrađenim uporištima i čvorovima odbrane.

Na sjevernoj periferiji grada, u kvartu "Bojića-Han", kuda prolazi glavna ulica grada, pravcem sjever-jug, sa istočne strane ulice, utvrđene su za odbranu i pretvorene u jako uporište zgrade vojne bolnice, na njemačkom zvane "Lazaret".

Dalje prema jugu, takođe sa istočne strane ulice, utvrđene su slijedeće zgrade i pretvorene u uporišta: zgrada učiteljske škole, zvana "Preparandija", udaljena oko 200 metara od vojne bolnice; blok zgrada kod "Kraljevoga druma" (naziv iz vremena Kraljevine Jugoslavije, gdje je prolazila pruga iz Predgrađa u centar grada), udaljen oko 50 metara od učiteljske škole, i blok zgrada u tvornici duhana, udaljen od "Kraljevog druma" od 100-150 metara.

U strogom centru grada izgrađeni su slijedeći čvorovi odbrane: čvor odbrane koji su sačinjavali: zgrada bivše divizijske komande u Banjaluci (sadašnja zgrada arhiva i muzeja), preko puta zgrada pozorišta, i istočno od nje, zgrada druge osnovne mješovite škole.

Čvor odbrane koji su sačinjavale zgrade banskih dvora, banske uprave (najveće dve zgrade u Banjaluci, u kojima se sada nalaze skupština opštine i dom kulture), te zgrada hipotekarne banke.

Južnije odatle privatne zgrade bivših vlasnika Poljokana i hotel "Palas" pretvorene su u zasebni čvor odbrane.

Sa zapadne strane glavne ulice (gledajući prema zapadu) u uporišta su pretvorene zgrada hotela "Bosna", zatim zgrada komande 3. žandarmerijskog puka i zgrada zvana "Sokolana". To su bila isturena uporišta u odnosu na cijeli sistem odbrane, jer je komanda 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa glavnu liniju odbrane postavila na istočnoj strani glavne ulice grada, sa osloncem na Vrbas.

Najjužnija uporišna tačka odbrane izgrađena je u bloku oko zgrade zatvora "Crna kuća".

I dok su sve snage na uporištima i čvorovima odbrane imale glavni zadatak da spriječe prodor partizana u grad sa zapadne strane, snage na toj najjužnijoj uporišnoj tački imale su zadatak da spriječe prodor u grad sa južne strane, iz pravca Gornjeg Šehera.

Glavnu pažnju komanda 15. brdskog njemačkog korpusa poklonila je odbrani mostova i gazova na Vrbasu, jer je Vrbas u opštem sistemu odbrane bio glavna prepreka, koju je napadač trebalo da savlada, pa je prema tome tu prirodnu prepreku trebalo braniti sa svih pravaca - sjeveroistoka, istoka i jugoistoka.

Kameni most preko Vrbasa u centru grada branile su vrlo jake njemačke snage iz najjačeg uporišta srednjevjekovne tvrđave "Kastel", sa lijeve strane Vrbasa, a sa desne strane utvrđena je školska zgrada bivše trgovačke akademije.

Drveni most preko Vrbasa, kod Pilane, branile su snage raspoređene u pilani, koja je, takođe, bila pretvorena u uporište.

Željezni most preko Vrbasa, u Trapistima, branile su vrlo jake snage raspoređene podjednako s obje strane i u Trapistima, na desnoj obali Vrbasa, i na lijevoj obali.

Prema sjeveru izgrađena je vrlo jaka zaprečna linija na Banjalučkom polju, gdje su kasarne logora "Kulina Bana" najjače utvrđene i gdje su se nalazile brojno najjače snage. Ulicom zvanom "Vrbas-aleja", koja od tog logora vodi u pravcu strogog centra grada, prema zgradi bivše divizijske komande (današnjoj zgradi Arhiva i Muzeja) sve kuće su bile utvrđene za odbranu. Posebno je bio izgrađen veliki čvor odbrane, koji su sačinjavale zgrade komande aerodroma, bivše vladičine kuće, i privatne zgrade preko puta. Na tum čvoru su, pored redovnih snaga predviđenih za upornu odbranu, postavljene i najjače pokretne rezerve namijenjene za protivudare i prema zapadu i prema sjeveru, jugu i istoku, jer je u sistemu odbrane taj čvor zauzimao centralni položaj. Tu je bilo i onih 9 tenkova, koji su pristigli iz 373. divizije i koji su namijenjeni za protivudare, te 6 tenkova koji su tu bili od ranije, namijenjeni za neposrednu ličnu zaštitu komandanta 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa.

Taj i takav sistem odbrane Banjaluke nije bio sasvim nepoznat štabu 5. korpusa, ali su ga prije donošenja odluke još jedanput dobro proučili. Na osnovi tih informacija pravljen je plan napada, ali su radi detaljnijeg upoznavanja jedinica koje učestvuju neposredno u napadu na grad sa rasporedom neprijatelja i konkretnim zadacima jedinica, na plami - skici Banjaluke naznačene sve zgrade u gradu koje je neprijatelj utvrdio. Te zgrade su numerisane brojevima i jedinice su u zapovijesti za napad, uz svoje zadatke, dobile i brojeve tih zgrada u kojima se nalaze neprijateljske posade koje treba likvidirati.

[1] AVII, k. 57, reg. br. 15/1-387; AVII, k. 853, reg. br. 32/12-2. U bojnoj relaciji 13. lovačke pukovnije za decembar 1943. piše: "Noću između 24. i 25. decembra izvršili su partizani napad na uporište Han-Kola, koje je branila 11. sat. Neprijateljski napad je uspio, i partizani su zauzeli uporište, a posadu sa malim izuzetkom zarobili. U toku dana zaposjela je uporište 9. sat., 7. lov. puk."

[2] AVII, k. 766, reg. br. 30/9.

[3] AVII, k. 19/11, reg. br. 11/12-a, njemačka arhiva.

[4] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 555/600-1.

[5] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2171/534.

[6] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 703-6.

[7] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 690-93.

[8] "Oslobodilački rat naroda Jugoslavije", knj. 2, izdanje VII, Beograd 1958. god.

[9] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 561/104.

[10] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 561/102.

[11] AVII, k. 457-A, reg. br. 38/1-5.

[12] AVII, k. 456, reg. br. 32/1-4.

[13] AVII, k. 456, reg. br. 33/4

[14] AVII, k. 456, reg. br. 28/4.

[15] AVII, k. 766, reg. br. 35/9.

[16] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 563/1096-1104.

[17] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 558/891.

[18] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 558/985.

[19] AVII, NAV-N-T-314, Roll.560/1015.

[20] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 555/599

[21] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 561/103.

[22] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 561/104

[23] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 558/964.

[24] Isto

Pokreti jedinica 5. korpusa, 3. ličke i 3. krajiške proleterske brigade iz rejona u kome su se odmarale na polazne položaje za napad na Banjaluku otpočeli su već prije podne 31. decembra 1943. godine.

Znajući tačno rejone rasporeda jedinica 5. korpusa na odmoru i dan i čas kada treba da izvrše napad, te pravce kojima se jedinice 5. korpusa, 3. ličke i 3. proleterske krajiške brigade moraju kretati da bi stigle do Banjaluke, komanda 15. brdskog armijskog korpusa je ujutru 31. decembra naredila da avijacija toga dana izviđa pravce sajugozapada, zapada i sjeverozapada, da primjećene kolone partizanskih jedinica bombarduje i mitraljira, da im nanosi gubitke i da im ometa pokret ka Banjaluci.

Na pravcu Slavićka - Banjaluka, kod Jošikove vode, njemački avioni su oko podne otkrili u pokretu kolonu jedinica 6. krajiške brigade, napali je bombama i vatrom iz mitraljeza, a zatim stalno uznemiravali, te je zbog toga ta brigada zakasnila 90 minuta u odnosu na predviđeno vrijeme za početak napada.

U 14.00 časova 5 njemačkih aviona istočno od Meline napalo je kolonu 13. krajiške brigade u pokretu. Poginula su tada 2, a ranjeno 8 boraca, svi iz 4. bataljona. Bez obzira na napade neprijateljeve avijacije, ta brigada je stigla na vrijeme na polazne položaje za napad (tačno u 22.20 časova). I ostale jedinice 5. korpusa, a i 3. krajišku proletersku i 3. ličku brigadu napadala je njemačka avijacija. Ipak, sve jedinice su stigle na vrijeme na polazne položaje za napad, koji su ujedno bili i jurišni, i na kojima, kao što je zapoviješću određeno, nije bilo predviđeno zadržavanje.

Prve u napad na neprijateljske snage u Banjaluci krenule su jedinice 11. divizije. Tačno u 22.00 časa 1. bataljon 5. krajiške (kozarske) brigade, ojačan dvjema četama 2. bataljona, napao je neprijateljevo uporište Trapisti. Uporište je branilo oko 300 Nijemaca, okorjelih fašista SS-ovaca. Naglim prodorom kroz kapiju visokog zida kojim je samostan bio opasan sa svih strana, a i preskakanjem zida, jedinice 5. kozarske brigade potisnule su Nijemce iz prvih kuća. Poslije tog prodora, Nijemci se ogorčeno brane u svakoj kući koju su pretvorili u uporište. Borba postaje vrlo žilava i vodi se za svaku kuću. Veće kuće povezane su međusobno velikim podzemnim hodnicima - katakombama. Nastaje stravična borba ispod zemlje u kojoj Kozarčani, vični bliskoj borbi u mraku, noževima likvidiraju okorjele fašiste. Mada su Nijemci likvidirani ispod zemlje, na spratovima se vodila žestoka borba za svaku sobu. Bombama i benzinskim flašama Nijemci utvrđeni po sobama likvidirani su do zore. U samu zoru prestao je svaki otpor. Ali to je bio samo djelimičan uspjeh, u kojem je zauzeta najveća upravna zgrada samostana. Borba je i dalje nastavljena u privrednom dijelu samostana, za električnu centralu i parni mlin. Naročito žestoka borba vođena je za parni mlin sve dok mnogi Nijemci nisu pobijeni ručnim bombama, a preživjeli skakanjem kroz prozore ispred požara izazvanog benzinskim flašama pobjegli preko željeznog mosta na Vrbasu. U toku noći, a i ranije, Nijemci su organizovali odbranu lijeve obale Vrbasa, kod mosta, zaposjednuvši sve tvrde kuće i iskopavši rovove. Tu su raspoređena i dva tenka kao ojačanje.

Cijeli dan 1. januara vođene su borbe za mostobran. Nijemci su se vrlo uporno branili.

U toku dana partizani su nekoliko puta bezuspješno napadali i jurišali preko mosta. Na čelu jedne čete, pod zaštitom automatskog oružja, preko mosta je jurišao i komandant brigade Ranko Šipka. Uspio je da prodre na lijevu obalu Vrbasa, do prvih njemačkih rovova, ali su ga tenkovi protivudarom odbacili natrag.

Borba je nastavljena na mostu. U isto vrijeme, južno od mosta, 4. bataljon 5. kozarske brigade uspio je da se prebaci preko Vrbasa, prodre u pilanu i likvidira 40 Nijemaca, a potom je produžio napad na logor "Kulina Bana", u kojem se nalazilo utvrđeno 2.000 Nijemaca i ustaša podržanih artiljerijom i tenkovima. U žestokoj borbi 250 partizana moralo se povući natrag pred izrazito nadmoćnim snagama neprijatelja. Za to vrijeme, po naređenju komandanta 3. njemačke policijske oblasti, pukovnika Kazerera, 3. četnička krajiška brigada Bosansko-krajiškog četničkog korpusa, da bi odbacila 4. bataljon 5. kozarske brigade dalje od Vrbasa, izvršila je napad iz rejona Vrbanje na dio snaga 4. bataljona, na desnoj obali Vrbasa. Četnici su dočekani žestokom vatrom sa bliskog odstojanja i u prvom naletu imali su mnogo ranjenih i mrtvih, od kojih je 5 ostalo na bojištu. Ostali su pobjegli čak u Karanovac. Vrbanja, u kojoj je bilo stalno sjedište četničke kornande zapadne Bosne, a povremeno i komande Srednjobosanskog četničkog korpusa, u to vrijeme, za kratko, ostala je bez četnika. Ne znajući da u Vrbanji nema četnika, 3. bataljon 5. kozarske brigade upao je u Vrbanju, u kojoj nije našao neprijatelja. Dok su borci pretraživali Vrbanju, vjerujući da su se četnici negdje sakrili, naišli su kuriri četničkog organizatora u srednjoj Bosni, kapetana kraljevske vojske Bore Mitranovića. On ih je poslao da za svaki slučaj izvide ko se nalazi u Vrbanji i kada to utvrde da se vrate. Za to vrijeme on je sa 30 istaknutih četničkih vođa i radio-stanicom čekao u šumi iznad Vrbanje, gdje je stigao bježeći ispred partizana.

Borci 3. bataljona su pohvatali četničke kurire i priveli u štab. Odmah su saslušani. Kada je utvrđeno da ih u šumi očekuje grupa od oko 30 najzloglasnijih četnika, štab je rasporedio snage 3. bataljona prema šumi, a četničkim kuririma naredio da viču onima gore u šumi da nema partizana i da bez brige siđu u Vrbanju.

Kada je grupa četnika izašla iz šume i prišla Vrbanji, iznenada je otvorena po njima plotunska vatra. Među prvima je poginuo kapetan bivše kraljevske jugoslovenske vojske i delegat vrhovnog četničkog komandanta Draže Mihailovića, Bora Mitranović. I svi ostali su poginuli, ukupno njih dvadesetpetorica.

Od cijele grupe četnika uspio je pobjeći samo sudski kapetan kraljevske jugoslovenske vojske, Ilija Jevtić, sa pratiocem. On je 22. februara podnio izvještaj o pogibiji cijele grupe četnika, sem njega i pratioca.

Dok se to dešavalo u Vrbanji, četnička komanda zapadne Bosne, na čelu sa Slavoljubom Vranješevićem, komanda Srednjobosanskog četničkog korpusa, na čelu sa Lazom Tešanovićem, i 3. četnička krajiška brigada Bosansko-krajiškog četničkog korpusa, na čelu sa Mitrom Trivunčićem, bježali su sa jugoistočne periferije Banjaluke u pravcu Karanovca, južno od Banjaluke. Na njih je udarila 12. krajiška brigada, koja je prodirala u jugoistočni dio grada, prema Rebrovcu i dalje, prema zatvoru "Crna kuća" i zgradi trgovačke akademije. Četnici su bježeći doživjeli pravi šok od straha, koji je u svom dnevniku najbolje opisao ađutant komandanta Srednjobosanskog četničkog korpusa Slavoljub Laketić, navodeći, između ostalog, i ovo:[1]

... "U Vrbanji smo. Neko se prebacuje. To su Krajišnici. (Odnosi se na četnike 3. krajiške četničke brigade, prim. D.K.). Njih su komunisti gore na Krčmaricama razbili, pa bježe... Strah me da nas komunisti ne napadnu. Malo smo ležali, a zatim sve jače i jače pucanje. Rika topova, bacači, mitraljezi, puške. Svi smo budni. Komunisti napadaju iz Česme, Pavlovca, Gornjeg Šehera i prolaze.

Mitraljezi biju u Medno polje i kod Stankovića. Vojnici se boje partizana i navaljuju da se ide. Prolazimo noću kroz Rebrovac. Okupio sam vojsku koliko sam god mogao, jer je bila sastavljena od bježećih grupa iz svih jedinica.

Krenuli smo na Ponir. Cilj je Karanovac. Dolazimo u Jagare i pitamo seljake da li ima komunista, ali badava. Neće da govore, osim "ne znam". Siguran sam da su tu partizani.

Sad ne znam ko je u Karanovcu, a treba bježati iz Jagara. Bježimo vjencem i stranom prema Karanovcu. Odjednom, bacačka mina među nas, a zatim druga. Naši vojnici zagrabiše uzbrdo. Lupi i 3. mina i ubi 6 boraca. U "božjoj vjeri" samo za 3 sekunde sam mu umakao u kuću. Žene u kući jauču. Bože moj, kad nisam do sada poginuo nemoj ni sada. Vidim da je bog dobar. Čitavo vrijeme mu se molim.

Dolazim Stojki. Bolestan sam živčano. Dolazi Mirko, Dušan, major Sergije (Živanović), Makivić (Slavko) i ostali. Rekoše mi da su komunisti imali 3 brigade i neke odrede. Sam se sebi čudim da nas nisu napali nigdje. Sreća.

'Evo partizana! Opet uzbuna, pa kad ću se odmoriti. Krećemo. Nema mojih stvari. Pokrali me. Jedva nagovorih da se krene. Muka i belaj.

Mi požurimo u Krupu na Vrbasu, gdje smo našli majora i ostale... Drugi dan, 2. januara, krećem u Ljubačevo. Umoran sam... Borba na Banjaluci ne prestaje. Trećeg dana, 3. januara, partizani se povlače. Zapalili su "Crnu kuću". Avioni popaljeni. Duvanska tvornica i ostalo... Partizanske kolone se povlače Karanovac - Bastasi - Mehovci - za Svinjaru.

Dok su 5. i 12. krajiška brigada 11. divizije vodile borbu u Banjaluci u sadejstvu sa ostalim snagama 5. korpusa i 3. krajiškom proleterskom brigadom, 14. krajiška brigada vodila je borbe sa neprijateljem na terenu Crnog vrha.

Nijemci, ustaše i četnici utvrdili su se na položajima u Velikom i Malom Blašku, u Šušnjarima, braneći prilaze Banjaluci, uzvodno, desnom obalom Vrbasa, ali su ih jedinice 14. brigade potpuno razbile i natjerale u bjekstvo. Ubijeno je više četnika, ustaša i Nijemaca. Bježeći Nijemci i ustaše su ostavili 7 leševa na bojištu, među njima i jednog njemačkog oficira.[2]

Nijemci i ustaše su pobjegli preko Trapista u Banjaluku, a četnici Crnovrškog četničkog bataljona probijali su se prema planini Crni vrh. U žestokoj borbi veliki broj četnika je poginuo i ranjen, a uhvaćeno je 9, među kojima i komandant bataljona Drago Đurić. Zbog zločina koje je počinio nad narodom na terenu Crnog vrha, a posebno zbog izdaje narodnooslobodilačke borbe i služenja okupatoru naše zemlje, vojni sud 14. brigade osudio ga je na smrt strijeljanjem.

Treći bataljon 14. krajiške brigade napao je sa istočne strane na Klašnice, sa ciljem da zauzme most na Vrbasu i da se spoji sa 3. ličkom brigadom, koja je napadala na aerodrom Zalužani i Klašnice sa zapadne strane. Klašnice je branila 2. bojna 7. lovačke domobranske pukovnije i oko 300 ustaša, žandarma i Nijemaca. Napad nije uspio. Neprijatelj je odbranio uporište u Klašnicama.[3]

Snage 12. krajiške brigade, koje su još od 29. decembra progonile četnike od Kotor-Varoša prema Banjaluci, uoči napada na grad našle su se raspoređene na prostoriji:[4] 3. bataljon, pod čijom komandom su bili Banjalučki NOP odred i komanda mjesta Skender-Vakuf, u Javoranima i Memićima; 2. bataljon sa štabom brigade, u selu Lipovcu; 3. bataljon, u selima Popovac i Mehovci.

Četnici iz pomenutih sela i ustaško-domobranska posada iz Karanovca, u kojoj su bile i njemačke specijalne jedinice, zajedno sa četnicima, pobjegli su prema Vrbanji i Banjaluci.[5]

Progoneći četnike, ustaše i Nijemce, 12. krajiška brigada stigla je tačno u vrijeme predviđeno za napad na Banjaluku - 31. decembra u 22.00 časova i sa svog pravca krenula u napad. Njen glavni zadatak bio je: ovladati jugoistočnom periferijom grada Rebrovcem, stići do Vrbasa i dijelom snaga ovladati Rebrovačkim mostom, a glavnim snagama izbiti preko betonskog mosta u centru grada do Kastela, koji je trebalo zauzeti zajedno sa jedinicama 3. krajiške proleterske brigade.

U prodoru prema betonskom mostu jedinice 12. krajiške brigade uništile su neprijateljsku posadu u policijskoj karauli i naišle na žestok otpor neprijatelja u zgradi bivše trgovačke akademije. Razvila se žestoka borba. Nijemci i ustaše pružali su očajnički otpor. Sa druge strane betonskog mosta njemački tenkovi su stalno pokušavali da pređu i pomognu napadnutoj posadi u trgovačkoj akademiji da se povuče preko mosta u centar grada, ali su svaki put bili odbijeni i svaki njihov pokušaj bio je osujećen. Na kraju, borci 12. krajiške brigade jurišem su upali u zgradu i primorali preživjele Nijemce i ustaše da se predaju. Predalo se 89 vojnika, 10 oficira i 10 vojnih službenika raznih njemačkih obavještajnih službi.

Lijevo od 12. krajiške brigade, preko Vrbasa, sa zakašnjenjem od jednog sata, tačno u 23.00 časa, 3. krajiška proleterska brigada napala je na vrlo jaku neprijateljsku posadu u Gornjem šeheru. U strahovitom naletu, u dvije kolone - glavnom niz Vrbas, i pomoćnom preko - Sibova i Lauša, 3. krajiška proleterska brigada je za sat vremena prosto pregazila sva neprijateljeva uporišta do Kastela i hotela "Palas".

O borbama u Gornjem šeheru, u izvještaju 7. ustaško-domobranske pukovnije, izmedu ostalog, zapisano je; "Treća bojna na postavama u Banjaluci (Gornji šeher) bila je napadnuta nadmoćnim snagama bandita, dana 31/1. siječnja 1944. godine i iste noći bojna je bila razbijena... Tom zgodom pao je i sam zapovjednik bojne... ".[6]

U roku od jednog sata, odnosno do 24.00 časa, južni dio grada bio je oslobođen.

Četničke predstraže na južnoj ivici grada, jačine jednog bataljona, raspršene su na sve strane. Pronađeno je 12 četničkih leševa, među kojima je bilo i tijelo poginulog četničkog komandanta bataljona Oste Zrnića. U toj borbi zarobljeno je 15 četnika.

U pomoć razbijenim četnicima, ustašama i domobranima pošla je grupa tenkova, ali čim je prvi tenk uništen ostali su pobjegli. Zatim se borba produžila cijelu noć.

Ujutru su Nijemci krenuli u protivnapad tenkovima. Treća krajiška proleterska brigada ih je dočekala i odbila napad.

Pošto u toku dana l. januara nije bilo žešćih borbi na ostalim dijelovima grada, Nijemci su sve snage koncentrisali prema 3. krajiškoj proleterskoj i 12. krajiškoj brigadi. Upotrebljavani su i tenkovi koji su svaki sat napadali, ali su svaki put bili i odbačeni.

Jedinice 1. grupe (po zapovijesti štaba 5. korpusa NOVJ) pod komandom štaba 4. krajiške divizije otpočele su napad sa zapadne i sjeverozapadne strane grada u 22.30 časova. Najprije je 1. artiljerijski divizion sa vatrenih položaja iz rejona sela Prnjavora otvorio vatru na čvorove neprijateljeve odbrane u centru grada, na banske palače, hotel "Palas" i Kastel. Komandir 2. baterije je, zajedno

sa pješadijom 13. krajiške brigade, osmatrajući iz neposredne blizine utvrdio da su pogoci bili vrlo dobri.

Tačno u 22.20 časova cjelokupne snage 13. krajiške brigade prešle su u napad. U prvom naletu likvidirano je nekoliko neprijateljevih uporišta na periferiji grada, a zatim je u daljem prodoru lijevo krilo brigade vrlo brzo prodrlo do hotela "Bosna". Neprijateljevi tenkovi su odmah stupili u dejstvo i pod zaštitom njemačke pješadije prešli u protivnapad, odbacujući natrag, do obližnjih kuća, snage 13. krajiške brigade.

Prvi bataljon 13. krajiške brigade, prodirući središnjim dijelom zone napada brigade, stigao je do zgrade žandarmerijske pukovnije, blokirao je i nastavio prodiranje ka zgradi željezničke stanice, gdje je zarobljen izvjestan broj neprijateljskih vojnika. Desno krilo brigade prodrlo je do zgrade Sokolane, prethodno zauzevši zgradu higijenskog zavoda i okolne kuće.

Ne uspjevši zauzeti te noći zgrade hotela "Bosne", žandarmerijske pukovnije i Sokolane, 13. krajiška brigada se pred zoru povukla u Pavlovac.

Na sjeveroistočni dio grada, na lijevom krilu 13. krajiške brigade, sa izvjesnim zakašnjenjem napala je 6. krajiška brigada. Sa 3 bataljona prodrla je u grad, a jednim bataljonom je likvidirala neprijateljeva uporišta u Petričevcu i rudniku Rakovačke Bare.

Najžešća borba vođena je na glavnoj odbrambenoj liniji, na istočnoj strani glavne ulice, u uporištima vojne bolnice, zgrade "Preparandije" i zgrada oko "Kraljevog druma". Nijemci i ustaše su se očajnički branili. Na svaki juriš boraca 6. krajiške brigade Nijemci i ustaše su prelazili u protivnapad, potpomognuti sa nekoliko tenkova. Najzad, pred zoru, i 6. krajiška brigada povukla se u selo Motike.

Noću između 31. decembra i 1. januara, sjeverno od grada, 3. lička brigada napala je aerodrom Zalužani, ali ga nije uspjela zauzeti, jer je bio ograđen žicom, a neprijatelj je reflektorima osvjetljavao cijeli aerodrom koji su branile ustaško-domobranske i njemačke snage jačine preko 1.000 vojnika.

Sanski odred porušio je oko željezničke stanice Ivanjska tri kilometra pruge i sve telefonske stubove, a žicu pokidao, i na kraju, demonstrativno napao neprijateljske snage jačine 800 vojnika. Te novogodišnje noći i jedinice 8. krajiške brigade porušile su prugu između Bosanskog Novog i Prijedora dužine 500 metara. Sutradan, 1. januara, neprijatelj je pokušao popraviti prugu, ali je dočekan i natjeran u bjekstvo.

Jedanaesta krajiška brigada napala je noću 31. decembra 1943. na l. januara 1944. neprijateljevo uporište u Bosanskoj Gradišci. Napad je počeo u 22.00 časa, s time što je 1. bataljon napadao sa zapadne strane, niz rijeku Savu, 2. bataljon, cestom Bosanska Dubica- Bosanska Gradiška, 4. bataljon cestom Banjaluka - Bosanska Gradiška, a 3. bataljon sa istočne strane, uz rijeku Savu.

Svi bataljoni 11. brigade prodrli su u Bosansku Gradišku u jednom naletu i oslobodili grad, osim nekoliko žicom ograđenih i za odbranu utvrđenih kuća oko mosta. Još bliže mostu Nijemci su izgradili rovove i bunkere, jer su od više komande dobili zadatak da po svaku cijenu moraju odbraniti most.

Nijemci su donijeli odluku da odsudno brane most na Savi u Bosanskoj Gradišci još u ljeto 1943, nakon invazije anglo-američkih snaga na Siciliju. Tada je njemačka komanda Jugoistoka, predviđajući ubrzo invaziju i na Balkansko poluostrvo, posebno na obalu Jadranskog mora, zaključila da most preko Save u Bosanskoj Gradišci ima strateški značaj, s obzirom na mogući razvoj situacije, i odmah je uputila inžinjerijski bataljon 373. "Tiger" divizije da ga obezbjeđuje. Kada su u jesen 1943. njemačka vrhovna komanda oružane sile i komanda Jugoistoka procijenile da do invazije neće doći prije proljeća 1944, inžinjerijski bataljon je upućen na druge zadatke, ali most je i dalje zadržao strateški značaj, i umjesto inžinjerijskog bataljona, komanda 15. brdskog njemačkog armijskog

korpusa naredila je da most obezbjeđuju njemačke SS jedinice (policija), pod čiju komandu su, za odbranu mosta, stavljeni željezničko-stražarska ustaška bojna iz Okučana i ustaška bojna ustaškog odbrambenog zdruga iz logora Stara Gradiška jačine 900 ustaša. Tako je taj most, kada je 11. krajiška brigada napala na Bosansku Gradišku, branilo preko 2.000 Nijemaca i ustaša.

Znajući da će Nijemci odsudno braniti mostove na Savi, vrhovni komandant, maršal Tito, naredio je Glavnom štabu NOV i PO Hrvatske, a on štabu 6. korpusa, da dijelom snaga noću između 31. decembra i 1. januara napadnu na Okučane, Logor, Staru Gradišku i izvrše prodor lijevom obalom Save prema mostu kod Bosanske Gradiške. Taj manje-više demonstrativan napad, izveli su 12. slavonska divizija i Posavski odred. Sve je to, u cjelini uzev, prema tačnim predviđanjima maršala Tita, primoralo njemačku komandu 2. oklopne armije da brzo interveniše snagama iz istočne Bosne. Tako je, kao što će se kasnije vidjeti, postignut cilj napada na Bosansku Gradišku, koji je bio sastavni dio banjalučke operacije.

Za vrijeme napada 11. krajiške brigade, Gradiško-lijevčanski odred je demonstrativno napao na njemačke snage, ojačane ustašama i žandarmima u Donjoj, Srednjoj i Gornjoj Topoli i Bosanskom Aleksandrovcu. Ta uporišta branilo je 740 Nijemaca sa 160 žandarma pobjeglih iz žandarmerijskih stanica Berek, Mašići, kolonija Dubrava i Junuzovaca i 80 ustaša.

Gradiško-lijevčanski odred je bio brojno 6 puta slabiji od Nijemaca, žandarma i ustaša, ali ih je ipak prikovao za uporišta da ne krenu u pomoć napadnutoj posadi u Bosanskoj Gradišci.

Napad jedinica 5. korpusa 3. krajiške proleterske i 3. ličke brigade noću između 31. decembra 1943. i 1. januara 1944. i nastavak borbi 1. januara ne samo što je uzdrmao komandu 2. oklopne njemačke armije već je uznemirio i njemačku vrhovnu komandu oružane sile, koja je, prateći događaje, mogla da se uvjeri u sposobnost NOV i POJ da organizuje i vodi "operacije višeg stila", kako je to nazivao Vrhovni komandant. To je posebno zabrinulo zamjenika vođe njemačkog Rajha i ministra bezbjednosti i policije Hajnriha Himlera, čije su jedinice u Banjaluci, Prijedoru i Lijevča polju bile izložene udaru i velikim gubicima. Tražio je da ga redovno obavještavaju neposredno iz Banjaluke.

Komanda 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa svakog časa slala je telegrame jedan za drugim, izvještavajući o situaciji i tražeći pomoć.

Prvog dana nove 1944. godine, prije podne, dok su jedinice 3. ličke brigade držale u blokadi aerodrom Zalužani, 6. krajiška brigada se odmarala u selu Motikama, pripremajući se za ponovni napad na Banjaluku naredne noći. Trinaesta krajiška brigada na položajima u Pavlovcu takođe se pripremala za novi napad naredne noći. Treća krajiška proleterska brigada držala je položaje u centru grada, opsjedajući Kaštel sa zapadne i hotel "Palas" sa jugozapadne strane. Dvanaesta krajiška brigada iz rejona Gornji šeher držala je pod kontrolom most preko Vrbasa, u centru grada, i posadu u Kaštelu, a 5. i 14. krajiška brigada zaposjele su položaje na desnoj obali Vrbasa, od ušća Vrbanje u Vrbas do Klašnica.

I komanda 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa se užurbano pripremala za uspješan nastavak borbi, da bi po svaku cijenu, kao što joj je bilo i naređeno, održala Banjaluku. Da bi to i postigla, preduzela je dvostruke mjere: prvo, mada je još na nekoliko dana prije napada jedinica 5. korpusa, počev od 26. decembra 1943. komanda korpusa svakodnevno obavještavala pretpostavljenu komandu 2. oklopne njemačke armije da Banjaluci prijeti velika opasnost i s tim u vezi svakodnevno tražila pomoć, kada je noću između 31. decembra i 1. januara došlo do napada, očajnički pozivi za pomoć slati su svakog časa.

Komandant 2. oklopne njemačke armije, general Lotar Rendulic, od 26. decembra 1943. nije imao na raspolaganju snage kojima bi ojačao njemačku posadu u Banjaluci. Sve raspoložive snage bile su zauzete operacijama u istočnoj Busni protiv jedinica 3. korpusa NOVJ i 5. krajiške divizije.

Dvadeset sedmog decembra obavještajni oficir komande 2. oklopne armije upoznaje generala Rendulica da su dešifrovanjem radio-depeša otkrili naređenje 11. krajiškoj diviziji da pripremi diviziju za napad na Banjaluku 31. decembra 1943. ili l. januara 1944. godine. Time su bili potvrđeni ranije poznati podaci koji su stizali od agenturnih službi, četničkih obavještajaca i iz drugih izvora, pa više nije bilo nikakve sumnje da će partizani napasti na Banjaluku.

Upravo tog dana, prateći operacije svojih snaga u istočnoj Bosni na osnovu izvještaja potčinjenih komandanata, general Rendulic se uvjerio da se njegove jedinice nalaze u punom razvoju i da vode najžešće borbe.

Glavne njemačke snage- 1. brdska, 7. SS, 369. legionarska divizija i 1. rezervni lovački puk - sa svim ustaško-domobranskim snagama, nalazile su se u dolini Krivaje, na području Kladnja, Olova, Vareša, Breze i Borovice. U sjeveroistočnoj Bosni borbena grupa "Brauner", sastava: napadna grupa 187. rezervne divizije, 901. oklopni puk, 92. motorizovani puk, 2. motorizovani divizion 51. artiljerijskog puka i 3. bataljon 5. SS policijskog puka, nastupajući od 20. decembra iz rejona Zvornika, preko planine Majevice, dolinom Posavine, prema dolini rijeke Bosne, stigla je 27. decembra do Trebave.[7]

Razmatrajući novonastalu situaciju, u kojoj napadom jedinica NOV i POJ na teritoriji Bosanske krajine inicijativa postepeno prelazi na suprotnu stranu, general Rendulic, iako potpuno svjestan šta znači prije vremena prekinuti operacije koje su tako brižljivo pripremane cijeli novembar, zaključuje da drugog izlaza nema. U takvoj situaciji predlaže feldmaršalu Maksimilijanu fon Vajksu da se prije predviđenog vremena prekinu operacije u istočnoj Bosni, a da se odmah nastave operacije u Bosanskoj krajini. Feldmaršal Vajks se složio s tim predlogom, tako da zimske operacije u Bosanskoj krajini počinju oko 6 dana ranije nego što je planirano. Ta odluka je donešežna prije svega radi odbrane rejona Banjaluke, koji je, zajedno sa dolinom Une, bio oslonac odbrane srednjeg dijela jadranske obale i centralnog dijela Jugoslavije.

S obzirom na utvrđeno tačno vrijeme početka napada jedinica NOV i POJ, glavne snage se nisu mogle pravovremeno ni prikupiti, ni srediti da bi na vrijeme stigle u pomoć njemačkoj posadi u Banjaluci.

Zato komandant 2. oklopne njemačke armije 28. decembra naređuje 901. i 92. motorizovanom puku da odmah prekinu operacije u istočnoj Bosni, prebace se u Slavoniju i tamo čekaju dalja naređenja. Ta dva puka prikupila su se krajem decembra u određenom rejonu, već prilično iscrpljeni u dugotrajnim borbama.

Osim toga, u rejonima prikupljanja nije bilo dovoljno goriva za oko 500 kamiona (u svakom puku oko 250 kamiona za prevoz vojske i 50 tenkova). Komanda 2. oklopne armije naredila je da se sve gorivo da 901. puku, koji je prema istom naređenju 1. januara morao da krene u pomoć posadi Banjaluke. Istodobno je naređeno da se 92. motorizovanom puku po svaku cijenu obezbijedi potrebno gorivo, najkasnije za jedan dan, kako bi i on odmah mogao da krene ka Banjaluci.

I dok su se 901. oklopni i 92. motorizovani puk spremali za pokret, iz Banjaluke su stalno stizale depeše i pozivi komande 15. brdskog njemačkog korpusa za pomoć.

Najdramatičniji poziv je poslat ujutru 1. januara 1944, koji glasi: "Opkoljeni smo sa svih strana - partizani zauzeli pola grada, ako nam u toku dana ne dođe pomoć, Banjaluka će proći kao i ostali garnizoni... "[8]

Na taj dramatični poziv komanda 2. oklopne njemačke armije preduzima najenergičnije i najhitnije mjere. Ona naređuje 901. motorizovanom puku da odmah krene ka Banjaluci. Istovremeno je komanda armije naredila i 92. motorizovanom puku da odmah krene ka Banjaluci. Međutim, komanda 92. puka je upoznala komandu 2. oklopne njemačke armije da je puk nepopunjen gorivom, te da može krenuti tek kroz 5 dana. Na to je komanda 2. oklopne njemačke armije reagovala naređenjem da se ubrza popuna gorivom 92. motorizovanog puka, tako što će se u toku jednog dana dopremiti potrebne količine goriva iz rezerve, i da puk mora stići najkasnije za dva dana u Banjaluku.

O preduzetim mjerama i upućivanju motorizovanih pukova sa 50 tenkova u pomoć posadi Banjaluke, komanda 2. oklopne njemačke armije obavijestila je odmah komandu 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa i naredila mu da po svaku cijenu održi Banjaluku dok pomoć ne stigne.

Preduzimajući neophodne mjere vlastitim snagama dok ne stigne pomoć, komanda 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa objedinjava komandovanje svim jedinicama - njemačkim, ustaško-domobranskim, policijskim, žandarmerijskim i sve ih stavlja pod komandu komandanta 383. puka njemačke 373. "Tiger" divizije, majora Ristova.

Komanda Korpusa je u toku dana utvrđivala gubitke nastale prethodne noći u borbi. Ti gubici su bili veliki i kod Nijemaca, o kojima su se posebno brinuli, i kod njihovih slugu, za koje nisu mnogo marili, sem toliko da budu upotrebljivi u borbi.[9]

U vojnoj bolnici koju su Nijemci zvali "Lazaret", ljekar Bajlof je u 12.00 časova 1. januara obavijestio komandu Korpusa da je, braneći se, samo u bolnici poginulo osam i ponovo ranjeno 39 njemačkih vojnika, oficira i podoficira.

Gubici su bili još veći u jedinicama, ali situacija nije dozvoljavala da se tačno utvrde, jer su jedinice 5. korpusa iz automatskog oružja i topova čitavog dana neprekidno tukle po utvrđenim položajima neprijatelja.

U telegramu upućenom komandi 2. oklopne njemačke armije u 13.10 časova 1. januara, komandant Korpusa, general Lejzer, obavještava: "Napad na aerodrom još je u toku. Nema mogućnosti uzlijetanja.[10]

Na grad pojedini udari iz teških oruđa. Odbrana ustaša oko zatvora na južnom dijelu Banjaluke je razbijena.

Specijalna jedinica "Kirhner" (namijenjena za izviđanje Vrhovnog štaba NOV i POJ u Jajcu i pripremu napada na isti, prim. D.K.), na sjevernoj ivici grada, pod vatrom teškog oružja.

Oko podne, po naređenju komande 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa, izvršen je protivnapad prema Pavlovcu, ali se jurišna grupa, pretrpjevši veće gubitke od jedinica 13. krajiške brigade (2 oštećena tenka i više mrtvih i ranjenih), povukla u neredu prema banskim palačama.

Pretrpjevši gubitke i na drugim uporištima i čvorovima odbrane, komanda 15. brdskog njemačkog korpusa u 15.00 časova naređuje da izviđački avioni izvide dolinu Save, sve do Slavonskog Broda, i utvrde gdje se nalazi 901. motorizovani puk, koji je u to vrijeme još uvijek bio u pokretu istočno od Slavonskog Broda. Istovremeno, po naređenju generala Lejzera, ojačana motorizovana četa na 20 kamiona upućena je iz Banjaluke prema Bosanskoj Gradišci da 901. motorizovanom puku pomogne prodoru Bosansku Gradišku, i dalje prema Banjaluci. Tu četu jačine oko 200 Nijemaca dočekali su plotunskom vatrom 2. i 4. bataljon 11. krajiške brigade oko 16.00 časova, zapalili 4 kamiona i ubili i ranili više njemačkih vojnika, a ostali su pobjegli natrag u Banjaluku.

Izviđački avioni su se povratili sa izvještajem da nigdje nisu primijetili kolonu 901. motorizovanog puka. "Nema joj traga", kako je izvještavao komandant aerodroma. Dok je on podnosio izvještaj o izviđanju, artiljerijske granate padale su po aerodromu, a istovremeno su jedinice 3. ličke brigade, po ko zna koji put, otvorile jaku vatru po položajima njemačkih i ustaških jedinica oko aerodroma.[11]

U tom trenutku, komandanta 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa počela je da hvata panika. Naređuje da 6 tenkova izviđačkog voda stalno bude uz komandu, spremno da u kritičnom trenutku pomogne proboj iz grada.

U 17.00 časova lično šalje novi telegram, ali ovog puta istovremeno i komandi 2. oklopne njemačke armije i komandi 5. njemačkog SS korpusa, generalu Flepsu, zamjerajući mu što je predugo zadržao pod svojom komandom 901. motorizovani puk. U telegramu komandantu 2. oklopne armije on javlja: "Nemam na raspolaženju rezervi da bih mogao pomoći snagama koje brane aerodrom, ukoliko u pravi čas ne stigne 901. motorizovani puk... "[12]

Izgubivši nadu da će 901. motorizovani puk brzo stići i priteći u pomoć, načelnik štaba Korpusa, pukovnik Faferot, u 17.43 časova šalje telegram komandi 373. njemačke "Tiger" divizije sa naređenjem: "Treći bataljon 383. puka mora se bezuslovno probiti u Banjaluku. Prepoznavajući signal (znak) bijela i crvena raketa."[13]MASHA

U 18.41 časova, po naređenju pukovnika Faferota, podoficir Leman šalje novu radio-depešu komandi 373. "Tiger" divizije, u kojoj se ponavlja naređenje da treći bataljon 383. puka, koji je u pokretu prema Banjaluci stigao do Piskavice "odmah bez zadržavanja, preko Ivanjske, produži u Banjaluku."[14]

Međutim, Sanski odred i dijelovi 8. krajiške brigade povratili su 3. bataljon 383. puka natrag u Prijedor. To je izazvalo još dramatičniju situaciju u Banjaluci, gdje se sa velikim strahom i neizvjesnošću očekivala noć koja je već uveliko padala i obavijala tamom ulice i kvartove, inače u dim i prašinu utonulog, nekad izuzetno lijepog grada na Vrbasu.

Ulazak u noć za okupatorsko-kvislinšku posadu u Banjaluci, koja je očekivala novi još žešći napad, značio je što i ulazak u pakao. Taj novi najsnažniji napad predviđao je, na osnovu podataka, i komandant 2. oklopne njemačke armije, general Rendulic. On predviđa i mogućnost da ne uspije prodor 901. puka preko Bosanske Gradiške prema Banjaluci, što bi značilo kapitulaciju posade u Banjaluci. S druge strane, ako bi jedinice NOV i POJ zauzele Banjaluku, to bi uzdrmalo i jako oslabilo cjelokupni sistem odbrane na centralnom dijelu Balkana, koji su Nijemci toliko mjeseci brižljivo izgrađivali i neprestano pojačavali novim snagama.

Zatoje general Rendulic l. januara poslije podne naredio da se odmah prekinu sve operacije u istočnoj Bosni i da glavne snage koje su učestvovale u operaciji najhitnije zauzmu položaje u dolini Ukrine i Bosne, od Dervente preko Doboja, do Žepča, i budu spremne za prodor prema zapadu, ako se za to ukaže potreba, a u suprotnom, da nastave dejstva po planu operacija u srednjoj i zapadnoj Bosni.

Za iznenadno izvlačenje njemačkih snaga iz istočne Bosne prvi doznaje štab 5. krajiške divizije. U dopisu štabovima 1. i 4. krajiške brigade od 1. januara u 20.15 časova, štab 5. divizije navodi:

"Neprijateljske snage: u Kladnju se nalaze Nijemci, ali ne znamo jačinu. Po našem mišljenju najviše jedan bataljon; u Olovu se nalazi milicija. Ovo je danas ispitao 3. bataljun 1. krajiške brigade... u Sokolcu, jučer, bilo je 300 ustaša...

Vrhovni štab nam javlja da imaju podatke da će u istočnoj Bosni ostati Pavelićeve snage (ustaško-domobranskejedinice, prim. D.K.), a Nijemci da kreću prema Zenici, Doboju i Brodu (odnosi se na Slavonski Brod, prim. D.K.)... "⁴⁸⁸

U 21.15 časova obavještajni oficir 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa, na traženje 3. bataljona 383. puka, komandi 373. njemačke "Tiger" divizije telegramom šalje obavještenje slijedeće sadržine: "Bataljon se mora probijati kroz prostor zaposjednut jačim snagama bandi, sve do 6 kilometara od Banjaluke. Stanje u Ivanjskoj nejasno. Vjerovatno su zaposjele jače bande oko Ivanjske. Od Lauša zapadno Banjaluka neprijatelj je također zaposjeo."⁴⁸⁹

To je bilo obavještenje 3. bataljonu 383. puka neposredno pred dobijanje, po ko zna koji put, naređenja da se mora probiti do Banjaluke kojaje ugrožena. U 22.00 časa komanda 15. brdskog njemačkog korpusa telegramom je izvijestila komandu 2. oklopne njemačke armije o slijedećem:

"0d 20.00 časova vatra iz teških oružja sa sjeverozapada, zapada i jugozapada na grad. Više pu-nih pogodaka na položajima i po tenkovima. Mnogo mrtvih i ranjenih.

Neprijatelj prodire u dijelove-grada južno od cestc Bronzani Majdan - Banjaluka.

Treći bataljon 383. puka u Omarskoj s glavninom se probija natrag u Prijedor. Položaj Ivanjskc (napad iz pravca jugoistoka u 15.00 časova utvrđen izviđanjem iz aviona) nejasan. Veze pokida-ne."⁴⁹⁰

Sat kasnije, u 23.00 časa, komanda 15. korpusa šalje novi telegram komandi 2. oklopne njemačke armije:

"Prodor bandi kroz sjevemu ivicu grada. Ulične borbe. Napadi na aerodrom i uporišta sjever-no i južno odbačeni."⁴⁹¹

Sjutradan, 2.januara 1944, u 00.20 časova, komandant 15. brdskog njemač-kogarmijskogkorpusajavljatelegramom komandi2. oklopne njemačke armije:

"0d 22.00 časa ponovni napad na Banjaluku. Protivnik mjestimično prodire. Od 23.00 časa jači napad na aerodrom. Uporište je nemoguće održati, Gdje je motorizovani puk?",⁴⁹²

Podaci njemačke komande 15. brdskog armijskog korpusa o ponovnom na-padu na Banjaluku bili su tačni. Još u toku dana štab 5. korpusa NOVJje, na os-novu izvještaja, razmotrio situaciju u gradu i u 18.00 časova 1. januara naredio sviTi jedinicama da pređu u snažan napad.⁴⁹³

Trećoj krajiškoj proleterskoj brigadi, koja se nalazila pred Kaštelom, hote-lom "Palas" i do rječice Crkvene, naređeno je da glavni pravac napada usmjeri na hotel "Palas", kako bi olakšala prodor 6. i 13. krajiške brigade sa zapada i sje-verozapada u strogi centar grada.

Štabu ll.divizijejenaređenodajednombrigadom kodRebrovcaforsiraVr-bas i udari sa leđa na neprijateljske snage, koje će istovremeno napasti sa čela 6. i 13. krajiška brigada.

Nijemci su u toku dana zaposjeli položaje na zapadnoj ivici grada, koje su prethodne noći zauzele jedinice 13. krajiške brigade i u zoru napustile. Sada je 13. krajiška brigada, kojaje prva krenula u napad, ponovo protjerala neprijatelja sa tih položaja, prodrla u grad do utvrđenih zgrada žandarmerijske pukovnije, Sokolane, bolnice i hotela "Bosna". U jedan sat noću, 2. januara, dovučena su tri protivkolska topa 52 mm i pomoću njih je, pod neposrednom komandom šta-ba 13. krajiške brigade, likvidirano nekoliko manjih neprijateljevih uporišta. Tu-čene su topovima i zgrade žandarmerijske pukovnije i Sokolane, ali neprijatelj seodržaounjimautokunoći. Ujutru 2.januara 1944.jedinice 13.brigadezauzele

k. 781-A, reg. br. 1/1. NAV-N-T- , Roll. 558/994. NAV-N-T- , Roll. 558/941. NAV-N-T- , 558/975.

su položaje za dnevnu borbu, održavajući stalno vezu sa 3. krajiškom proleter-skom i 6. krajiškom brigadom.

U 20.00 časova 1. januara krenula je u napad i 3. krajiška proleterska briga-da. Glavni pravac napada bio je usmjeren na neprijateljeve posade oko zatvora "Crna kuća" i oko zgrade opštine (gradskog poglavarstva).

Uporište oko zatvora "Crna kuća" branile su ustaše. Borci 3. krajiške pro-leterske brigade su ih razbili i skoro sve uništili. Komanda 15. brdskog njemač-kog armijskog korpusa napisalaje da su ustaše u jednom naletu bandita (par-tizana) pregažene i da ih nigdje nema. Zatvor "Crna kuća" je zauzet i iz zatvora, prema izvještaju 3. krajiške proleterske brigade, oslobođeno je 207 zatvorenika. Međutim, njemačka policija u svom izvještaju 3. januara 1944. obavještava ko-mandu 2. oklopne njemačke armije da su partizani iz "Crne kuće" odveli sa so-bom 250 uhapšenih komunista, koje su oni držali kao taoce, zlostavljali ih i pla-nirali da ihjednog dana postrijeljaju. U nastavku izvještaja izražavaju bojazan da će ti oslobođeni komunisti podnijeti izvještaj kako su ih oni, Nijemci i ustaše, zlostavljali. No, oni su, eto imali sreću što je uopšte došlo do tog napada na Ba-njaluku.⁴⁹⁴

Oslobođenjem 250uhapšenikaizzatvora "Crnakuća", među kojima najveći broj aktivista i saradnika NOP-a, postignut je veliki uspjeh. Spašen je veliki broj dragocjenih ljudskih života.

Borba sa neprijateljskom posadom u zgradi gradskog poglavarstva (opšti-ne) bilajejedna od najžešćih. Nijemci su pružali očajnički otpor. Pošto se zgrada nije mogla likvidirati mitraljeskom vatrom, dovučeni su na 100 metara udalje-nosti protivkolski topovi, kojimaje izbušena zgrada, a zatim su je bombaši ben-zinskim flašama i bombama zapalili.

Komandant 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa, dobivši obavješte-nje da se 901. oklopni puk nalazi u Bosanskoj Gradišci i da odmah nastavlja pro-boj prema Banjaluci, naredio je pokretnim rezervama u 9.00 časova da se pri-preme i pređu u protivnapad pravcem hotel "Bosna", žandarmerijska pukovni-ja, higijenski zavod, sa zadatkom da izbiju na Pavlovac.

Oko 9.30 časova Nijemci su, uz podrušku tenkova, prešli u protivnapad na desno krilo 6. krajiške i lijevo krilo 13. krajiške brigade. Razvila se najogorčenija i najžešća borba. Nekoliko neprijateljevih juriša preko katoličkog groblja odbi-jeno je kontrajurišima 6. i 13. krajiške brigade. Neprijatelj se poslije teških gu-bitaka povukao.

1 dok su Nijemci napadali na desno krilo 6. i lijevo krilo 13. krajiške brigade, štab 13. krajiške brigade je iskoristio zauzetost Nijemaca na pravcu hotel "Bos-na", zgrada žandarmerijske stanice, paje ostalim snagama napao svom silinom na zgradu Sokolane. Oko 13.00 časova neprijateljje uništen u Sokolani. U zgradi je nađeno oko 40 njemačkih leševa, sve samih pripadnika njemačke obavještaj-ne službe i policije zloglasnog Gestapoa, a među njima i jednog od glavnih obavještajaca njemačke vojne obavještajne službe, takozvanog Abvera, Hornber-gera. Zarobljena su 73 pripadnika Gestapoa i policije, sve sami zločinci, koji su poubijali na stotine i hiljade nedužnih ljudi. Otkriveni su naosnovu dokumenata koji su kod njih pronađeni.

Za vrijeme borbi oko Sokolane protivkolski topovi su uništili dva njemačka tenka koja su pošla u pomoć. Ostali tenkovi su pobjegli sa bojišta.

Snage 11. krajiške divizije s desne obale Vrbasa, do Vrbanje i na sektoru Rebrovca, u sadejstvu sa 3. krajiškom proleterskom brigadom na lijevoj obali Vrbasa u toku čitave noći 1/2. januara i 2. januara do podne, žestoko su napadale i vršile pritisak na neprijatelja, kako bi olakšale 6. i 13. krajiškoj brigadi 4.

krajiške divizije prodor kroz najjače utvrđen neprijateljev čvor odbrane u stro-gom centru grada.

Neprijateljska odbranaje u toku noći bila već na pojedinim dijelovima raz-bijena, što je stvorilo uslove da samo još jednim snažnim naletom Nijemci, us-taše i četnici budu potpuno razbijeni. U toj najtežoj situaciji od početka napada, lično je komandant 15. brdskog njemačkog korpusa, general Lejzer, u 9.15 ča-sova 2.januara 1944, poslao telegran komandi 2. oklopne njemačke armije, na-vodeći, između ostalih, i ove podatke:

"Neprijateljski napad od sinoć nezadrživ. Prokopani su dijelovi između opet uspostavljenih grupa odbrane. Gubici u tenkovima iz neprijateljskih protivtenkovskih topova. Položaj će biti ob-jašnjen. Simpatizeri na strani partizana u narodu. Položaj aerodroma nejasan. Nepoznato mi je gdje je motorizovani puk.a⁴⁹"'

A 901. motorizovani pukje upravo u to vrijeme (oko 9.00 časova) vodio bor-bu sajedinicama 11. krajiške brigade, sjeverno od Bosanske Gradiške.

Naime, toga dana ujutru štab 11. krajiške brigade je dobio podatke da su 1. januara uveče u Bosansku Gradišku stigle jake njemačke snage i veći broj ten-kova. Da bi im spriječio prodor u Banjaluku, odlučio je da cijela brigada krene preko Mašića, Jazovca i Banjalučke Kozare do Klašnica, gdje će u tjesnacu koji čini Vrbas i obronci Kozare, izvršiti zaprečavanje ceste, te onemogućiti proboj tenkova, a pješadiju dočekati i razbiti. Plan je bio dobar, ali ne i pravovremen.

Komanda 901. njemačkog motorizovanog puka je odlučila da 2. januara ujutru odmah krene ka Banjaluci, ali, po naređenju, nije smjela krenuti prije nego što obezbijedi most na Savi koji su branile već jako uzdrmane, demorali-sane i oslabljene ustaške i policijske snage. Stoga je sa svim snagama krenula prema položajima 11. krajiške brigade, koje je zauzela iz pokreta. Brzim pokre-tom tenkova, jednim pravcem, preko kolonije Dubrava, i drugim, preko Lužana, 901. oklopni njemački puk je uspio da odbaci 11. krajišku brigadu prema selu Grbavcima i dajoj nanese osjetne gubitke; poginulio je 9, a ranjeno 8 boraca.⁴⁹⁶Ali je i 901. oklopni puk imao osjetne gubitke. Osim toga, vodeći borbu sa jedi-nicama 11. brigade, on je izgubio dragocjeno vrijeme, jerje bio prisiljen da se zadrži do 12.00 časova 2. januara 1944. godine.

Za to vrijeme, njemačkejedinice, zajedno sa ustaško-domobranskim jedini-cama u Banjaluci, trpjele su sve veće gubitke. Bilaje ugrožena i komanda 15. br-dskog njemackog armijskog korpusa, što najbolje potvrđuje veliki broj gubitaka 415. odjeljenja za vezu, neposredno potčinjenog komandi Korpusa.

To potvrđuje i nova depeša komandanta 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa, generala Lejzera, komandi 2. oklopne armije, u kojoj se situacija u gra-du jasnije ocrtava nego u prethodnoj. U tom izvještaju⁴⁹⁷ konstatuje se da su par-tizani uspjeli da prodru do centra grada i da su zauzeli više uporišta domobrana i policije, te da su prodrli u neposrednu blizinu njemačkih stambenih objekata, koji su bili uređeni kao uporišta. Još se drže zgrada komande, hotela "Palas" i Kaštel. Zgrada vojne bolnice je jako ugrožena, pošto su komunisti zauzeli tvor-nicu duhana, te razdvojili zgradu komande i vojne bolnice... "

Sistem njemačke odbrane grada bio je u velikoj mjeri razbijen. Stvoreni su svi uslovi da se vrlo brzo potpuno razbije i da se odvojena uporišta unište.

U posljednjem momentu, u 13.15 časova 2. januara 1944. pristiže 901. moto-nzovani njemački puk i pravo iz pokreta prelazi u napad.

U prvom naletuuspioje da odbaci snage 6. krajiške brigade iz sjeverozapad-nogdijela grada, uzveće sopstvene gubitke, ali gaje u centru grada zadržala 13. krajiška i 3. krajiška proleterska brigada. Snage 6. brigade zadržale su se na sje-verozapadnoj ivici grada, udarajući od Petričevca u bok i leđa neprijatelju.

Uz snažnu podršku avijacije i upotrebu 25 tenkova, 901. oklopni puk je po-kušao da ujednom naletu povrati položaje u Banjaluci, unutrašnje i spoljne. Za-ustavljen je uz velike gubitke.

Bez obzira na to što 901. oklopni puk 2. januara nije povratio grad, radio--depešom u 14.30 časova obaviješten je zamjenik vođe Rajha, Hajnrih Himler, da je Banjaluka deblokirana.⁴⁹⁸

Naprotiv, nastavljene su žestoke borbe u gradu. Sve jedinice 5. korpusa 3. krajiške proleterske i 3. ličke brigade bile su na istim položajima, nastavljajući borbu. Drugim riječima, sve snage 5. korpusa ostale su 2. januara popodne na svojim položajima, na dostignutim linijama i objektima u gradu, sem 6. krajiške brigade, na koju je 901. motorizovani njemački puk iznenada napao iz pokreta, krećući se sa sjevera, od Klašnica, zbog čega je bila prisiljena da se povuče na sjeverozapadnu ivicu grada. To potvrđuje i izvještaj obavještajnog oficira 15. brdskog njemačkog korpusa, u kojem se, između ostalog, kaže: "U južnom dijelu grada neprijatelj izgradio jaka uporišta. Električna centrala još u neprijateljskim rukama, vjerovatno razorena... ."⁴⁹⁹ U stvari, prodorom 901. njemačkog oklopnog puka u grad, situacija je, sem u sjeverozapadnom dijelu grada, ostala nepromijenjena.

Oko 14.00 časova glavnom ulicom do centra, a zatim pokraj hotela "Bosna", krenulo je u napad 16 tenkova, a 10 takozvanom Alejom uzdisaja. Dočekali su ih borci 13. krajiške brigade vatrom iz protivtenkovskih pušaka, protivtenkovskim bombama i flašama sa zapaljivom tečnošću. Tri prva tenka su uništena, a ostali su skrenuli u pravcu hotela "Bosna".

Oko 15.00 časova druga kolona tenkova prodrla je Alejom uzdisaja do higijenskog zavoda. U kućama sa jedne i druge strane ulice nalazili su se borci 13. krajiške brigade. Kada je stao čelni tenk čija se kupola odmah otvorila, a tenkista pomolio glavu da izvidi okolni teren, dočekala ga je mitraljeska vatra iz prve zgrade do tenka. Ostali tenkovi su se vratili brzo natrag. Nijemci su poslije pretrpljenih većih gubitka do večeri ponovo satjerani u svoja uporišta da se brane. U tom momentu desilo se nešto neočekivano: Nijemci su se povlačili ka centru grada u čvorove odbrane, a istovremeno štabovi 13. krajiške i 3. krajiške proleterske brigade, dobivši netačna obavještenja da neprijatelj jačim snagama opkoljava, naredili su, za svaki slučaj, povlačenje iz grada na obližnja brda. Tako je jugozapadni i zapadni dio grada od 15.00 do 17.00 časova ostao bez vojske, napušten. Kada su stigli na ivicu grada uvjerili su se daje obavještenje bilo netačno, štabovi obiju brigada su u 17.00 časova naredili ponovni prodor u grad. Nijemci su u međuvremenu izviđali i utvrdili da nema partizana u tom dijelu grada, ali su za svaki slučaj krenuli sa 2 tenka da prvo povrate zgradu Sokolane, nadajući se da će pronaći nekoga od posade, koju su sačinjavali gestapovci, a još više ih je interesovala gestapovska arhiva. I upravo kad su prilazili Sokolani naišle su i jedinice 13. krajiške brigade i otvorile vatru. Bačeno je i nekoliko bombi. Tenkisti, poučeni iskustvom iz poslijepodnevne borbe, u kojoj im je uništeno 5 tenkova, od kojih su 3 izgorjela, pobjegli su prvi, ostavljajući pješadiju. Nijemci su se ponovno povukli u svoja uporišta i otporne tačke, a 3. krajiška proleterska i 13. krajiška brigada zauzele su iste položaje. Oko 20.00 časova 3. krajiška proleterska brigada napala je i hotel "Palas", a 13. krajiška brigada opkolilaje zgradu žandarmerijske pukovnije i otpočela likvidaciju posade, dok je 1. bataljon već prodirao u hotel "Bosna". No, baš u tom trenutku kada su njemačke posade u zgradi žandaramerijske pukovnije i hotela "Bosna" bile skoro uništene, stiglo je naređenje štaba 5. korpusa da se sve jedinice hitno povuku iz grada.

Vrhovni kumandant je izdao naredenje da se jedinice 5. korpusa povuku zbog toga što je operacija u donjim tokovima rijeka Vrbasa, Gomjenice i Sane potpuno postigla cilj, a to je slabljenje i potpuno preusmjerenje neprijateljskih snaga iz istočne Bosne u Bosansku krajinu. Glavne njemačke snage već su bile u dolini Bosne, spremne da krenu prema Banjaluci i Jajcu.

Štabovi 13. krajiške i 3. krajiške proleterske brigade nisu znali razlog povlačenja, videći daje neprijatelj toliko iscrpljen u borbama i oslabljen da vrlo brzo može biti uništen, teško su se odlučivali na povlačenje. Ipak, u 23.00 časa štab 13. krajiške brigade je izdao naređenje za povlačenje iz grada, što su svi borci i rukovodioci teška srca primili, a 3. krajiška proleterska brigada se povukla tek u 4.00 časa ujutro 3. januara 1944. godine. Do tada su se povukle i sve ostale jedinice 5. korpusa, koje su napadale na Banjaluku, a i 3. lička brigada.

Vrhovni Komandant je za uspješno pripremljenu i izvedenu operaciju jedinica 5. korpusa pohvalio komandanta korpusa Slavka Rodića, a to je istovremeno bilo priznanje i svim jedinicama koje su ućestvovale u toj velikoj operaciji.

Što se tiče ocjena iskustava u vezi s načinom priprema i izvođenja prve banjalučke operacije treba reći slijedeće:

- prvo, bitka sa vremenom, kao najvažnijim faktorom cijele operacije, dobijena je već u samim pripremama. Za kratko vrijeme (svega 2 dana) napravljen je plan operacije, napisana zapovijest, koju je odobrio Vrhovni komandant, a već trećeg dana bila je kod štabova jedinica predviđenih za ućešće u prvoj banjalučkoj operaciji;

- drugo, plan upotrebe jedinica opet je bio podređen vremenu, kao najvaž-nijem faktoru. Znači plan je bio tako napravljen da sve jedinice bez većih napre-zanja mogu stići na vrijeme u rejone koncentracije, priprema i odmora za pre-stojeći napad;

- treće, zapovijest, iako je brzo napisana, bila je potpuna, detaljna.samnošt-vom podataka o neprijatelju i preciziranim zadacimajedinica, što je omogućilo da svaka jedinica na svom pravcu postigne odgovarajući uspjeh;

- četvrto, štab 5. korpusa do tada nije izvodio veću operaciju, i to je bila i provjera sposobnosti štaba Korpusa. U toku operacije pokazalo se da je štab Korpusa veoma dobro organizovao i pripremio operaciju. Drugim riječima, je-dinice su dejstvovale sinhronizovano po vremenu i prostoru, što znači daje ost-vareno čvrsto sadejstvo svihjedinica u borbi, daje komandovanje bilo na visini, te ^a su veze dobro funkcionisale;

- peto, najbolji pokazatelj uspješno izvedene operacije je to da su jedinice 5. korpusa sa skoro dvostruko manjim snagama u ljudstvu, a neuporedivo slabije u naoružanju, razbile dvostruko jačeg i dobro naoružanog neprijatelja, koji je imao tenkove i avijaciju.

Po svim pravilima ratne vještine, s obzirom na to da su Nijemci, ustaše, domobrani i četnici znali za operaciju, pa čak i za dan i čas početka napada, trebalo je da dočekaju i već u prvom naletu razbiju protivnika brojno i tehnički daleko slabijeg, a zatim da na svim pravcima pređu u protivnapad.

Međutim, brojno i tehnički jači neprijatelj nije i apsolutno jaći i ne mora od-nijeti pobjedu na bojnom polju.

O pobjedi na prvom mjestu odlučuje moral, kao najznačajniji poticajni činilac ljudstva u ratu, a on je, s obzirom na ciljeve borbe, bio na strani jedinica NOV i POJ.

Taktika prodora u grad klinovima, koju su prvi u ratu i revoluciji primijenili borci i rukovodioci 2. krajiškog (Kozarskog odreda) piilikom oslobođenja Prijedora, 16. maja 1942. pokazala je i ovog puta svoju djelotvornost i nadmoćnost nad taktikom odbrane u utvrđenim uporištima i čvorovima odbrane.

Na kraju, u zaključku, treba reći daje plan operacije bio vrlo smion, dobar i realan, analogno tome, i zapovijest za izvođenje operacije bila je dobra, kako ju je, uostalom, ocijenio i Vrhovni komandant.

Strategijski cilj prve banjalučke operacije, koji je postavio Vrhovni koman-dant NOV i POJ, u potpunosti je ostvaren, i u tome je najveći značaj te operacije.

[1] AVII, k.213, reg. br.41/5.

[2] AVII, k. 57, reg. br. 2/33.

[3] AVII, k. 57, reg. br. 2/23.

[4] AVII, k. 875, reg. br. 12/2.

[5] AVII, Mikroteka film Minhen 5/1261-2.

[6] AVII, k. 57, reg. br. 2/2-33.

[7] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 1556/454-9.

[8] AVII, k. 768, reg. br. 1-1/11.

[9] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 558/954.

[10] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 558/952.

[11] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 558/945

[12] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 558/950.

[13] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 558/949

[14] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 563/948.

Jedinice 5. korpusa, koje su se afirmisale u jednogodišnjim, veoma intenzivnim borbenim dejstvima, kao veoma borbena i efikasna vojska, potvrdile su svoj renome i u dvomjesečnim neprekidnim ofanzivnim dejstvima na zaštiti slobodne teritorije Bosanske krajine u funkciji zaštite i obezbjeđenja održavanja Drugog zasjedanja AVNOJ-a u Jajcu. Sve jedinice Korpusa izvršile su zadatke Vrhovnog štaba, a i nakon Drugog zasjedanja AVNOJ-a, nastavile su borbu za obezbjeđivanje njegovih ustanova. Radi toga, štab 5. korpusa je odlučio početkom decembra da formira jak NOP odred, koji bi bio pod njegovom neposrednom komandom. Kao teritorijalna jedinica, on bi obezbjeđivao širi rejon Jajca, gdje su se nalazile najviše ustanove NOP-a Jugoslavije.

Taj NOP odred formiranje od ranijeg Udarnog NOP odreda i dobio je naziv Udarni NOP odred 5. korpusa A/OK/.[1]

U sastav tog odreda, kao njegov 1. i 2. bataljon, ušli su udarni bataljoni Drvarskog-petrovačkog i Grahovskog-peuljskog NOP odreda, a od dotadašnjeg Udarnog odreda formiran je 3. bataljon.

Štab Korpusa je ranije stavio pod neposrednu komandu i Zmijanjski NOP odred, koji je formiran na terenu Manjače 23. novembra, dakle, neposredno uoči Drugog zasjedanja AVNOJ-a. Na taj način štab 5. korpusa je preuzeo neposrednu odgovornost za obezbjeđenje najvišeg političkog i vojnog rukovodstva NOP-a Jugoslavije.

Ostale NOP odrede koji su do tada bili pod njegovom neposrednom komandom štab Korpusa je stavio pod komandu štaba 4. divizije. To su: Podgrmečki, Sanski, Kozarski i Gradiško-lijevčanski NOP odred. Ti odredi ušli su u sastav 4. divizije 3. decembra 1943. godine.[2]

Inače, jedinice 5. korpusa, a naročito jedinice 4. krajiške divizije, nastavile su borbu protiv neprijatelja i u vrijeme Drugog zasjedanja AVNOJ-a i neposredno nakon njegovog završetka.

Na primjer, neposredno uoči zasjedanja, 28. novembra 1943., 11. krajiška brigada porušila je prugu Dobrljin - Bosanska Kostajnica u dužini od 250 metara. Slijedećeg dana, 29. novembra, na dan zasjedanja AVNOJ-a, 11. brigada je kod sela Svodne i Petkovca, na desnoj obali Sane, dočekala i razbila kolonu ustaša, porušila prugu na više mjesta, srušila dva mosta dužine po 6 metara i sve vrijeme vodila borbu sa neprijateljskim snagama u oklopnom vozu. Drugi dijelovi 11. krajiške brigade dočekali su na pruzi Dobrljin - Ravnice voz sa vojnim transportom i napali na njega. Tom prilikom zarobljeno je 9 domobrana koji su obezbjeđivali prugu.[3]

Istog dana diverzantska grupa Podgrmečkog NOP odreda na pruzi Otoka -Bosanska Krupa, u dolini Une, postavila je nagaznu minu pod oklopni voz i on je dignut u vazduh.

Dio snaga 11. krajiške brigade neprekidno je dejstvovao u dolini Sane. U napadu 30. novembra porušena je pruga kod Poljavnica i Ravnica na 4 mjesta. Neprijatelj je stalno popravljao tu prugu, a 11. krajiška brigada ju je rušila.

Prvih dana decembra neprijateljske snage iz garnizona Prijedor obnovile su napad na rudnik Ljubiju. Trećeg decembra 1943. bataljon Nijemaca 383. puka 373. njemačke divizije i jedan ustaško-domobranski bataljon krenuli su iz Prijedora da povrate rudnik Ljubiju.

Dočekali su ih dijelovi 6. i 8. krajiške brigade na liniji s. Carakovo - s. Hambarine i povratile natrag u Prijedor. U tome im je pomogla 11. krajiška brigada, koja se, primijetivši da se neprijateljske snage kreću iz Prijedora prema selu Hambarine, privukla do same linije rovova oko Prijedora i otvorila jaku mitraljesku i minobacačku vatru na željezničku stanicu. Dva dana kasnije, 5. decembra, bataljon Nijemaca iz Prijedora, podržan sa 4 tenka napao je na položaje 11. krajiške brigade sa istočne strane grada, ali se nakon kraće borbe, uz osjetne gubitke, morao povući u Prijedor.

Noću 5/6. decembra 1. i 3. bataljon 8. krajiške brigade napali su ustaše u Staroj Rijeci, kod rudnika Ljubije.

Ređale su se zatim uspješne akcije 11. krajiške brigade: 7. decembra u selu Verići i Lamovitoj, 9. decembra, takođe, u selu Verići i 13. decembra na željezničku stanicu Piskavica.

Šesta i 8. krajiška brigada nastavile su aktivna dejstva u dolini rijeka Sane i Une radi odbrane rudnika Ljubije. Prvi bataljon 6. brigade je noću 8/9. decembra napao i likvidirao ustaško-domobransko uporište u Kozarcu.

Iste noći 2. bataljon 8. krajiške brigade postavio je zasjedu između Bihaća i Bosanske Krupe, kod Crnog jezera (dolina Une). Naišla je kolona kamiona koja je dočekana vatrom, a zatim je 7 kamiona zapaljeno, Neprijatelj je pokušao priteći u pomoć iz svojih uporišta sa Titina brda iz Grmuše, Crnog jezera i od Bosanske Krupe, ali su ga svugdje dočekivali preostali dijelovi brigade, pa je razbijen i povraćen u uporišta. Oklopni voz koji je pošao u pomoć zaustavljen je kod tunela dejstvom protivkolskog topa brigade. Posada je napustila voz i pobjegla u tunel.

Komanda 373. njemačke "Tiger" divizije skoro svaki dan je izdavala naređenje komandi 3. ustaško-domobranskog gorskog zdruga da upotrijebi sve svoje snage i ponovo zauzme rudnik Ljubiju.[4]

Nu, kao što se pokazalo, 3. ustaško-domobranski zdrug nije bio sposoban da izvrši taj zadatak, pa su za osvajanje Ljubije pored njega, angažovana još dva bataljona Nijemaca i 3. četa 202. tenkovskog bataljona. Te snage, ukupne jačine 2.500 vojnika sa 7 tenkova, napale su 10. decembra na položaje 3. bataljona 6. krajiške brigade.

Treći bataljon je prihvatio borbu, a pomogao mu je i 1. bataljon, dejstvujući sa boka, tako da je razbijeni neprijatelj pobjegao u Prijedor.

Diverzantska grupa Podgrmečkog odreda uništila je dva voza: jedan u Blagaju, kod Bosanskog Novog, koji se sastojao od 2 vagona materijala i 1 blindiranog vagona, u kojem je poginuo 1 oficir i 30 vojnika; drugi voz sa lokomotivom i 4 vagona uništen je u Svodnoj, na pruzi Prijedor - Bosanski Novi. I u tom vozu je poginuo jedan natporučnik sa 20 vojnika. U isto vrijeme, pokidana je pruga od Svodne do Blagaja.

Kozarski NOP odred, zajedno sa 11. krajiškom brigadom, djelovao je u dolini Sane i Gomjenice.

U prvoj polovini decembra 1943. godine jedinice 4. krajiške divizije odbile su sve napade Nijemaca, ustaša, domobrana i četnika i spriječile ih da se probiju na slobodnu teritoriju Podgrmeča, Bihaća i Ključa. Istovremeno je izvedeno više napada na neprijateljeva uporišta i jedinice u pokretu. Tako je tih prvih 15 dana decembra na prugama: Bihać - Bosanski Novi i Kostajnica - Bosanski Novi -Prijedor- Banjaluka porušeno 5 kilometara pruge, 6 km telefonske linije i 13 željezničkih mostova, uništena su 3 voza i jedan tenk (a jedan je oštećen) i pobijeno preko 300 Nijemaca, ustaša, domobrana i četnika, a zarobljeno ih je 69.

Za postignute uspjehe, naročito one početkom decembra 1943, kada su sve njene jedinice svakodnevno napadale na neprijateljeva uporišta, komunikacije i kolone u pokretu, sprovodeći tako naređenje vrhovnog komandanta, maršala Tita, da sve jedinice u Bosanskoj krajini, i u čitavoj Jugoslaviji, pređu u opštu ofanzivu, kako bi oslabile koncentrisane neprijateljske snage u istočnoj Bosni, koje su tamo izvodile ofanzivu po šifri "Kugelblitz", (grom metka) i olakšaju operativni položaj 3. korpusa NOVJ, 4. krajiška divizija je pohvaljena od Vrhovnog komandanta NOV i POJ. Pohvala glasi:

ZAHVALNOST VRHOVNOG KOMANDANTA NOV - MARŠALA JUGOSLAVIJE DRUGA T 1 T A IV DIVIZIJI 5. KORPUSA NOV JUGOSLAVIJE

Izražavam svoju zahvalnost i priznanje borcima, komandirima, komandantima i političkim komesarima IV divizije 5. korpusa, koji u neprekidnim bojevima nanose neprijatelju teške gubitke, i koji su, naročito poslednjih dana, s velikom upornošću i junaštvom počeli da ostvaruju dnevnu zapovijest od 10. decembra 1943. godine.

Deseta krajiška divizijaje, po planu i naređenju štaba 1. proleterskog korpusa, dejstvovala na komunikacijama u dolini Bosne i Neretve.

Prvog dana decembra 370. grenadirski puk 369. njemačke divizije, ojačan četom tenkova, napao je položaje 9. krajiške brigade kod sela Bilalovac, 12 km jugoistočno od Busovače. Tu je i zanoćio. Sutradan, 2. decembra, dok je bio u pokretu prema Busovači napala ga je 9. brigada. Tek što je bila okončana ta borba, 9. krajiška brigada dobila je novo naređenje štaba 1. proleterskog korpusa da se prebaci na područje Gornjeg Vakufa zbog jačeg napada neprijatelja na jedinice 8. korpusa od Imotskog, Knina i Sinja, prema Livnu i Glamoču. Istog dana naveče (2/3. decembra) 1. bataljon 9. krajiške brigade napao je željezničku stanicu Rama i nanio neprijatelju velike gubitke.

A već slijedeće noći (3/4. decembra) 7. krajiška brigada, koja je držala položaje u dolini Rame i Neretve, porušila je 4 km pruge između Konjica i Rame i 4 mosta ukupne dužine 20 metara.[5]

Njen 1. bataljon je 5. decembra u 12 časova napao na neprijateljevo uporište na željezničkoj stanici Lisičići, a ostale snage 7. brigade demonstrativno su napadale neprijateljske snage u Konjicu i Ostrošcu. Neprijatelj je uz pomoć oklopnog voza odbranio Lisičiće.[6]

Sedmog decembra 9. krajiška brigada dobila je zadatak štaba 10. divizije da zatvori pravac Rama - Prozor, zauzimajući položaje na liniji s. Parcani - s. Lug. U isto vrijeme, 7. brigada je upućena na prostoriju s. Rostovo - s. Lapsunj - s. Ripci - s. Studenci - s. Sčit - s. Ćurić na odmor do 12. decembra.

Na terenu Manjače 13. krajiška brigada 10. krajiške divizije je u prvoj polovini decembra vodila stalne borbe sa četnicima, u selima Melina, Kadina Voda, Lazičići, Marčete i Sladojevići.

Razvoj situacije na frontovima u Evropi sveje više potvrđivao ogromnu ulogu fronta u Jugoslaviji, koji su formirale i držale jedinice NOV i POJ.

Poslije velike pobjede kod Kurska na istočnom frontu jula 1943, armije Sovjetskog Saveza su nezadrživo napredovale ka zapadnim granicama Sovjetskog Saveza, prema Poljskoj, Čehoslovačkoj, Mađarskoj, Rumuniji i Bugarskoj, približavajući se srednjoj i jugoistočnoj Evropi.

Novembra 1943. na frontu u Italiji 8. britanska i 5. američka armija zaustavljene su u prodoru prema Rimu na liniji: lijeva obala rijeke Sangro do Kastel San Vinčenco (Castel San Vincenzo), pa preko Monte Marone- Asinara, Monte Pantano-Montela Posta-Monte Kavalo-Monte Korno-Monte Samukro-Monte Lungo - Monte la Difensa - Monte Kamino. Kod San Salvatore prelazila je na desnu obalu rijeke Gariljano, pa preko Kastel Forte i Minturno izbijala u rejon Skauri, na obalu Tirenskog mora.

Njemačka vrhovna komanda oružane sile, nemajući dovoljno snaga za frontove u Italiji, Jugoslaviji, Sovjetskom Savezu i na Atlantiku, morala je krajnje racionalno i ekonomično rasporediti svaku i najmanju vojnu jedinicu i ustanovu. Početkom novembra 1943, procijenivši da na navedenim linijama odbrane u južnoj Italiji mnogo manje snage mogu spriječiti prodor armija Velike Britanije i SAD na sjever, prema Rimu, donijela je odluku da smanji broj divizija u Italiji i prebaci ih na druge frontove. U vezi s tom odlukom, rasformirane su grupe armija "Jug" i "B", a formirana Grupa armija "C", pod komandom feldmaršala Keselringa, dok je feldmaršal Ervin Romel postavljen za komandanta odbrane zapadne Evrope.

Feldmaršal Keselring je prema 8. britanskoj armiji, u rejonu jadranske obale, rasporedio 65. pješadijsku diviziju, na planinskom zemljištu jugozapadno od nje 1. vazdušnodesantnu diviziju, a u rezervi, u pozadini, 26. oklopnu diviziju. Kasnije je na taj dio fronta dovedena 90. motorizovana i 334. pješadijska divizija i 15. motorizovana divizija.

Prema američkoj 5. armiji dovedene su 305. i 44. pješadijska i 29. motorizovana divizija, a na rijeci Gariljano 94. pješadijska divizija. Kasnije, u toku zime, na taj odsjek su dovedene oklopna divizija "Herman Gering", 3. motorizovana i 5. planinska divizija.

Ukupno je od novembra 1943. do juna 1944. bilo raspoređeno u Italiji 13 njemačkih divizija sa oko 300 aviona.

Proučavajući situaciju na frontovima u Evropi i na Balkanu, a posebno u Jugoslaviji, njemački komandant Jugoistoka, baron feldmaršal Maksimilijan fon Vajks, u pismenoj procjeni situacije, koju je dostavio njemačkoj Vrhovnoj komandi oružane sile, izvodeći zaključke za buduće zadatke, između ostalog, naveo:

... "Za iskrcavanje neprijatelja na kopno jugoistočne Evrope, koje bi trebalo uskoro da uslijedi, nema dovoljno zakova (sve podvukao Vajks).

Situacija u unutrašnjosti Balkanskog poluoslrva (podvukao Vajks) u neposrednoj vezi sa zamišljenim, odnosno stvarnim tokom događaja na području Sredozemnog mora, trenutno se zaoštrila (podvukao Vajks). U očekivanju da će kombinovani vojno-politićki udar od 8. 9. 1943 (odnosi se na kapitulaciju Italije) dovesti do brzog sloma njemačkog južnog i jugoistočnog fronta, ustanički pokreti prerasli su u aktivna borbena dejstva.

Borbene akcije koje su se otuda razvile izgubile su karakter gerilskog rata (podvukao Vajks). U stvarnosti, u borbama sa posadnim trupama, na odlučujućim mjestima pojavljuju se brojne jake, planski vođene - i bar za planinsko ratovanje - dobro naoružane i opremljene jedinice... One otežavaju dotur u zabrinjavajućim razmjerama. Osim toga, one sprečavaju privredno iskorišćavanje zemlje, tako što drže u rukama važne industrijske oblasti i područja sa poljoprivrednim viškovima, ili ih drže u šahu.

Prema tome, nepravilno bi bilo da se i dalje govori o gerilstvu (podvukao Vajks), ili da se suzbijanje bandi smatra kao policijska stvar. Radi se o tome da se uoči da je neprijatelj stao nogom nu Balkan (podvukao Vajks)...

Pored iste ove osnove, ustanički pokreti u pojedinim zemljama pokazuju velike razlike što se tiče ciljeva:

1) u Grčkoj uporedo postoje nacionalne grčke i komunističke bande. Ukupna jačina od 12-15.000 naoružanih lica vjerovatno preuveličana...

Saobrazno tome, može se reći da je značaj grčkih bandi još uvijek srazmjerno mali.

Mora se računati s tim da će se sve komunističke snage staviti pod komandu Tita (podvukao Vajks).

Postoje znaci za takav razvoj. Time će te snage i u Grčkoj dobiti veći značaj...

U ovom trenutku glavna opasnost prijeti iz NDH (podvukao Vajks). Crvene snage namjeravaju da prodru u Srbiju, preko Drine... Vođa bandi Tito (podvukao Vajks) stvorio je sovjetsku državu (podvukao Vajks) unutar Hrvatske (odnosi se na ustašku NDH) i raspolaže dobrom civilnom upravom.

Cijeni se da su oružane snage jačine najmanje 100.000 ljudi, i da su za sad formirane u 20 divizija i 14 samostalnih brigada.

... Izvještajima koji govore o namjerama da se izvrši napad na Srbiju treba pokloniti vjeru. Pokušaji da se drže neka ostrva (Brač, Pelješac) i plansko zauzimanje puta Livno - Travnik ukazuju na docnije namjere da se obezbijedi snabdijevanje s mora...

U narednim timskim mjesecima neće se više raditi o opstanku Hrvatske (ustaške tzv. NDH), Crne Gore i Albanije, nego o stvaranju boljševičkog fronta na cjelokupnom području Jugoistoka, u neposrednoj blizini granice Rajha (sve podvukao Vajks).

Polazna tačka te opasnosti, koja je presudna za rat, a time i polazna tačka za angažovanje protivmjera, bila je i ostaje Hrvatska (ustaška NDH, koja je, odlukom okupatora, obuhvatala današnje teritorije SR Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Srem na teritoriji SR Srbije, primjedba D.K.)[7]"

Njemačka vrhovna komanda oružane sile potpuno se složila sa procjenom situacije na Balkanu i zaključcima komandanta Jugoistoka, feldmaršala Maksimilijana fon Vajksa. Ona je u svojim zaključcima na osnovu postojeće situacije na frontovima otišla i dalje od Vajksa, predviđajući do bi prodor glavnih snaga NOV i POJ iz centralnog dijela Jugoslavije, preko Lima i Drine, u Srbiju, u dolinu Morave, ugrozio cjelokupnu odbranu Balkana, ubrzao i olakšao prodor sovjetskih armija u Podunavlje. S druge strane, snage NOV i POJ, držeći u svojim rukama veći dio jadranske obale sa ostrvima, a posebno velike teritorije Dalmacije, Like, Korduna i Bosanske krajine i Banije, stvorile su osnovicu za iskrcavanje armija Velike Britanije i SAD u proljeće 1944. godine.

To su bila dva glavna razloga zbog kojih je njemačka vrhovna komanda naredila njemačkom komandantu Jugoistoka (Grupa armija "F") da u toku novembra 1943. pripremi ofanzivu u centralnom dijelu Jugoslavije, između jadranske obale, Kupe, Save, Drine i Lima.

Radi izvršenja tog zadatka određene su snage 2. oklopne njemačke armije, koja je ojačana sa još 3 divizije: 1. brdska divizija jačine 20.000 ljudi, dovedena iz Grčke; 371. pješadijska divizija, jačine 20.000 ljudi, dovedena iz Italije, i 392. legionarska divizija, jačine 15.000 ljudi, dovedena iz Austrije.

Predviđeno je da se ofanziva izvodi od decembra 1943. do marta 1944., s tim što bi glavne snage otpočele ofanzivu na teritoriji Crne Gore, Sandžaka i istočne Bosne, radi razbijanja, a po mogućstvu i uništenja snaga NOV i POJ, koje su se koncentrisale za prodor u Srbiju, uz istovremena ofanzivna dejstva ostalim snagama na teritoriji Banije, Korduna, Cazinske krajine Jugozapadne Bosne. U drugoj etapi te operacije trebalo je svim snagama koncentrično napasti na slobodnu teritoriju Bosanske krajine i završiti ofanzivu marta 1944. u Primorju i Dalmaciji, zaposjedanjem jačim snagama dalmatinske obale i hrvatskog Primorja, sve do Rijeke, radi sprečavanja eventualnog iskrcavanja (desanta) armija Velike Britanije i SAD.

Na teritoriju Crne Gore, Sandžaka i istočne Bosne, gdje su bile koncentrisane snage 2. i 3. korpusa NOVJ i 5. krajiške divizije, napadao je ojačani 5. SS korpus 2. oklopne njemačke armije, sastava: 369. legionarska divizija, 187. rezervna pješadijska divizija, 24. bugarska divizija, 1. brdska divizija, 7. SS divizija "Princ Eugen", 1. lovački puk, 92. motorizovani puk i 4. puk "Brandenburg".

U ofanzivi sa Nijemcima i Bugarima učestvovale su i sve ustaško-domobranske snage i snage četnika, ukupne jačine oko 180.000 vojnika, naspram 20.000 boraca NOV i POJ. Odnos snaga bio je devet neprijateljskih vojnika na jednog borca NOV i POJ. Pored toga, neprijatelj je imao tenkove, artiljeriju i avijaciju, što jedinice NOV i POJ nisu imale.

Ofanziva je počela 3. decembra 1943. istovremenim koncentričnim dejstvom okupatorsko-kvislinških snaga sa zapada, od Sarajeva, s juga, od Gackog i Nevesinja, sjugoistoka, od Sjenice, sa istoka, od Užica i sa sjevera, od Zvornika i Tuzle, sa ciljem da se okruže jedinice NOV i POJ sjeverno od linije Višegrad -Pale i da se unište.[8]

Pripremajući ofanzivu na teritoriji Crne Gore, Sandžaka i istočne Bosne, komanda 2. oklopne njemačke armije je 7. novembra 1943. odlučila da istovremeno otpočne i ofanzivne operacije na teritoriji Hrvatske. Tu operaciju protiv jedinica 8. korpusa NOVJ, koje su glavnim snagama držale položaje na Dinari, prema njemačkim, četničkim i ustaško-domobranskim snagama u Dalmaciji, pripremio je 15. brdski njemački armijski korpus. Angažovao je cjelokupne snage 114. lovačke i dijelove 118. lovačke i 264. pješadijske divizije, 4. puk "Brandenburg" u cjelini i brojne četničke i ustaško-domobranske snage.

Zadatak: prodrijeti glavnim snagama u Livno i, preko Kupresa, u gornji tok Vrbasa, rejon Bugojna i Gornjeg Vakufa.

Operacija je šifrovano nazvana "Citen", a otpočela je 4. decembra 1943. godine. Snage 8. korpusa NOVJ povukle su se pred nadmoćnijim snagama pod borbom, sjeverno od Livna, a Nijemci su ušli u Livno uveče 6. decembra. Slijedeći dan, 7. decembra, po naređenju Vrhovnog štaba, štab 1. proletarskog korpusa naređuje štabu 1. proleterske divizije da na sektor Livna odmah uputi 1. i 3. proletersku brigadu. Polovinom decembra iz rejona Travnika pristigla je i 2. lička brigada 6. ličke divizije u Donji Malovan, a istovremeno, kao što je već konstatovano, stiže i 7. krajiška brigada 10. divizije u Ravno. Njemačke, ustaško-domobranske i četničke snage zadržane su na liniji: Bosansko Grahovo - Livno -Duvno - Šujica. Krajnji postavljeni cilj da, preko Kupresa, izbiju u gornji tok Vrbasa, rejon Bugojna i Gornjeg Vakufa, nisu dostigli, jer su zaustavljeni pred nadmoćnijim snagama NOV i POJ.

Komanda 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa, po naređenju komande 2. njemačke oklopne armije, istovremeno je 6. decembra 1943. otpočela ofanzivnu operaciju na području Banije, Cazinske krajine i Korduna, sa ciljem da uništi snage 4. korpusa NOVJ. Operacija je šifrovano nazvana "Panter". U njoj su učestvovale: 371. njemačka pješadijska divizija, 373. njemačka legionarska "Tiger" divizija i 1. kozačka divizija, te ustaško-domobranske snage. Ukupno 70.000 Nijemaca, kozaka i ustaša.

Operacija "Panter" završila se 20. decembra 1943. godine, ne postigavši nijedan od postavljenih ciljeva.

Sprovodeći povezano političke i vojnostrategijske pripreme u oktobru i novembru 1943. za održavanje Drugog zasjedanja AVNOJ-a, kao prvi strategijski zadatak, Vrhovni štab ujedno je vršio i pripreme za pokret jačih snaga sa teritorije Bosanske krajine u Srbiju. Tu je bio, kao što je već rečeno, drugi bitan strategijski zadatak.

Srbija je u planovima Vrhovnog štaba uvijek zauzimala istaknuto mjesto. Njena uloga je naročito porasla nakon donošenja odluka Drugog zasjedanja AVNOJ-a, koje su postigle veliki odjek u zemlji i svijetu.

Narodnooslobodilački pokret u Srbiji znatno je ojačao u jesen 1943. godine. To je primoralo njemačkog komandanta Jugoistoka da se još više osloni na bugarske okupacione jedinice. U to vrijeme, u užoj Srbiji nalazio se 1. bugarski okupacioni korpus sa 4 divizije: 22. divizija, razmještena u Nišu, Beloj Palanci, Zaječaru; 24. divizija, razmještena u Užicu, Požegi, Arilju, Ivanjici, Čačku, Gornjem Milanovcu, Bajinoj Bašti, Vardištu i Čajetini; 25. divizija, razmještena u Požarevcu, Petrovcu na Mlavi, Jagodini, Paraćinu, Stalaću i 27. divizija, razmještena u Prokuplju, Lebanu, Brestovcu, Beloljinu.

Sa četnicima Draže Mihailovića njemačka komanda Jugoistoka sklopila je sporazum po kome četnici nesmetano mogu da mobilišu ljudstvo, a Nediću je dozvoljeno da poveća svoje snage na pet pukova.

Uz pomoć i saradnju njemačkog fašističkog okupatora, snage domaćih izdajnika (četnici Draže Mihailovića, Milana Nedića i Dimitrija Ljotića) pojačale su pritisak na snage NOP-a u Srbiji i zajedno sa njemačkim i bugarskim okupatorima vršili su masovne zločine i pljačkali narod, sa ciljem da ga zastraše i spriječe da aktivno učestvuje u narodnooslobodilačkoj borbi.

Srpski i makedonski narod u to vrijeme našli su se u teškoj situaciji - pred ujedinjenim snagama njemačkih i bugarskih okupatora i domaćih izdajnika.

Njemački okupator je težio svim silama da odbrani okupirani Balkan. Značaj prostora Srbije za odbranu Balkana Nijemci su visoko cijenili. To se vidi iz izvještaja njemačkog komandanta Srbije feldmaršalu Maksimilijanu fon Vajksu, komandantu Jugoistoka. U zaključku tog izvještaja kaže se: "Srbija je ključ za gospodarenje cjelokupnim Balkanom... "[9]

Imajući sve to u vidu, Vrhovni komandant je nastajao da što prije snagama NOV i POJ pristupi razbijanju okupatorskih njemačkih i bugarskih snaga i kvislinških snaga - četnika Draže Mihailovića, nedićevaca, ljotićevaca, balista i drugih. Ideja o ponovnom povratku u Srbiju nije ga napuštala od kraja 1941, kada je glavnina ustaničkih snaga morala da napusti to područje pod pritiskom nadmoćnih snaga u tzv. prvoj neprijateljskoj ofanzivi. Vrhovni komandant je procijenio da su se za to stekli uslovi upravo u periodu kraj 1943 - početak 1944.

Za pokret su predviđene snage 1. proleterskog korpusa sastava 1. proleterska i 6. lička divizija, jačine 8.500 boraca, i 11. krajiška divizija, jačine 3.500 boraca. Ukupno 12.000 boraca.

Na upražnjeno područje srednje Bosne, po odlasku 11. divizije, Vrhovni komandant je naredio Glavnom štabu NOV i PO Hrvatske da iz sastava 6. korpusa uputi 12. slavonsku brigadu privremeno, dok ne ojačaju snage NOV i POJ srednje Bosne. Ta brigada je polovinom novembra iz Slavonije, preko Save i planine Motajice, stigla na područje srednje Bosne.

U međuvremenu, dok se pripremao za pokret prema Srbiji, Vrhovnom komandantu su pristizala objavještenja o tome da se njemačka vrhovna komanda oružane sile užurbano priprema za novu ofanzivu protiv NOV i POJ, snagama koje su bile predviđene za borbu protiv invazionih snaga Velike Britanije i SAD, jer su došli do sigurnih obavještenja da se savezničke snage neće iskrcati na Balkan prije proljeća 1944. godine. Vrhovni komandant NOV i POJ je dobio tačna obavještenja da do invazije na Balkan neće doći, pa je zbog novonastale situacije, posebno zbog vrlo jake neprijateljeve ofanzive, odlučio da odgodi pokret prema Srbiji do proljeća 1944, a da pripremi sve jedinice NOV i POJ za aktivnu borbu sa svim neprijateljskim snagama, kroz koju treba ojačati sopstvene snage, sačuvati ih za strategijske operacije u proljeće i ljeto 1944. godine. U vezi s tom odlukom, naredio je štabovima 2. i 3. korpusa i štabu 5. krajiške divizije u istočnoj Bosni, Sandžaku i Crnoj Gori, gdje je već bila počela ofanziva, da bez obzira na ogromne snage neprijatelja zadrže slobodnu teritoriju na Drini i Limu, kao osnovicu za prodor snaga NOV i POJ u Srbiju u proljeće 1944. godine.

Potom, 9. decembra 1943, Vrhovni komandant NOV i POJ, radio-depešom i preko TANJUG-a (Telegrafska agencija nove Jugoslavije, koju je formirao Moša Pijade krajem novembra 1943. u Jajcu), izdao je dnevnu zapovijest svim jedinicama NOV i POJ, koja glasi:[10]

"Dnevna zapovijest vrhovnog komandanta NOV i POJ maršala Tita borcima, komandirima i političkim komesarima NOV i POJ!

Njemačko-fašistički okupatori koncentrisali su u raznim mjestima Jugoslavije veoma jake snage i na nekim sektorima naše oslobođene teritorije, gdje 14 dana vode ofanzivu. Njemačko-fašistički okupatori vode ofanzivu protiv jedinica naše slavne NOV, zajedno sa ustašama, četnicima, nedićevcima, bugarskim i albanskim kvislinzima. Rasplamtile su se borbe u Sandžaku, istočnoj Bosni i Hrvatskoj, gdje naše jedinice pružaju jak otpor neprijatelju, koji već šesti put pokušava da uništi našu NOV Jugoslavije.

Došao je odlučni trenutak, kada treba napregnuti sve snage, svu energiju, da se spriječi ova namjera neprijatelja i da se još jedanput čitavom svijetu pokaže da je naša NOV Jugoslavije nepobjediva i da je dostojna povjerenja.

Nemilosrdno rušite željezničke pruge, ceste i mostove, progonite neprijatelja svuda, dižite u vazduh fabrike i ratne objekte, kočite prebacivanje neprijateljevih transporata i trupa.

Svim vojnim jedinicama, koje se nalaze na teritoriji, gdje neprijatelj nije prešao u ofanzivu

da smjesta otpočnu operacije protiv najvažnijih neprijateljskih strateških mjesta.

Borci, komandiri i politički komesari NOV i PO Slovenije, Srbije, Bosne, Hercegovine, Crne Gore, Makedonije i Vojvodine, oružjem koje vi držite u rukama treba da branite ono što je bilo izvojevano u toku dvije i pol godine krvave borbe, da branite bratstvo i ravnopravnost svih naroda Jugoslavije u demokratskoj federativnoj novoj Jugoslaviji.

Spovodeći naređenje vrhovnog komandanta NOV i POJ, maršala Tita, od 9. decembra 1943, štabovi Korpusa su rasporedili snage i izdali naređenje svim jedinicama za pojačana dejstva.

Štab 5. korpusa nije pomjerao snage, već ih je zadržao u istom rasporedu, sa zadacima ofanzivnog pojačanog djelovanja na neprijateljeva uporišta i komunikacije, kako bi se pomoglo jedinicama NOV i POJ u istočnoj Bosni i Hrvatskoj, gdje je neprijatelj jakim snagama izvodio ofanzivu.

Raspored i zadatak jedinica 5. korpusa na dan 11. decembra 1943. bio je slijedeći:[11]

Šesta krajiška brigada, sa Sanskim odredom, nalazila se na sektoru Banjaluka - Prijedor, sa zapadne strane. Zadatak: da likvidira neprijateljska uporišta, ruši prugu i telefonske linije na komunikaciji Banjaluka - Prijedor i, posebno, da razbija četničke jedinice.

Jedanaesta krajiška brigada, sa 3 bataljona, dejstvuje na komunikaciju Banjaluka - Prijedor, sa istočne strane, i sadejstvuje 6. brigadi, koja napada sa zapadne strane.

Jedan bataljon 11. krajiške brigade i Kozarski odred imali su zadatak da dejstvuju na komunikaciji Prijedor - Bosanski Novi, sa istočne strane.

Gradiško-lijevčanski odred dejstvuje na komunikaciji Banjaluka - Bosanska Gradiška.

Osma krajiška brigada na sektoru Prijedora i lijevom obalom Sane do Bosanskog Novog, glavnim snagama sadejstvuje Kozarskom odredu i dijelovima 11. brigade, a dijelom snaga sadejstvuje Podgrmečkom odredu i Bihaćkom bataljonu Drvarsko-petrovačkog odreda dejstvima na komunikacijama u dolini rijeke Une, od Bosanskog Novog do Bihaća;

Sedma krajiška brigada zatvara pravce, koji iz doline Neretve i Rame, preko Prozora, i iz Dalmacije, preko Kupresa i Duvna, izvode u širi rejon Gornji Vakuf - Bugojno - Jajce.

Deveta krajiška brigada dejstvuje na komunikacijama: Rama - Konjic - Hadžići i Visoko - Zenica - Busovača.

[1] AVII, k. 457, reg. br, 28/2-2.

[2] AVII, k. 766, reg. br. 15/1-9.

[3] AVII, k. 767, reg. br. 1/2.

[4] AVII, k. 8, reg. br. 38/6, njemačka arhiva.

[5] AVII, k. 853, reg. br. 32/9-2.

[6] AVII.k. 853, reg.br. 32/1-2.

[7] AVII, NAV-N-T-313, Roll. 189/7449011-24.

[8] AVII, NAV-N-T-313, Roll. 180/744, 9011-24.

[9] AVII, k. 28, reg. br. 22/1, njemačka arhiva.

[10] AVII, k. 7-A, reg. br. 44/1, Bilten Telegrafske agencije nove Jugoslavije, br. 28 od 9. decembra 1943. godine.

[11] AVII, k. 766, reg. br. 19/9.

Predviđajući skori završetak prve etape strategijske operacije "Snešturm" u istočnoj Bosni, njemački komandant Jugoistoka, feldmaršal fon Vajks, 29. de-cembra 1943. obavijestioje njemačku vrhovnu komandu oružane sile dase dru-ga etapa operacije "Sneštrum" nastavlja u zapadnoj Bosni, južno od Banjaluke, do linije Travnik - Livno - Glamoč.⁵⁰⁰ U tom izvještaju feldmaršal fon Vajks je definisao i cilj te etape operacije: "Razbijanje Titovih grupacija... "

Na osnovu ranijeg opšteg plana zimskih operacija u zapadnim krajevima Ju-goslavije, komanda 2. oklopne njemačke armije naredila je komandi 5. SS br-dskog armijskog korpusa da napravi plan operacije "Snešturm", uzimajući u ub-zir sve raspoložive snage, i one kojimaje rukovodio 5. SS brdski korpus u istuč-noj Bosni tokom decembra i koje, kao štoje već konstantovano, ni do 29. deccm-bra nisu postigle operativni cilj - razbijanje snaga 3. korpusa NOVJ i njego\ ug odbacivanja dalje od granice sa Srbijom, odnosno od doline Drine - i sve one snage koje su se nalazile u rejonu Doboja, Dervente, Banjaluke i Livna.

Osnovni cilj te etape operacije u zapadnoj Bosni bio je prilično ambiciozan, ništa manje do uništenja vrhovnog rukovodstva narodnooslobodilačkog pokre-ta Jugoslavije, koje se tada nalazilo u rejonu Jajca, i vođe pokreta, maršala Ju-goslavije Josipa Broza Tita.

Tome cilju podređen je čitav plan te etape operacije, prema kojemu su sve snage grupisane tako dajednovremeno i što prije stignu u rejon Jajca sa više stra-na i da uhvate ili unište vrhovno rukovodstvo NOP-a.

Plan je pravljen još na početku novembra i prema osnovnoj ideji manevra u toku operacije "Citen" u Dalmaciji i jugozapadnoj Bosni početkom decembra 1943. trebalo je da 114. lovačka divizija 15. brdskog njemačkog korpusa, 105. SS izvidački bataljon 5. SS korpusa i 4. puk "Brandenburg" iz rejona Livna dostignu i zadrže zaprečnu liniju prema Kupresu, Glamoču i Jajcu. Te jedinice su početkom decembra 1943. posjele zaprečnu liniju i čekale da glavne snage sa istoka i jugoistoka prodru prema Jajcu u dvije grupe.

- glavne snage pod komandom 5. SS brdskog armijskog korpusa sačinjavale su: 1. brdska divizija iz doline Bosne, od Doboja i Tešnja, preko planine Borja i Skender-Vakufa, prodire sa istoka u rejon Jajca; 7. SS divizija "Princ Eugen" iz rejona Zenice, preko Travnika, prodire u rejon Bugojna, Donjeg Vakufa i Kupresa; 369. legionarska njemačka divizija prodire iz šireg rejona Sarajeva, preko planine Bitovnje, ka Prozoru u Duvnu; istovremeno kada krenu glavne snage kreću i 114. lovačka divizija, 105. SS izviđački bataljon, 5. SS korpus i 4. puk

"Brandenburg", preko Kupresa i planine Vitorog, prema rejonu Jajca. Operacija elavnih snaga u zapadnoj Bosni šifrovano je nazvana "VALDRAUŠ"; (huk šume).

- pomoćne snage pod komandom 69. njemačkog rezervnog armijskog korpusa činile su: borbena grupa 187. rezervne njemačke divizije 69. armijskog korpusa, 2. kozačka brigada 1. kozačke divizije, 901. i 92. motorizovani puk i 1. lovački ustaško-domobranski zdrug te četnici Srednjobosanskog četničkog korpusa. Operacija pomoćnih snaga šifrovano je nazvana "NAPFKUHEN" (Pogača). Te snage trebalo je da nastupaju istovremeno iz doline Save, od Bosanskog Dubočca, doline Ukrine od Dervente, doline Bosne od Doboja i Teslića i da izvrše prodor preko sjevernog dijela područja srednje Bosne, južno od Save, prema Prnjavoru, i dalje ka donjem toku Vrbasa, od ušća u Savu do Klašnica (16 kilometara sjeverno od Banjaluke).

Iz tog popisa okupatorsko-kvislinških jedinica, čije je ukupno brojno stanje bilo oko 116.000 vojnika, proističe da su za nastavak operacije "Šnešturm" u Bosanskoj krajini angažovane odista brojno najjače snage. To je u potpunom skladu s prilično ambicioznim ciljem koji su Nijemci sebi postavili.

Kao posebna mjera operativnog maskiranja predviđeno je da pomoćne snage krenu u napad jedan dan prije glavnih snaga, radi obmane Vrhovnog štaba u vezi sa ciljem i glavnim pravcem napada, a ujedno da bi se omogućio prodor većeg dijela tih snaga iz rejona Banjaluke prema Mrkonjić-Gradu i Jajcu istovremeno sa glavnim snagama, stvarajući zaprečnu liniju prema zapadu. Zatim bi specijalna jedinica "Bekel", koja je tri prethodna mjeseca izviđala rejon Jajca, pretražila grad i bližu okolinu Jajca radi hvatanja, odnosno uništenja vrhovnog rukovodstva NOP-a i maršala Tita.

Glavne i pomoćne snage bile su približno jednake i relativno samostalne. U stvari radilo se o jednovremenom izvođenju dviju operacija operativnog značaja u okviru strategijske operacije "Šnešturm", odnosno njene druge etape u okviru koje su izvedene dve korpusne operacije: "Valdrauš" ("Huk šume") i "Napfkuhen" ("Pogača").Eventualna treća operacija tog nivoa (operativnog) uslijedila bi tek nakon manevra opkoljavanja šireg rejona Jajca "prema razvoju situacije", kako kaže fon Vajks.

Njemački komandant jugoistoka, feldmaršal fon Vajks, u već pomenutom izvještaju obavijestio je njemačku vrhovnu komandu oružane sile da će se druga etapa operacije "Šnešturm" u zapadnoj Bosni završiti oko 15. januara 1944. (odnosi se na manevar opkoljavanja rejona Jajca), a onda će uslijediti "druga operacija, uglavnom sa 1. brdskom i 7. SS divizijom "Princ Eugen" prema razvoju situacije... :"⁵⁰¹

Planirajući da glavne i veći dio pomoćnih snaga prodru iz doline Bosne i rejona Banjaluke u rejon Jajca za tri dana (do 15. januara), predvideno je da operacija pomoćne grupacije, kojaje šifrovano nazvana "Napfkuhen", počne 11. januara, a operacija glavne snage, koja je šifrovano nazvana "Valdrauš", trebalo je da otpočne 12. januara 1944. godine.

Pored toga što je sve bilo isplanirano u najvećoj tajnosti i do najsitnijih detalja, da bi se sigurno ostvario postavljeni cilj, njemačka komanda Jugoistoka u svoj svojoj pedantnosti i preciznosti, ipak, nije predvidjela da može doći do iznenadne promjene situacije. Njemačka komanda Jugoistoka bila je krajnje samouvjerena očekujući da će se događaji odvijati onako kako ona planira i modeluje. U tomeje, izgleda, i bio najveći promašaj i te, inače brižljivo pripremane operacije. U stvarnosti kako smo i vidjeli iz prethodnog poglavlja, desilo se nešto drugo.

Banjalučkom operacijom Vrhovni štab ne samo da je poremetio ritam njemačko-kvislinške zimske strategijske operacije u Jugoslaviji već je u zapadnoj Bosni napravio pravi darmar među neprijateljskim snagama. Eto, to je ono što feldmaršal nije mogao predvidjeti. Nije li to, možda, vraćanje milo za drago za sve one zamke koje se potajno pletu oko našeg vrhovnog rukovodstva otkako je počeo rat?

Istina, vrhovni komandant, maršal Tito, nije znao, niti je iko znao, da Nijemci upravo u tome momentu planiraju napad na vrhovno rukovodstvo NOP-a, premda se na takvu mogućnost uvijek računalo. Ali konkretno za takvu operaciju, i to u januaru 1944, o tome Vrhovni štab NOV i POJ nije znao.

Međutim, Vrhovni komandant je, kao i u svim ranijim njemačkim ofanzivama, preuzeo inicijativu naređenjem za izvođenje operacije u donjim tokovima Vrbasa, Gomjenice i Sane. Zbog toga je njemačka komanda Jugoistoka bila primorana da operacije "Napfkuhen" i "Valdrauš" otpočne prije predviđenog vremena, prvu 3. januara, a drugu jedan dan kasnije, 4. januara, s tim da grupe vrlo brzo prodiru, kako bi, ipak, uspjeli da u rejonu Jajca opkole vrhovno rukovodstvo NOP-a

Po naređenju Vrhovnog komandanta jedinice 1. proleterskog i 5. korpusa vodile su manevarsku odbranu, izbjegavajući odsudnu borbu, i na taj način čuvale snage, nanoseći neprijatelju gubitke.

Do većih iznenadnih borbi u susretu došlo je jedino u srednjoj Bosni, između 11. krajiške divizije i borbene grupe 187. njemačke rezervne divizije i dijelova 1. brdske divizije.

Do borbi u susretu došlo je 5. januara, nakon povlačenja 11. divizije iz Banjaluke, i to 14. krajiške brigade na teren Crnog Vrha, i dalje prema Prnjavoru, a 5. i 12. krajiške brigade prema Kotor-Varošu.

Do borbe je došlo na planini Borja 5. januara, između 1. bataljona 5. brigade i dijelova 1. brdske divizije. U toj borbi ubijeno je 25 Nijemaca, mnogo više je ranjeno, a bataljon je imao 7 mrtvih i 8 ranjenih boraca.⁵⁰²

Istog dana, 5. januara, 3. bataljon 14. krajiške brigade, izviđajući neprijatelja oko Prnjavora, došao je u sukob sa jedinicama 2. kozačke brigade. Poslije te borbe 14. brigada se povukla prema selu Branešci. Jedan dio jedinica vodio je borbu u selu Kovačevići. U žestokoj borbi poginulo je 18 Nijemaca 187. rezervne njemačke divizije, ali je i naša četa, kojaje bila iznenađena, imala znatne gubitke - 12 boraca je poginulo.

Jedinice 12. krajiške brigade dočekale su u zasjedi kod sela Ježica u rejonu Kotor-Varoša jedinice 98. puka 1. brdske divizije i ubile 52 Nijemca, a mnogo više ranile. Leševi su izbrojani, jer su ih Nijemci ostavili pomjerajući se u pravcu Skender-Vakufa bez zadržavanja. Svim snagama strahovito su žurili prema Jajcu. I snage 12. krajiške brigade su žurile da ih ne presijeku Nijemci na mostu na rijeci Ugar. U toj trci na most je prva stigla 12. brigada, bez 3. bataljona, koji je bio iscrpljen od neprekidnih borbi, te su ga Nijemci pretekli. Na mostu došlo je do okršaja u kojem su poginula dva borca 12. brigade, a dva su ranjena.

Prešavši most jedinice 1. brdske njemačke divizije su bez zadržavanja prodirale prema Jajcu i dostigle selo Vitovlje na planini Vlašić, gdje se nalazila bolnica 11. divizije, koja se povlačila iz Šipraga. Prvi bataljon 5. krajiške brigade stu-

pio je u borbu da zaštiti bolnicu dok se ranjenici ne evakuišu. U žestokoj borbi ubijena su 34 Nijemca. Istovremeno, 3. bataljon 5. brigade vodio je borbu kod rijeke Ugra sa nadmoćnijim snagama Nijemaca. U toj neravnopravnoj borbi poginulo je 12, a ranjeno 10 boraca bataljona. Izgubljen je teški mitraljez i 2 puškomitraljeza. Jedinice 1. brdske divizije imale su 7 poginulih vojnika.

Štab 11. krajiške divizije odlučio je da iz Gostilja, na planini Vlašić, probije front njemačke 1. brdske divizije i ponovo svim snagama izbije u sjeverni dio područja srednje Bosne. Proboj je izvršen 5. i 12. brigadom na liniju sela Korićani-Dedići. Nijemci su imali više mrtvih i ranjenih, ali njih su, ne obazirući se na to i bez odmora i zadržavanja, njihovi oficiri tjerali da što brže idu prema Jajcu.

Petnaestog januara jedinice 12. slavonske brigade su oslobodile Kotor-Varoš, a jedinice 11. krajiške divizije približavale su se Prnjavoru, u kojem su se, kao stalna posada, nalazili dijelovi 1. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga. Štab 11. divizije je donio odluku da se Prnjavor ponovo oslobodi. Tako je i učinjeno 19. januara 1944. godine. Jedinice 14. krajiške brigade, zajedno sa snagama 12. slavonske brigade, napale su 1. bojnu 4. lovačke ustaško-domobranske pukovnije, ojačanu žandarmima i ustašama - ukupno 750 naoružanih vojnika, podoficira i oficira. U toku borbe iz Dervente je pošla ustaško-domobranskoj bojni u pomoć 1. bojna 6. lovačke pukovnije i 2. koturaška (biciklistička) bojna. Nakon 34 časa borbe, ustaše, domobrani i znatan broj Nijemaca bježe prema Derventi. U bjekstvu su ih dočekale jedinice 12. slavonske brigade i nanijele im teške gubitke. U Prnjavoru je pronađeno 45 poginulih ustaša, domobrana i Nijemaca, a isto toliko ranjenih. Zarobljeno ih je 20.⁵⁰³

Prema naređenju štaba 5. korpusa od 2. januara 1944. sve jedinice koje su napadale na neprijateljske snage u Banjaluci sa jugozapadne, zapadne i sjeverozapadne strane u toku noći2/3. januara morale su se povući iz grada na slijedeće položaje: 6. krajiška brigada prema Prijedoru, sa zadatkom zatvaranja pravca Prijedor-Sanski Most; 3 lička brigada, na odmor u sela Kozica i Tomina kod Sanskog Mosta; 13. krajiška brigada na položaje prema Banjaluci, u selima Goleši-Bistrica-Borkovići; 3. krajiška proleterska brigada sa Udarnim odredom 5. korpusa u rejon Dobrnja-Krupa na Vrbasu.⁵⁰⁴

Prema tom naređenju 3. lička brigadaje izvučena da bi kasnije branila pravac prema Mrkonjić-Gradu, a 3. krajiška proleterska ostala je do daljnjeg pod neposrednom komandom štaba 5. korpusa NOVJ. Štab Korpusa je stavio pod svoju neposrednu komandu i 13. krajišku brigadu.

Na osnovi naređenja štaba 5. korpusa, štab 4. krajiške divizije izdao je 4. januara naređenje kojim su regulisani raspored i zadaci snaga divizije.⁵⁰³ Prema tom naređenju 8. brigada posjela je prostor između Prijedora i Bosanskog Novog, i imala zadatak da ruši prugu na što većoj dužini. Jedanaesta brigada i Kozarski odred takođe su dobili zadatak da ruše prugu od Bosanske Kostajnice, preko Bosanskog Novog i Prijedora, do Ivanjske. Podgrmečki NOP odred dobio je zadatak da dejstvuje u dolini Une, između Bosanskog Novog i Bosanske Krupe.

Nakon povlačenja iz Banjaluke noću 2/3.januara snage 4. divizije svu aktivnost usmjerili su na rušenje i zaprečavanje komunikacija u dolini Gomjenice, Sane i Une.

Još dok su trajale borbe u Banjaluci, 1. januara, Podgrmečki odred je porušio prugu između Bosanskog Novog i Bosanske Krupe, u dužini od 2.000 metara, i isto toliko i telefonske linije. Dva dana kasnije, 3. januara, snage 3. brdskog ustaško-domobranskog zdruga pokušavaju da odbace snage Podgrmečkog odreda iz doline Une, kod Rudica i Blatne, ali je u žestokoj borbi ubijeno 27 ustaša, a više ih je ranjeno. Podgrmečki odred je imao jednog poginulog borca.

U to vrijeme 8. krajiška brigada potpuno je porušila prugu i veći dio puta između Bosanskog Novog i Prijedora u dolini Sane.

Sjutradan, 3.januara, 8. brigada nastavilaje rušenje pruge u dolini Sane. (porušeno je još 400 metara). Početkom januara pruga od Banjaluke, preko Bosanskog Novog, do Bihaća bilaje porušena. Nijemci iz Banjaluke pokušali su da oprave prugu kod Piskavice, ali ih je dočekao Sanski odred i ubio 11 Nijemaca, a ostali su pobjegli oklopnim vozom koji ih je štitio.

Slijedeći dan, 4. januara, jedinice 373. njemačke "Tiger" divizije i 3. gorskog ustaško-domobranskog zdruga pošle su da oprave prugu Bosanski Novi-Prijedor. Dočekala ih je 8. brigada, ubila 4, ranila 3 njemačka vojnika a ostali su pobjegli. Toga dana Podgrmečki odred je porušio nekoliko stotina metara pruge između Bosanske Krupe i Bosanskog Novog.

Slijedećeg dana, 5. januara, njemačko-ustaške snage, podržane sa tri tenka, ponovno su krenule iz Bosanskog Novog da poprave prugu. Materijal za opravku vozilo se u 12 kamiona. Dočekale su ih jedinice 8. krajiške brigade jakom minobacačkom vatrom. Zapaljen je jedan kamion, a poginula su ili ranjena 24 vojnika. Ostali su pobjegli. Narednog dana, 6. januara, 6. krajiška brigada porušila je 500 metara pruge između Prijedora i Banjaluke. Porušena je i telefonska mreža. Toga dana 8. brigada, po ko zna koji put, dočekuje njemačke i ustaške jedinice iz Bosanskog Novog, koje pokušavaju popraviti prugu. Ubijena su 3, a ranjeno 7 Nijemaca. Ostali su pobjegli. Na istom mjestu slijedećeg dana dočekana je ustaška patrola od 3 vojnika i likvidirana.

Poslije toliko bezuspješnih pokušaja da popravi prugu, komanda 373. njemačke "Tiger" divizije naredila je svim snagama u Prijedoru i Bosanskom Novom da 9. januara jednovremeno krenu u napad najedinice 8. brigade, koje su se nalazile na lijevoj obali Sane, između Bosanskog Novog i Prijedora. Borba je vođena cijeli dan i neprijatelj je razbijen i protjeran, uz velike gubitke - oko 40 mrtvih i ranjenih.

Snagama 8. brigade pritekao je u pomoć 1. bataljon 11. kozarske brigade koji je toga dana iz zasjede napao neprijateljevu kolonu i ubio 22 Nijemca.'¹⁰⁶

Komanda 373. njemačke "Tiger" divizije bila je potpuno nemoćna da obezbijedi saobraćaj na prugama i cestama u dolini Une i Sane bez obzira koliko je to bilo značajno.

Cilj ofanzivnih dejstava jedinica 4. krajiške divizije početkom januara 1944. u dolini Gomjenice, Sane i Une bio je da "veže" njemačke, ustaško-domobranske i četničke snage na tom području i ne dozvoli da Nijemci pojačavaju svoje snage u operaciji prema Jajcu. Taj cilj je postignut, jer je njemačka komanda 15. brdskog armijskog korpusa već 6. januara obavijestila komandu 2. oklopne njemačke armije da postoji mogućnost novog napada na Banjaluku i Prijedor sa područja Kozare i Grmeča.

U međuvremenu, 4. januara otpočela je njemačka operacija zvana "Valdrauš", a dan ranije i operacija "Napfkuhen". Po naredenju njemačkog komandanta Jugoistoka, komanda 2. oklopne njemačke armije naredila je komandi 15. brdskog armijskog korpusa da 92. i 901. motorizovani puk, podržani njemačkim snagama iz rejona Banjaluke, odmah otpočnu prodor ka Jajcu. Četvrtog januara u prodor prema Kotor-Varošu krenuoje 901. motorizovani njemački puk, ojačan 1. bataljonom 383. puka 373. njemačke "Tiger" divizije. Zadatak mu je bio da, kada izbije u Kotor-Varoš, obuhvatno slijeva izbije u Krupu na Vrbasu, sadejstvujući 92. motorizovanom puku, koji prodire prema Jajcu. Taj puk nije nadirao dalje od Kotor-Varoša. Ovaj drugi, 92. motorizovani njemački puk, sa jedinicom "Bekel", 4. januara počinje prodor od Banjaluke, preko Mrkonjić-Grada, prema Jajcu, sa zadatkom da spriječi povlačenje vrhovnog rukovodstva NOP-a iz Jajca prema zapadu, preko Mrkonjić-Grada, a potom da zajedno sa jedinicom "Bekel", 1. brdskom divizijom i ostalim snagama i četnicima kao vodičima pronađe vrhovno rukovodstvo NOP-a i uništi ga.⁵⁰⁷ U pokretu iz Banjaluke 92. motorizovani puk je naišao na porušenu cestu i mostove, zbog čegaje njegovo nadiranje bilo usporeno.⁵⁰⁸

Na komunikaciji Banjaluka-Kotor-Varoš raspoređen je 1.bataljon 383. njemačkog puka radi obezbjeđenja snabdijevanja iz Banjaluke 1. brdske njemačke divizije, koja je toga dana, 4. januara, nastupala iz doline Bosne prema planini Borije i Kotor-Varošu.⁵⁰⁹

U pokretu prema Bronzanom Majdanu radi bočnog udara, grupa tenkova praćena pješadijom na kamionima 5 kilometara istočno od Bronzanog Majdana sustigla je kolonu 3. ličke brigade, koja se kretala iz sela Bistrice prema Sanskom Mostu. U kratkom okršaju, uz veće gubitke, tenkovi su pobjegli nazad sa pješadijom. U toj borbi poginuo je jedan i ranjen je jedan borac 3. ličke brigade.⁵¹⁰

U borbi s tenkovima učestvovala je i 13. krajiška brigada, koja je doprinijela da se Nijemci razbiju i povrate natrag u Banjaluku. Potom je ta brigada produžila pokret ka prostoru Sokolovo - Kadina Voda, sa zadatkom da obezbijedi komunikaciju Banjaluka - Čađavica.

Vrhovni komandant NOV i POJ je na osnovu već ispoljenih pravaca nastupanja neprijateljskih snaga, procijenio stvarne namjere njemačke komande Jugoistoka. Zaključio je da im je glavni cilj okruženje rejona Jajca i likvidiranje vrhovnog rukovodstva NOP-a. Zbog toga donosi odluku da se vrhovno rukovodstvo NOP-a prebaci iz rejona Jajca u rejon Drvara.

Osmog januara 92. motorizovani njemački puk je prodro u Mrkonjić-Grad, a 3. krajiška proleterska i 3. lička brigada su se povukle prema Mliništima.

Vrhovno rukovodstvo NOP-a napustilo je Jajce 7.januara, 1944. a posljednje partizanske jedinice krenule su iz Jajca prema Janju 8. januara. Jedinice 92. motorizovanog puka i jedinica "Bekel" ušle su u Jajce tek 9. januara.⁵" Istovremeno su prodrle u širi rejon Jajca i Bugojna 1. brdska i 7. SS divizija "Princ Eugen".

Predviđanja komandanta 2. oklopne armije da će se vrhovno rukovodstvo NOP-a, kao i u operaciji "Vajs", povući na jug, u rejon Prozora, gdje ga je trebalo okružiti i uništiti, nije se obistinilo. Zbog toga je njemačkom komandantu Jugoistoka, feldmaršalu fon Vajksu, preostalo samo da konstatuje da je i ta operacija pretrpjela neuspjeh, pa je istog dana naredio da se u zapadnoj Bosni obustave

sve operacije sem operacije na Kozari, šifrovano nazvane "Brandfakel". Komandi 114. lovačke njemačke divizije, kojaje još od početka decembra 1943. držala zaprečne položaje u rejonu Livna, prema Glamoču, Kupresu i Jajcu, već sutradan, 10. januara, naredio je da krene u Istru, u rejon Opatije, gdje je davno prije, po naređenju njemačke vrhovne komande oružane sile, trebala da smijeni 71. njemačku diviziju.⁵¹²

Njemačka komanda Jugoistoka po završetku operacije "Valdrauš" donijela je odluku da ovlada komunikacijama Banjaluka - Mrkonjić-Grad - Mlinište -Glamoč, odnosno Mrkonjić-Grad - Jajce, i komunikacijama u dolini Lašve i gor-njeg toka Vrbasa: Travnik - Bugojno - Gornji Vakuf, a od Bugojna, preko Kup-resa i Livna, prema obali Jadranskog mora. Međutim, ni taj zadatak nisu izvršili, pošto su ih jedinice 5. korpusa u tome spriječile.

Iz izloženog se vidi da je operacija njemačkih snaga u zapadnoj Bosni, pod nazivom "Valdrauš", završena 10. januara.

Već narednog dana, 11. januara, štab 5. korpusa je, po naređenju Vrhovnog komandanta, izdao naređenje potčinjenim jedinicama za raspored i dejstvo na komunikacijama Mrkonjić-Grad - Mliništa i Čađavica - Ključ.⁵¹³

Trećoj krajiškoj proleterskoj brigadi, koja je još bila pod komandom štaba 5. korpusa, naredio je da preuzme sektor 3. ličke brigade, koja je po naređenju štaba 6. ličke proleterske divizije, dobila nove zadatke. Pod neposrednom komandom štaba Korpusa bilaje i 13. krajiška brigada, kojaje dobila zadatak da zatvara pravac od Čađavice prema Ključu, držeći vezu sa 3. krajiškom proleterskom brigadom, koja brani pravac Mrkonjić-Grad - Mliništa.

Udarni odred 5. korpusa stavljenje u rezervu i raspoređen na prostoru Previja - Kraguljevac - Brdo.

Jugozapadno od područja planine Vlašić, južnije od komunikacije Travnik - Komar- Donji Vakuf, do Fojnice, Kreševa i Ivan-sedla, pa dolinom Neretve i Rame do Jablanice, zatim na liniji kraških polja: Duvno, Livno, Glamoč, i dalje prema Jajcu, dejstvovala je 10. krajiška divizija.

U to vrijeme 98. puk 1. brdske njemačke divizije udario je sa leđa 1. i 3. ličkoj brigadi 6. proleterske divizije, pa su se one povukle zapadno od Mliništa. Udarni odred 5. korpusa NOVJ prebacio je sa čela fronta 2. i 3. bataljon u sela Gerzovo i Baraće, odakle je bočno udario na Nijemce i tako zadržao njihovo prodiranje prema Mliništima. Tim vještim manevrom Udarni odredje nanio Nijemcima velike gubitke.

Za to vrijeme jedinice l0. krajiške divizije vodile su neprekidne borbe sa njemačkim, ustaško-domobranskim i četničkim snagama koje su prodirale iz doline Lašve i Bosne na slobodnu teritoriju. Petnaestog januara 7. krajiška brigada je pred nastupajućim kolonama 369. njemačke legionarske divizije, pojačanim snagama 2. gorskog ustaško-domobranskog zdruga i ustaške milicije, morala da se povuče sa položaja Zahum - Rumboci - Jaklića-Staje na prostor Kolo - Zvirnjača- s. Zlopolje, gdje je neprijatelj dočekan žestokom vatrom. Zatim se dio brigade prebacio u Rakitno, gdje dolazi do borbe sa ustaškom milicijom i žandarmima, koji su protjerani u Posušje, a brigada se zatim pokreće prema sjeveru i zauzima položaje na Proslapskoj planini. Na te položaje 22. januara izvršiće napad jedan bataljon 7. SS divizije "Princ Eugen" iz pravca Rakitnog. Dočekan je žestokom vatrom i protjeran uz velike gubitke.⁵¹⁴

Istog dana, 22. januara, napale su jedinice 2. gorskog zdruga na s. Doljani, ali su ih 3. i 4. bataljon 7. brigade blokirali u crkvi i drugim tvrdim zgradama i spriječili njihovo dalje širenje.

Deveta krajiška brigada nalazila se od početka januara 1944. na prostoriji Vukuvskog, Kupresa i Janja. Trinaestog januara 1. i 3. bataljon vode borbu sa 7. divizijom "Princ Eugen" oko Vukovskog, a 15. januara 4. bataljon napada dijelove SS divizije "Princ Eugen", koji su se kretali iz Vukovskog prema Ravnom.

Sedma SS divizija "Princ Eugen" iz Vukovskog i Blagaja probija se u velikim kolonama, uz pomoć četnika kao vodiča, ka Pribelji, i dalje u pravcu Bugojna. Drugi bataljon 9. brigade dočekuje jedan neprijateljev kamion i jedan automobil pun vojnika i oficira na cesti između Bugojna i Kupresa, ubija 11 i ranjava više njemačkih vojnika i oficira. Dvadeset šestog januara oslobođen je Blagaj, 27. januara Kupres, a 28. januara Bugojno. U svim borbama sa brigadom učestvovao je i Kupreški odred.

Noću 30/31. januara 9. krajiška brigada neuspješno je napala Donji Vakuf, koji su branile jake snage 7. SS divizije "Princ Eugen". Sem toga, u toku napada pristiglo im je pojačanje od 500 vojnika.

Ramski odred u toku januara 1944. izveo je uspješno nekoliko napada. Posebno su bila značajna tri napada na prugu: 5. januara uništen je jedan voz između Konjica i Podrašca; 13. januara je, takode, uništen voz između Lisičića i Ostrožca, a 18. januara Ramski odred je napao voz na Krvavom polju.

Krajem januara 1944. godine 10. krajiška divizija protjerala je Nijemce i ustaše iz Šujice, Kupresa, Prozora, Gornjeg Vakufa, Bugojna i ponovno oslobodila svoju raniju teritoriju.

Raspored jedinica 10. divizije krajem januara bio je slijedeći: 7. krajiška brigada i Ramski odred u dolinama rijeka Neretve, Rame i Jablanice; 9. krajiška brigada u dolini Lašve i prema Travniku i Kupreški odred orijentisan prema Duvnu i Livnu; Glamočki odred i jedna četa Kupreškog odreda, te jedna četa 3. bataljona 9. brigade, dobili su zadatak da razbiju četnike Dušana Duvnjaka u Hrbljinama.⁵¹⁵

Zavrijeme borbijedinica 10. krajiške divizije ugornjem toku Vrbasa, Lašve, Bosne, Neretve, Rame i na području planine Vitorog, 13. krajiška brigada vodila je žestoke danonoćne borbe na pravcima Čađavica - Ključ i Čađavica - Mrkonjić-Grad.

Operacija 15. njemačkog brdskog armijskog korpusa pod nazivom "Brandfakel" (buktinja)

U nastavku strategijske operacije "Šnešturm", kojaje u zapadnoj Bosni nastavljena izvođenjem korpusne operacije pod šifrom "Valdrauš" i koja nije uspjela od 11. do 19.januara 1944. pod komandom 15. njemačkog korpusa izvedena je i operacija na području Kozare pod šifrom "Brandfakel" ("Buktinja"). To nije bio samo njen simboličan naziv već je vjerno izražavao njena suštinska svojstva. Komanda 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa, kojoj su bile potčinjene 187. rezervna njemačka divizija i 2. kozačka brigada 1. kozačke divizije, naredila je da se izvrše najstrašniji zločini nad narodom Kozare, da se ubija sve živo što se uhvati, pokretna imovina opljačka, a kuće popale. U zapovijesti komande 15. brdskog njemačkog korpusa za izvođenje te operacije kaže se:

"Borbena grupa "Ebert" (Eberth), (2. kozačka brigada i 187. napadna grupa pod komandom pukovnika Eberta) čisti ovo područje i konfiskuje postojeće rezerve svih vrsta koje služe bandama za snabdijevanje, odnosno uništava ih.

Radi toga, treba da se 2. kozačka brigada angažuje sjeverno od Kozare, a 187. napadna grupa južno od Kozare. Zatim sa obje jedinice izrvšiti pritisak u luku Una - Sana...

Polazni rejoni: 2. kozačka brigada Bosanska Gradiška - Orahovo (mora se zauzeti zbog velikih količina sijena) Podgradci - Berek.

Operacijaje počela 11. januara napadom na bolnicu u Jablanici. Na osnovu obavještajnih podataka zna se da su nastojali da zarobe ranjenike u bolnici i da ih poubijaju, ali su snage Gradiško-lijevčanskog odreda žestoko i vrlo uporno branile bolnicu i odbranile ranjenike. Nijemci su tada u znak odmazde poubijali veliki broj žena i djece u Podgradcima i drugim selima, počinivši i najužasniji zločin nad 13 djevojaka članova SKOJ-a iz sela Grbavaca, koje su najprije silovali, pa onda poklali.

Najžešću borbu Gradiško-lijevčanski odred vodio je sa Kozacima u Vrbaškoj, Trebovljanima, Jablanici i Vojskovoj.⁵¹⁷

U toku podilaženja 187. rezervne njemačke divizije prema Ivanjskoj radi napada na slobodnu teritoriju područja Kozare sa južne strane planine, 4. bataljon 11. brigade napao je ustašku satniju na Gugunovoj Glavici, istaknutom i utvrđenom objektu na južnim padinama Kozare. Satnija je potpuno razbijena, a Gugunova Glavica zauzeta.

Noću 10/11. januara 1944. godine 1. i 3. bataljon 11. krajiške brigade napali su uporišta neprijatelja u Donjoj Dragotinji kod Prijedora, koje je branila 1. bojna 3. gorskog ustaško-domobranskog zdruga. U žestokoj borbi uporište nije zauzeto. Neprijatelj je pretrpio veće gubitke.⁵¹⁸

I dok su se neprekidno vodile borbe u dolini Sane, 187. rezervna njemačka divizija je 11. januara sa polaznih položaja u Verića-polju krenula prema Lisini, a snage 2. kozačke brigade sa suprotne strane, iz Podgradaca, i za dva dana su se spojile (12. januara) na Lisini, a zatim produžile prema Orahovoj i Bosanskoj Dubici. Istovremeno, prema Vojskovi u susret ovim snagama krenule su ustaško-domobranske snage. Potom su sve snage, preko područja Kozare, krenule prema Bosanskoj Kostajnici.

U toku prodora preko Kozare, sjeverno od Mrakovice, kolonu Nijemaca dočekala je 11. krajiška brigada i nanijela im veće gubitke.

Istovremeno Kozarski odred je neprekidno dejstvovao na pruzi Bosanski Novi - Prijedor.

U dolini Une aktivno je djelovao Podgrmečki odred, posebno na pruzi Bosanski Novi - Bosanska Krupa. Za tri dana diverzantska grupa Podgrmečkog NOP odreda postavilaje veći broj mina na pruzi Bosanski Novi - Bosanska Krupa. Sve su eksplodirale.

Uporedo sa rušenjem komunikacija u dolini Sane i Une, jedinice 4. krajiške divizije su vodile borbu na području Kozare sa Nijemcima, Čerkezima i ustaško-domobranskim snagama, a sa četnicima na sektoru sjevernog dijela Manjače. Na tom sektoru su rušile cestu Banjaluka - Bronzani Majdan.

Borbe su bile aktivne, svakodnevne i intenzivne na čitavoj teritoriji. Prostor u međuriječju Une i Sane pokrivali su 6. i 8. krajiška brigada i Podgrmečki i Sa-nski odred. Te snage 4. divizije izvele su u toku januara i u prvoj polovini feb-ruara ukupno oko 32 napadne akcije. Istovremeno su na Kozari i u Potkozarju 11. brigada i dva NOP odreda - Kozarski i Gradiško-lijevčanski - izveli ukupno oko 19 napadnih akcija.

U tim mnogobrojnim borbama, bojevima i diverzijama na čitvom prostoru Kozare, Potkozarja, i južnije, sve do komunikacije Bihać - Bosanski Petrovac -Vrtoče, rasplinule su se jedinice 15. njemačkog brdskog armijskog korpusa i u roku od svega desetak dana (do kraja januara) napad njemačko-kvislinških snaga je zaustavljen i slomljen. Jedinice 5. korpusa preuzele su inicijativu na čitavom području Bosanske krajine i nametale protivniku uslove (mjesto i vrijeme) i način borbe, tako da se može reći da je njemačka zimska ofanziva u zapadnoj Bosni završena kontraofanzivom snaga NOV i POJ, u prvom redu jedinica 1, 5. i 8. korpusa NOVJ.

Borbe u dolinama Une, Sane i Gomjenice nastavljene su i u prvoj polovini februara, sve žešćim napadima snaga 4. krajiške divizije. Komanda 373. njemačke divizije nastojalaje da ispadima i protivnapadima zaštiti prugu, pri čemu je svakog dana naređivala ustaško-domobranskim snagama da prodiru na slobodnu teritoriju Podgrmeča i Kozare, odbace snage 4. divizije dalje od doline Sane, Une i Gomjenice, i tako obezbijede saobraćaj.

Postupajući po tom naređenju 3. gorski ustaško-domobranski zdrug tri dana uzastopno (3, 4. i 5. februara) pokušavao je da organizuje i izvede napad, ali bezuspješno. Nijemci su u zadnjem napadu (5. februara) imali veće pretenzije nego u prethodna dva.

Tog dana krenule su jače snage ustaša iz Bosanske Gradiške u 3 pravca, prema slobodnoj teritoriji Kozarskog područja. Neprijateljje iznenada prodro i zapalio prve kuće, ali u daljoj borbi, pretrpjevši znatne gubitke (8 mrtvih i 11 ranjenih), povratio se natrag u Bosansku Gradišku. Na drugoj strani, komanda 373. njemačke divizije upornim napadima iz doline Une, od Bosanske Krupe prema slobodnoj teritoriji Podgrmeča, nastoji da postigne dvostruki uspjeh: da odvoji jedinice 8. brigade od doline Sane i da odbaci snage Podgrmečkog NOP odreda iz doline Une. Istovremeno, napadima iz Prijedora prema Sanskom Mostu nastoji da odbaci 6. krajišku brigadu od pruge Banjaluka - Prijedor, sa zapadne strane, anapadimaizBosanske Gradiške daodvojiilibaroslabijedinice 11. krajiške brigade, koje su dejstvovale na pruzi Banjaluka - Prijedor, sa istočne strane. Istovremeno dok je 11. brigada sa Kozarskim odredom dejstvovala na pruzi Prijedor- Bosanski Novi - Bosanska Kostajnica, sa istočne strane, sa zapadne strane, sa lijeve obale Sane, sve vrijeme dejstvovale su snage 8. krajiške brigade.

Devetog februara izvršile su smjenu položaja 6. i 8. krajiška brigada. I upravo tog dana, da bi odbacio snage 6. krajiške brigade od pruge Banjaluka - Prijedor, neprijatelj je napao na selo Miljakovce u pravcu Sanskog Mosta. Osma krajiška brigadaje iz pokreta prihvatila borbu, udarila bočno i razbila Nijemce, ustaše i četnike koji su panično pobjegli u Prijedor.

Jedan od najvećih uspjeha u svim tim borbama i bojevima postignut je 9. februara, kada su jedinice 11. krajiške brigade (3. bataljon) i Kozarskog odreda, na željezničkoj pruzi, između sela Ravnice i Bosanskog Novog, dočekali transportni voz pun Nijemaca. Najprije je voz naletio na postavljenu minu i dignut u vazduh. Uništena je lokomotiva sa 2 vagona. Potom su borci 11. brigade sa vrlo bliskog odstojanja otvorili vatru po Nijemcima, od kojih su neki već bili ranjeni od eksplozije mine, neki mrtvi, a preživjeli su pružali očajnički otpor.

Nijemcima je pošao u pomoć oklopni voz iz Bosanskog Novog, ali je i on naletio na minu i srušio se pored pruge.

U toj borbi Nijemci su imali preko 100 mrtvih i ranjenih, a 11. brigada i Kozarski odred samo 4 poginula i 6 ranjenih boraca.

Istog dana, 9. februara 1944, naišao je i drugi njemački voz kod željezničke stanice Svodne, između Bosanskog Novog i Prijedora, na minu koju je dan ranije postavila diverzantska grupa Podgrmečkog odreda. Uništena je lokomotiva i 3 vagona natovarena vojskom. Nepoznat je broj poginulih i ranjenih.

Vrhovni komandant NOV i POJ redovno je obavještavan o svim uspjesima jedinica 5. korpusa u napadima na komunikacije kojima se kreću njemačke i ustaško-domobranske snage i prebacuje ratni materijal. Maršal Tito je bio potpuno zadovoljan i pohvalio je jedinice 5. korpusa, ističući štabu 5. korpusa da je u vojnostrategijskom pogledu najvažnije tući Nijemce, ustaše i domobrane na prugama i cestama, jer se tu zadaju, naročito Nijemcima, najteži udarci, uz minimalne sopstvene gubitke.

Pored napada na komunikacije jedinice 5. korpusa su neprekidno i stalno progonile četnike, koji su uvijek izmicali glavnim snagama, pod zaštitu okupatorskih garnizona. Međutim, nije im uvijek uspjevalo da izmaknu i tada su trpjeli gubitke.

Snage 7. SS divizije "Princ Eugen" iz Donjeg Vakufa 2. februara pokušale su odbaciti 2. i 3. bataljon 9. krajiške brigade sa položaja Kutanjsko Brdo - Privreća

- Udurlija, sa kojih su branili pravac prema Bugojnu. U žestokoj borbi, pretrpjevši velike gubitke (7 mrtvih i 54 ranjena), Nijemci su se povukli.

Borbe jedinica 9. brigade na tim položajima nastavljene su i u toku 6. februara. Tog danaje došlo do žešćeg okršaja u kojem su snage 7. SS divizije "Princ Eugen" ponovo pukušale da prodru u Bugojno. Odbijeni su uz gubitke od 3 mrtva i 17 ranjenih, dok je brigada imala 2 poginula i 11 ranjenih boraca. No, uprkos dva uzastopna poraza, 7. SS divizija "Princ Eugen" ne odustaje od svoje namjere da se probije ka Bugojnu. Desetog februara 1. bataljon je iz zasjede na cesti Jajce-Donji Vakuf dočekao njemačku kolonu od 30 kamiona i jednog tenka, koji su pratili voz pun rudače. Ubijeno je 12 Nijemaca, dok je bataljon imao 2 poginula i 3 ranjena borca.

Narednog dana, 11. februara, 7. SS divizija "Princ Eugen" po četvrti put pokušava i konačno uspjeva da prodre u Bugojno.

Njemačka kolona iz Donjeg Vakufa krenula je put Bugojna sa 4 tenka isturena napred i uspjelaje da prodre u Bugojno, uz veći broj poginulih i ranjenih vojnika u borbi sa 4. bataljonom 9. krajiške brigade na položaju Urije. Poginuo je jedan i ranjen jedan borac bataljona.

Poslije prodora Nijemaca u Bugojno, 9. krajiška brigada je ostala i dalje u dolini Vrbasa, sa rasporedom: 1. bataljon s. Ljuša - Ipota - s. Bavar, 2. bataljon s. Privreća, 3. bataljon s. Prusac, 4. bataljon s. Košćani, štab brigade s. Slatina, a štab 10. krajiške divizije s. Dobrošin (6 km jugoistočno od Gornjeg Vakufa).

Sedma krajiška brigada zatvaralaje dva pravca: sa dva bataljona sa pravca Travnik - Turbe i Travnik - Rostovo, a druga dva bataljona branila su pravac koji iz doline Rame i Neretve izvodi u izvorni dio doline Vrbasa.

Stanje na leritoriji Bosanske krajine poslije januarske ofanzive 2. oklopne njemačke armije

Do kraja januara 1944. snage 2. oklopne njemačke armije uspjele su da ovladaju komunikacijom Travnik - Turbe - Donji Vakuf- Jajce - Mrkonjić-Grad

Vrhovno rukovodstvo narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije 7. januara, kao što je već rečeno, premjestilo se iz Jajca u Potoke, a 28. januara u Drvar, i od tada Drvar postaje centar ne samo slobodne teritorije Bosanske krajine već i centar narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije.

Radi obezbjeđenja šireg područja Drvara i slobodne teritorije Bosanske krajine Vrhovni komandant izdao je naređenje štabovima 1. proleterskog, 5. i 8. korpusa NOVJ, prema kome su jedinice 5. korpusa bile ovako raspoređene: 4. krajiška divizija od Kulen-Vakufa nizvodno, desnom obalom Une, isključno Bihać - Bosanska Krupa - Bosanski Novi - Bosanska Kostajnica - Bosanska Du-

bica du ušća u Savu; nizvodno, desnom obalom Save, do ušća Vrbasa; uzvodno, liievom obalom Vrbasa, do Banjaluke, te cestom Bronzani Majdan - Ključ - Bosanski Petrovac.

Desno od Bronzanog Majdana, do Čađavice, prema Ključu i Mrkonjić-Gradu, pravceje zatvarala 13. krajiška brigada 10. divizije, a dalje od Mrkonjić-Grada, prema Mliništima i Glamoču, kao i od Jajca preko Šipova i Mliništa, sve pravce su zatvarale jedinice 1. proleterskog korpusa.

Južnije od Jajca, uzvodno lijevom obalom Vrbasa, isključivo Donji Vakuf i Bugojno, preko planine Bitovnje, do doline Rame, položaje su držale 7. i 9. brigada i veći broj NOP odreda 10. krajiške divizije.

Na jugu slobodne teritorije, prema Livnu, zauzela je položaje 3. krajiška proleterska brigada 1. proleterske divizije, braneći pravac preko Rora i Prekaje, prema Drvaru, a jedinice 8. korpusa su branile pravce od Livna i Knina, prema Bosanskom Grahovu.

Vrhovni štab je u širem rejonu Drvara rasporedio 6. ličku proletersku diviziju sa zadatkom kontrolisanja pravca prema dolini Une, zapadno od Drvara, u rejonu Srba i Martin-Broda.

Jedinice 11. krajiške divizije, 1. proleterske divizije, bez 3. brigade, i 12. slavonske brigade raspoređene su na području srednje Bosne.

Po završetku zimskih operacija (januara 1944. godine) napustile su teritoriju Bosanske krajine 1. brdska njemačka divizija, 92. motorizovani i 901. oklopni puk, 2. kozačka brigada 1. kozačke divizije, 187. rezervna njemačka divizija, a sve ostale snage koje su učestvovale u ofanzivi i one koje su od ranije raspoređene u Bosanskoj krajini, a nisu učestvovale u ofanzivi (njemačke, ustaško-domobranske i četničke), ostale su po uporištima na komunikacijama.

U svim uporištima na komunikacijama u dolinama rijeka Bosne, Neretve, Rame, Une, Sane, Gomjenicc, Vrbasa i Save Nijemci, ustaše, domobrani i druge kvislinške snage izgradili su betonske i zemljane bunkere, i rovove sa dubokim saobraćajnicama oko uporišta uređenih za kružnu odbranu i ograđenih bodljikavom žicom, krozkoju su (u većim uporištima) sproveli i električnu struju. Ispred žice na mnogim uporištima postavili su nagazne protivpješadijske mine. U stvari, to su bili jako utvrđeni položaji neprijatelja za odbranu komunikacija, u kojima su smjestili znatne količine rezervi municije i hrane za dugotrajnu odbranu posade u slučaju da ih partizani blokiraju. Ispred većih uporišta Nijemci su rasporedili jače snage četnika kao predstražu, a ostale četničke snage u manjim ili većim grupama raspoređene su po slobodnoj partizanskoj teritoriji da osmatraju i prate pokrete jedinica NOV i POJ, da prikupljaju podatke o rasporedu štabova i komandi. Jedinice Bosanskokrajiškog četničkog korpusa posebno su dobile zadatak da stalno izviđaju i utvrđuju mjesto boravka maršala Tita i vrhovnog rukovodstva NOP-a, te da o svim podacima do kojih dođu na vrijeme obavještavaju komandanta Bosanskokrajiškog četničkog korpusa Uroša Dreno-vica koji je stalno bio u Karanovcu, južno od Banjaluke, sa pomčnikom Beklom i njegovom specijalnom njemačkom jedinicom, zaduženom da prikupi podatke o maršalu Titu i vrhovnom rukovodstvu NOP-a.

Pored tog glavnog zadatka, četnici su i dalje imali zadatak da ubijaju sve pristalice NOP-a, pogotovo aktiviste NOP-a (članove KPJ, SKOJ-a, kandidate za prijem u KPJ, članove narodnooslobodilačkih odbora, partizanske kurire u prolazu, istaknute vojne i političke mkovodioce), ako se kreću bez pratnje. Zatim, ubi-janje ranjenih i bolesnih partizana po bolnicama.

U svim tim uporištima bilo je više od 120.000 neprijateljskih vojnika: Nijemaca 60.000; ustaša, domobrana, policajaca i drugih 55.000; četnika, oko uporišta i prikriveno na slobodnoj partizanskoj teritoriji, oko 8.000 (6.000 iz zapadne i 2.000 iz jugozapadne Bosne).

Nasuprot tim snagama stajale su snage NOV i POJ: 1. proleterski i 5. korpus NOVJ, ukupnejačine oko 26.000 boraca (1. proleterski korpus 9.938, a 5. korpus NOVJ 16.113 boraca.)

Nisu uračunate snage 8. korpusa NOVJJer su njegovejedinice imale glavni zadatak da vode borbu na teritoriji Dalmacije, uključno ostrva, a na jugozapad-nom dijelu Bosanske krajine, po naređenju Vrhovnog štaba, privremeno su smještene snabdjevačke baze, bolnice, radionice, zaštitne i pomoćne jedinice i štab Korpusa.

Prema izloženim statističkim podacima, opšti odnos snaga ponovno je bio nepovoljan za 1.proleterski i 5.korpus NOVJ jer je bilo gotovo pet puta više okupatorskih i kvislinških vojnika na području Bosanske krajine, srednje i zapadne Bosne nego boraca NOV i POJ.

Po svim mjerilima teorije ratne vještine to bi trebalo da bude povoljan odnos snaga za nastavljanje ofanzivnih dejstava. Tako je rezonovao i komandant 2. oklopne njemačke armije, general Lotar Rendulic, kada je, nakon neuspješnog završetka januarskih operacija "Valdrauš" i "Napfkuhen" u jugozapadnoj Bosni i Bosanskoj krajini, svim jedinicama koje su ostale na toj teritoriji naredio da odmah pređu u snažne višednevne napade snagama jačine ojačanog bataljona do ojačanog puka, uključujući obavezno specijalne rodove i četnike kao obavještajce i vodiče. Cilj tih napada, kako ga je Rendulic formulisao, bioje da se oslabe, a po mogućnosti i unište jedinice NOV i POJ na teritoriji Bosanske krajine.⁵¹⁹

jedinice NOV i POJ, preuzimajući inicijativu u svoje ruke još dok je trajala njemačka zimska ofanziva u zapadnoj Bosni, prešle su početkom februara u nezadrživu ofanzivu na svim vojištima, pa i u Bosanskoj krajini, prisiljavajući okupatorske kvislinške snage da se očajnički brane. Kako se objašnjava taj preokret? U naporu da se racionalnije shvati ta, na prvi pogled, apsurdna činjenica, najpre treba poći od operativnog položaja okupatorsko-kvislinških snaga u kojem su se našle krajem januara. U težnji da obezbijede (odbrane) slobodu komuniciranja na osnovnim putevima koji vode dolinama šest rijeka - Une, Sane, Vrbasa, Lašve, Bosne i Neretve, one su morale da zaposjednu ni manje ni više nego 90 manjih ili većih uporišta. U svakom uporištu, u prosjeku, nalazilo se po 1.300 vojnika. Pojedinačno uzeto, to nija bila snaga kojom bi se mogli preduzeti napadi na dijelove slobodne teritorije niti jaka odbrambena snaga i smetnja jedinicama NOV i POJ da izvode ofanzivna dejstva, ostvarujući putem manevra relativne nadmoćnosti na svakoj izabranoj tački. Drugi činilac koji je uslovio taj preokret jeste svestrana podrška u učešću naroda u oružanoj borbi na posredan ili neposredan način, zajedno sajedinicama NOV i POJ, čime su ukupne snage višestruko uvećane.

To što se kristalno jasno manifestovalo u tom momentu na području Bosanske krajine, bilaje, u stvari, zakonomjerna pojava, koja se ispoljavala tokom čitavog NOR-a i revolucije na strategijskom planu. Tom tendencijskom zakonitošću može se, i to samo njome, objasniti i neuspjeh višestruko nadmoćnih snaga 2. njemačke oklopne armije u operaciji "Valdrauš" na teritoriji Bosanske krajine januara 1944. godine i činjenica da su, suprotstavljajući se mnogobrojnim i bolje naoružanim okupatorsko-kvislinškim snagama, jedinice 1. proleterskog i 5. korpusa NOVj sačuvale snage i izašle iz te ofanzive ojačane. Primjenjujući

striktno direktivu Vrhovnog komandanta NOV i POJ da se izbjegnu kruti frontovi i odsudne borbe i bojevi, kako bi sr sačuvale snage za izvršenje narednih strategijskih zadataka, štabovi 1. proleterskog i 5. korpusa NOVJ, taktikom razvlačenja i iznurivanja neprijatelja u prostoru i vremenu preokrenule su odnos snaga u svoju korist i preotele inicijativu.

Otuda je Vrhovni štab NOV i POJ prelaskom u Drvar mogao nesmetano da nastavi rad na pripremama za upućivanje jačih snaga NOV i POJ u Srbiju, koja je u međuvremenu, od jeseni 1943.godine, postala još značajnija u strategijskom pogledu. Upućivanje jačih snaga u Srbiju nije više bilo samo pitanje pomoći NOP-u Srbije, koji je već imao snažne sopstvene jedinice i stvorene velike slobodne teritorije na kojima je uspostavljena nova revolucionarna narodna vlast, nego je to, u opštem razvoju situacije na frontovima u Evropi, naročito na istoku, sa približavanjem Crvene armije granicama Rumunije i Bugarske, postalo prvorazredno političko i vojnostrategijsko pitanje. Srbijje postala najznačajniji dio prostora Balkana, i za njemačku vrhovnu komandu oružane sile s gledišta odbrane Balkana, i još više za Vrhovni štab NOV i POJ i s vojnostrategijskog i s političko-diplomatskog gledišta.

Zato je Vrhovni komandant NOV i POJ svu pažnju usmjerio na to da što bolje i što prije pripremi jedinice za pokret prema Srbiji. Štabu 2. korpusa NOVJ maršal Tito naređuje da u Srbiju prvo prodru 2. preleterska i 5. krajiška divizija, i to u martu, da bi do maja izbile na strategijsku gredu Suvobor, Povlen i Maljen.

Štabu 3. korpusa NOVJ naređuje da pripremi 16. vojvođansku i 17. istočnobosansku diviziju za prodor u Srbiju na srednjem dijelu toka Drine, i dalje u pravcu Povlena, radi spajanja sa 5. krajiškom divizijom.

Istovremeno, štabu 1. proleterskog korpusa maršal Tito je naredio da od-mara i priprema 1. proletersku i 6. ličku diviziju za pokret prema Srbiji. U vezi s tim, onje 1. februara 1944. godine naredio Glavnom štabu NOV i PO Hrvatske da 6. korpus NOVJ predvidi stavljanjejedne divizije pod neposrednu komandu Vrhovnog štaba NOV i POJ. Na kraju depeše maršal Tito navodi: "Daljni pokret ove divizije zavisit će od razvoja situacije... ".⁵²⁰

Pošto su se jedinice 1. proleterskog korpusa i sve ostale na teritoriji zapadne Bosne i Bosanske krajine nalazile u pasivnim područjima koja su oskudijevala hranom, sem toga, neprijatelj ih jc već do tada opustošio, po naređenju Vrhovnog štaba preduzete su mjere da se hrana što prije dopremi iz žitom i ostalim prehrambenim proizvodima bogatih krajeva sjevernog dijela srednje Bosne, Lijevča polja (dolina Vrbasa između Banjaluke i Bosanske Gradiške), dijela područja Kozare, iz doline Gomjenice, te sa područja Podgrmeča.

Pored drugih mjera, 26. marta 1944, u štabu 5. korpusa NOVJ održan je sastanak predstavnika Vrhovnog štaba, odnosno Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije, članova štaba 5. korpusa, komandaota 5. korpusne vojne oblasti, predstavnika Oblasnog NOO-a za Bosansku krajinu i intendanata svih komandi vojnih područja i korpusne vojne oblasti, posvećen pitanju prikupljanja i dopremanja hrane.

Na sastanku je odlučeno da u snabdijevanju učestvuje i Slavonija, zatim Banija, Lika i Kordun.

Razrađena je čitava organizacija i napravljen plan po kome su se jedink snabdijevale žitom i svim ostalim artiklima ishrane.

Sprovođenje tog zadatka, tj. prikupljanje hrane, preuzele su vojnopozadinske vlasti. Ogromne količine žita, masti, pasulja i drugih prehrambenih artikala prenio je narod, na prvom mjestu omladina. To je bio vrlo težak zadatak, jer su se veći tereti prenosili najčešće na leđima, preko planinskih grebena i visova zaobilaznim, od neprijatelja skrivenim putem. Još jednom je omladina Bosanske krajine, po ko zna koji put, dokazala spremnost žrtvovanja za pobjedu.

U cilju dalje izgradnje oružanih snaga, posebno radi efikasnijeg komandovanja, učvršćenja jedinica i bolje povezanosti operativnih jedinica i cjelokupne vojne službe, vrhovni komandant NOV i POJ maršal Tito je 8. februara 1944. godine propisao novu organizaciju i strukturu štabova korpusa.⁵²¹

U funkcionalnom smislu poslovi štabova korpusa podijeljeni su na dvije grupe, operativne i teritorijalne. U skladu sa tom novom organizacijom i strukturom i štabovi se dijele na dva dijela:

1. na operativni dio štaba korpusa u koji spadaju: odsjek za operativne poslove, za vezu, obavještajni, za naoružanje, trupnu intendanturu, trupni sanitet i vojni sud.

2. na teritoriji korpusa formiraju se korpusne vojne oblasti koje nose redni broj korpusa.

U korpusnim vojnim oblastima formirani su slijedeći odsjeci: odsjek za mobilizaciju, odsjek za saobraćaj, ekonomski odsjek, sanitetski odsjek, odsjek za zaštitu naroda i vojni sud.

Sprovodeći Uputstvo o novoj organizaciji i strukturi štabova korpusa, štab 5. korpusa je svojom naredbom od 19. marta 1944. godine formirao komandu Vojne oblasti 5. korpusa i područja na teritoriji Vojne oblasti.⁵²²

Za komandanta Vojne oblasti 5. korpusa postavljen je Nemanja Vlatković, koji je ujedno bio i zamjenik komandanta korpusa.

Na teritoriji Vojne oblasti 5. korpusa koja je obuhvatala područje Bosanske krajine formirana su područja sa komandama mjesta i partizanskim stražama. Te vojno-teritorijalne ustanove imale su slijedeće zadatke:

- obezbjeđenje nesmetanog rada organa narodnih vlasti i društveno-političkih organizacija.

- ukazivanje pomoći u radu organa narodnih vlasti, društveno-političkih organizacija, operativnim jedinicama u smještaju, ili prolazu preko teritorije,

- obezbjeđenje ljudskih života od napada bandi, obezbjeđenje značajnih objekata, obezbjeđenje saobraćaja i veza,

- formiranje područnih obavještajnih centara (POC) radi izviđanja neprijatelja, prikupljanja podataka i borbe protiv neprijateljske špijunaže, agenturne službe, diverzanata i drugih ubačenih neprijateljskih grupa na slobodnu teritoriju i

- uključivanje u borbu sa operativnim jedinicama prilikom prodora neprijateljskih jedinica na slobodnu teritoriju, zaštita naroda i njegove imovine od neprijatelja.

Za sprovođenje svih ovih zadataka, posebno za razna obezbjeđujuća dejstva i za zaštitu, komande područja su na svojoj teritoriji formirale komande mjesta i partizanske straže.

Sjedišta komandi područja, komandi mjesta i partizanskih straža su bila tako raspoređena da sc na najbolji način obezbjccli izvršenje svih postavljenih zadataka. To je bio kriterijum i za odredivanje broinog stanja i naoružanja ljudi pri komandama područja, komandama mjesta i partizanskih straža.

Banjalučko područje je obuhvatalo slijedeću teritoriju; na jugu, rijeka Ugar, na sjeveroistoku, s. Petrovo Polje, Kruševo brdo, na sjeveru, s. Liplje, isključno planina Uzlomac, lijeva obala Vrbanje do ušća u Vrbas. Imalo je četiri komande mjesta (Grabovica, Maslovare, Skender-Vakuf i Šiprage) ukojima je bilo 179 boraca.⁵²³

Komanda Prnjavorskog područja obuhvatalaje sjeverozapadni dio srednje Bosne, od ušća Vrbanje u Vrbas, pa nizvodno desnom obalom Vrbasa do ušća u Savu, nizvodno desnom obalom Save do Bosanskog Broda, a zatim južno Derventa-Teslić-Tešanj, - pl. Borja, - pl. Uzlomac, i desnom obalom Vrbanje do ušća u Vrbas. Prnjavorsko područje imalo je samo dvije komande mjesta - u Prnjavoru i Derventi, ali je zato imala više raznih prištapskih jedinica i partizanskih straža, ukupne jačine 787 ljudi.

Slične strukture bile su i ostalih sedam komandi područja - livanjskog, prozorskog, drvarskog, podgrmečkog, kozarskog, mrkonjičkog i jajačkog. Ipak, svaka od njih imala je i neke svoje specifičnosti i u funkciji i u organizaciji.

Razvoj društveno-političkih organiz.acija i organa narodnih vlasli u proljeće 1944.

U proljeće 1944. na teritoriji Bosanske krajine formirane su kako na većem dijelu oslobođene, tako i manjem dijelu neoslobođene teritorije organizacije KPJ, SKOJ-a AFŽ-a, pionira, kao i organi narodne vlasti. U rad društveno-političkih organizacija posredno su bili uključeni mnogi rukovodioci operativnih je-dinica 5. korpusa, a neposredno u radu društveno-političkih organizacija i organa narodnih vlasti sudjelovali su pojedini rukovodioci komandi područja i mjes-ta kao članovi njihovih rukovodstava.

Cjelokupnim radom društveno-političkih organizacija rukovodio je Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu sa okružnim komitetima KPJ. Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu bioje pokretač i organizator svih aktivnosti u sprovođenju linije KPJ, a okružni komiteti KPJ bili su nosioci te aktivnosti. Sa okružnim komitetima KPJ paralelno su djelovali okružni komiteti SKOJ-a, AFŽ-a, ok-ružni odbori USAOJ-a, a kod organa narodnih vlasti okružni narodnooslobodilački odbori.

Šestog aprila 1944, pored oblasnog komiteta KPJ i SKOJ-a za Bosansku krajinu u širem smislu, na toj teritoriji djelovalo je i devet okružnih komiteta KPJ i SKOJ-a i 9 odbora USAOJ-a i AFŽ-a. To su bili okružni komiteti i odbori za: Ko-zaru, Podgrmeč, Banjaluku, Prnjavor, Glamoč, Ključ, Mrkonjić-Grad, Prozor, Jaj-ce i Drvar.

Oblasni narodnooslobodilački odbor za Bosansku krajinu formiran je 26. septembra 1943, aonje formirao okružne narodnooslobodilačke odbore koji su bili nosioci daljeg razvoja i jačanja organa narodne vlasti.

Ukupno je formirano 9 okružnih narodnooslobodilačkih odbora, i to za: Cazinsku krajinu,⁵²⁴ Jajce, Podgrmeč, centralnu (srednju) Bosnu, za Ključ - Mrkonjić-Grad⁵²⁵, Banjaluku, Kozaru, Drvar i Livno."⁶

Istovremeno kada je naredio Glavnom štabu NOV i PO Hrvatske da stavi na raspolaganje Vrhovnom štabu jednu diviziju iz sastava 6. korpusa, Vrhovni komandant je naredio i štabu 5. korpusa da predloži formiranje jedne nove divizije koja će smijeniti 11. krajišku diviziju u srednjoj Bosni, radi njenog odlaska u Srbiju.

Štab 5. korpusa je u toku februara i marta preduzeo niz potrebnih mjera kako bi obezbijedio nesmetano formiranje nove divizije za djelovanje u srednjoj Bosni.

Prvo, štab Korpusa je 1. februara naredio štabu 13. krajiške brigade, koju je predvidio kao jezgro buduće nove divizije, da stavi pod svoju komandu Zmijanjski odred i da ga što prije osposobi za odbranu pravca od Banjaluke preko Mrkonjić-Grada, prema Jajcu i Ključu.⁵²⁷

Radi obezbjeđenja područja Drvara sa zapada, iz doline Une, kada jedinice 6. ličke divizije napuste to područje, štab Korpusa je, nemajući drugih snaga, ojačao Drvarsko-petrovački odred, koji je 8. februara u svom sastavu imao Petrovački i Bihaćki bataljon, te Drvarsku, Vakufsku i zaštitnu četu - ukupno 550 boraca. Odred je popunjen borcima iz jedinica sa drvarskog područja i formiranjem Drvarskog bataljona od dotadašnje Drvarske čete. Kad je to završeno, štabu Drvarsko-petrovačkog odreda naređeno je da zauzme položaje na liniji Vrtoče-Lipa. On je na tim položajima obezbjeđivao jedinice 1. proleterskog korpusa u širem području Drvara koje su se odmarale i pripremale za pokret.⁵²⁸

Štab 5. korpusa NOVJ ubrzano je radio i na jačanju Udarnog odreda, od kojega je namjeravao da formira novu brigadu, a štabu 10. krajiške divizije stavio je do znanja da ne očekuje skori povratak 13. krajiške brigade u sastav te divizije, pa je naložio štabu divizije da odmah popuni svoje jedinice, na prvom mjestu 7. krajišku brigadu, borcima Pljevskog i Glamočko-livanjskog odreda.⁵²⁹

Štabu 11. krajiške divizije, koji je za vrijeme dviju operacija 2. oklopne njemačke armije na području srednje Bosne ("Napfkuhen" i "Valdrauš") rasformirao Motajički, Prnjavorski, Crnovrški, Tešanjsko-teslićki i Dobojsko-derventski odred i njihovo ljudstvo uključio u brigade (12, 5. i 14. krajiška brigada) stavio je u zadatak da hitno ponovo formira odrede na području srednje Bosne.

Radi obezbjeđenja slobodne teritorije Bosanske krajine sajuga, iz pravaca Livna i Duvna, koje su do tad obezbjeđivale snage 3. krajiške proleterske brigade i dijelovi 8. korpusa NOVJ, Vrhovni štab je - u vezi sa predvidenim pokretom

524 AVII, mikrofilm, IRP, Sarajevo, 11/577-78. Po direktivi CK KPJ partijska organizacija sa vojnopozadinskim vlastima i NOP odredom na području Cazinske krajine, zbog teritorijalno veće povezanosti, stavljena je privremeno pod rukovodstvo CK KPH i štaba 4. korpusa NOVJ, a pošto je teritorija Cazinske krajine sastavni dio teritorije BiH, to je oblasni NOV za Bosansku krajinu na području Cazinske krajine formirao Okružni NOO.

snaga 1. proleterskog korpusa u Srbiju - naredio 24. marta štabu 8. korpusa NOVJ, da Livanjski i Duvanjski odred opet uđu u sastav 5. korpusa NOVJ, kao i komanda područja Livna,

Nakon što su izvršene sve pripreme, štab 5. korpusaje podnio izvještaj Vrhovnom komandantu NOV i POJ polovinom marta sa predlogom sastava štaba nove divizije, operativne prostorije i formacijskog sastava jedinica koje ulaze u novu diviziju.

Vrhovni komandant NOV i POJ, maršal Jugoslavije Josip Broz Tito, prihvatio je sve predloge štaba 5. korpusa NOVJ i svojom naredbom od 20. marta formirao 39. krajišku diviziju. U štab divizije postavljeni su: komandant Vojo Todorović politički komesar Niko Jurinčić, zamenik komandanta, Milan Zorić.

Sprovodeći naređenje vrhovnog komandanta, maršala Tita, štab 5. korpusa je formirao (28. aprila 1944) dvije nove krajiške brigade. Od Udarnog odreda formirao je 16. brigadu, kojaje ušla u sastav 39. krajiške divizije, od Ramskog odreda 17. brigadu, koja je ušlau sastav 10. krajiške divizije. Istog dana kada je formirana 39. divizija formirana je i 15. krajiška brigada od Sanskog i Ribničkog odreda i odmah je ušla u njen sastav.⁵³¹

Umjesto Sanskog odreda na prostoru sjeverozapadno od Banjaluke, između Prijedora i Banjaluke, formiran je 15. maja 1944. Timarski odred.

S obzirom na predviđena pomjeranja došlo je do izmjena u gotovo svim jedinicama 5. krajiškog korpusa.

U proljeće 1944. formacijsko stanje i operativna prostorija divizija u sastavu 5. korpusa NOVJ izgledali su ovako:

1) Četvrta krajiška divizija imalaje u svom sastavu tri brigade (6. 8. i 11. krajišku brigadu) i pet odreda (Gradiško-lijevčanski, Kozarski, Timarski, Podgrmečki i Drvarsko-petrovački odred).

Njena operacijska prostorija obuhvatalaje prostor omeđen linijom: Vrhpolje (kod Sanskog Mosta) - Sanski Most-Omarska-planina Kozara- Podgradci - Topola-Bosanska Gradiška, uzvodno desnom obalom Save do ušća Une, uz-vodno desnom obalom Une do Kulen-Vakufa, Drvara - Bosanskog Petrovca -Vrhpoa;

2) Trideset deveta krajiška divizija imala je u svom sastavu, takođe, tri brigade (13,15. i 16. krajišku brigadu) i tri odreda (Zmijanjski, Mrkonjički i Banjalučki odred).

Operacijska prostorija 39. krajiške divizije bila je: Ključ-Piskavica-južne padine pl. Kozare-Bosanski Aleksandrovac u Lijevču polju-Lijevča polje do Save, uzvodno obalom Vrbasa do Banjaluke uzvodno lijevom obalom Vrbanje do Kotor-Varoši-Ugar-pl. Vitorog - istočne padine planine Klekovače;

3) Deseta krajiška divizija imala je tri brigade (7, 9. i 17. krajišku brigadu) i 6 odreda (Livanjski, Travnički, Kupreški, Janjski, Jajački i Visočko-fojnički odred).

Njena operacijska prostorija bilaje ograničena rijekom Neretvom, od Jablanice do Konjica, prugom Konjic-Sarajevo, nizvodno lijevom obalom rijeke Bosne do Zenice - pl. Vlašić - Karaula - pl. Vitorog - pl. Cincar-Aržano-Čabulja, pa opet do Jablanice na Neretvi..

4) 11. krajiška divizija, sastava tri brigade (5,12. i 14. krajiška NOU brigada) i četiri NOP odreda (Banjalučki, Motajički, Prnjavorski i Tešanjsko-teslićki odred) i samostalni poljski bataljon (formiran 7. maja 1944. godine).

Operacijska prostorija te divizije bila je čitava srednja Bosna, ali se nakon formiranja 39. krajiške divizije počela pomerati na istok, ka dolini rijeke Bosne, svodeći se na neophodnu operacijsku osnovicu za prodor u zapadnu Srbiju.

Tromjesečna borbena dejstvajedinica 5. korpusa (od polovine februara do polovine maja 1944) spadaju u one borbene akcije i aktivnosti koje je teško uv-rstiti u običajene klasifikacijske grupe po kriterijumima značaja i nivoa tih dej-stava. Ali, s tim prublemom smo se susretali i ranije, prilikom klasifikacije ofan-zivnih borbenih dejstava tog korpusa vođenih ujesen 1943, a i u nekim ranijim periodima.

Problem predstavlja kvalifikacija tih dejstava kao samostalnih borbi i bojeva, ili kao svojevrsne operacije. On je potenciran činjenicom da nemamo izgrađenu i verifikovanu teoriju takve (posebne) vrste operacija, koju možemo uslovno nazvati partizanska operacija, ili jednostavno operacija u prostoru. Ovaj drugi naziv je problematičan utoliko što se svaka vrsta operacija izvodi u prostoru. Međutim, za tu vrstu operacija potrebne su odista mnogo veće prostorno-vremenske dimenzije nego za običnu ili klasičnu operaciju frontalnog tipa. U ovom slučaju to je čitav prostor srednje Bosne i Bosanske krajine, od Save na sjeveru, Une na zapadu, Neretve najugu i Bosne na istoku. Vrijeme je tri mjeseca. To je prostor i vrijeme u kojem se odigralo ravno 271 borbi bataljonskog nivoa i dva boja divizijskog nivoa. Za izvođenje tih borbenih akcija i permanentne borbene aktivnosti u trajanju više od 90 dana, postojale su sasvim konkretne, snage - 5. korpusa. Sa ovim prvim bio je i najveći dio naroda Bosanske krajine i njegovi duhovni i materijalni potencijali. Postojao je i jasno određen cilj sa jedne i sa druge strane, a postojali su i svojevrsni planovi, ako se može tako reći, generalni ili direktivni, kao što je postojalo objedinjeno komandovanje, s velikom mjerom samoinicijative nižih taktičkih štabova, jedinica, pa čak i pojedinaca, starješina i vojnika. Ako se tome doda veliki intenzitet borbenih dejstava (2,8 bataljonskih borbi u prosjeku, svakog dana u roku od tri mjeseca), onda se dobija i peti neophodan parametar - zamah operacije.

Najproblematičniji izgleda kao parametri jesu vrijeme i prostor. Oba ova elementa su na prvi pogled hipertrofirani. Međutim, kada se podrobnije analizira svaka borba i boj, kojih je, kao što smo rekli, ukupno bilo 273, onda postaje sasvim jasno da se taktička dejstva odvijaju u normalnim prostorno-vremenskim okvirima grupisanjem snaga i na operativnom nivou. To, uostalom, i nije sasvim nova pojava u oružanoj borbi, ali su partizanske operacije, ili operacije na privremeno zaposjednutoj teritoriji, kako se nazivaju u našoj savremenoj teoriji ratne vještine, izvjesno, sasvim nov fenomen, koji se prvi put javio u našem NOR-u. Pojednostavljeno, on bi se mogao označiti kao borbena praksa partizanskog načina ratovanja, koju primjenjuju regularne jedinice, kao što je bio 5. korpus NOVJ. Za taj način ratovanja bitne su tri stvari: 1) razvlačenje protivnika u prostoru; 2) izbjegavanje odlučujućih sudara odgađanjem bitke u vremenu, dok se ne stvore uslovi da se ona prihvati ili nametne, i 3) aktivitet i intenzitet borbenih dejstava izražen u mnoštvu malih akcija na čitavom prostoru. Ako se stvar postavi obrnuto, pa se sabira samo prostor na kojem se dešavaju te akcije i zgusne vrijeme njihovog događanja, dobijaju se normalne vremensko-prostorne relacije uobičajene za tradicionalnu operatiku. Na primjer, ako se 289 bataljonskih akcija podijeli brojem jedinica bataljonskog ranga (54), koliko ih je učestvovalo u odnosnim tromjesečnim napadnim borbenim dejstvima 5. korpusa, ispada da je svaka od tih jedinica u roku od tri mjeseca izvela, u prosjeku, 5,35 borbenih, uglavnom, napadnih akcija. Ako bi se sve to zgusnulo, s obzirom da svejedinice u operativnom poretku Korpusa ne dejstvuju jednovremeno, već sukcesivno,

tako da jedna trećina do jedne polovine snaga čeka da bude uvedena u borbu, (razne rezerve, drugi ešeloni i drugi elementi operativnog rasporeda Korpusa i borbenog poretka taktičkih jedinica, od divizije do čete), sva ova tromjesečna borbena dejstva 5. korpusa mogla bi se uklopiti u vremenske okvire jedne normalne napadne operacije, koja traje 8 do 12 dana.

Ako bi se o tome sudilo i na osnovu borbenih efekata ostvarenih u tromjesečnim borbenim dejstvima 5. korpusa NOVJ, došli bismo do približno istog zaključka. Naime, Korpus je u tom vremenskom razdoblju izbacio izstroja 4.389 (3.414 ubijenih, 841 ranjenih i 134 zarobljenih) neprijateljskih vojnika. U isto vrijeme, digao je u vazduh 42 neprijateljeva transportna voza, među kojima i tri oklopna, uništio 45 lokomotiva, 199 vagona, i pri tome u 71 diverzantskoj akciji porušio 30.869 metara pruge, 20.854 metara telefonsko-telegrafskih kabala, 5 mostova i mnoge druge stanične uređaje na željeznici. To su neposredni materijalni učinci. Drugi rezultati, koji se, takođe, mogu kvalifikovati, reklo bi se da su još značajniji. Pomenimo, bez detaljnije elaboracije, samo neke od njih. 1) Korpus je još u toku januarske ofanzive 2. njemačke oklopne armije preoteo inicijativu od neprijatelja i više je nije ispuštao iz ruku do početka drvarske operacije. Od završetka njemačke ofanzive (krajem januara, tačnije 2. januara 1943) jedinice 5. korpusa su bile u permanentnoj ofanzivi. U stvari, ofanziva je bila opšta, na strategijskom nivou, a u sklopu nje Korpus je izvodio napadno-diverzantsku partizansku operaciju. Od ukupno 273 borbene akcije, koliko ih je izvedeno u tri mjeseca, samo 44, ili 16%, bile su odbrambene, 71 ili 33% diverzantske, a sve ostale napadne. Bila su to, dakle, eminentna ofanzivna dejstva sa jasno ispoljenom inicijativom i na operativnom i na taktičkom nivou. 2) Peti korpus je svojim dejstvima, ne samo zaštitio, već i znatno proširio postojeću slobodnu teritoriju. 3) Obezbjeđenjem slobodne teritorije istovremeno su bili zaštićeni vrhovni organi NOP-a, revolucije i nove narodne vlasti i bio im je osiguran bezbjedan i udoban rad na konsolidovanju postojećih i konstituisanju novih institucija nove narodne socijalističke države i njenog međunarodnog priznanja. 4) Sa slobodne teritorije u Bosanskoj krajini, kao središnjeg dijela zemlje, Vrhovni štab je mogao najbolje da rješava probleme ratovodstva, prije svega, pitanje prenošenja strategijskog težišta u Srbiju. 5) U procesu tromjesečnih, danonoćnih krvavih borbi, snage Korpusa su toliko narasle da je on u međuvremenu mogao formirati tri nove brigade i jednu diviziju.

I konačno, Korpus je paralisao saobraćaj na komunikacijama koje vode na sjever dolinama Une, Sane i Vrbasa, a dijelom i Bosne i Neretve.

Uzimajući u obzir sve te efekte, tromjesečna borbena dejstvajedinica 5. korpusa, ne samo što dosežu već i nadilaze operativni nivo. U svakom slučaju, to dokazuju i naprijed izložene statistike borbenih dejstava 5. korpusa, izvedene iz mnoštva podataka sadržanih u izvještajima, zapovijestima, naređenjima, operativnim dnevnicima i drugim dokumentima našeg i okupatorsko-kvislinškog porijekla. Ti podaci su nesumnjivo solidna građa za teorijske sinteze. Ali, ostavimo to vojnim teoretičarima. Nas ovdje zanimaju prvenstveno činjenice o dejstvima jedinica 5. korpusa u naznačenom periodu.

Kao što je već konstatovano, nakon banjalučke operacije 5. korpusa i januarske ofanzivne operacije 15. njemačkog brdskog armijskog korpusa, 4. krajiška divizija zadržala je svoje ranije operacijsko područje: Kozara, Podgrmeč, Bosanski Petrovac. Jedanaesta krajiška brigada i dva kozarska odreda - Kozar

ski i Gradiško-lijevčanski držali su pod svojom kontrolom čitavo područje Kozare, ograničeno, na sjeveru i sjeverozapadu, rijekama Savom i Unom; na zapadu, rijekom Sanom i Gomjenicom; na jugu, Ivanjskom i Omarskom; na istoku, Bosanskim Aleksandrovcem u Lijevču polju i Bosanskom Gradiškom. Najveći broj akcija izvela je 11. brigada - 50, zatim Kozarski odred - 22 i Gradiško-lijevčanski - 14 akcija. Zajedno, akcije ove tri jedinice (86) brojno se gotovo izjednačuju sa brojem dana tog tromjesečnog perioda. To će reći da nije bilo dana (sem, možda dva-tri) u kojem se na području Kozare nije vojevalo.

Drugo područje u zoni dejstava 4. krajiške divizije bilo je područje Podgrmeča. To je, takođe, tradicionalna prostorija 6. i 8. krajiške brigade i Podgrmečkog odreda. Sjetimo se, 6. krajiška brigada je branila čitav taj prostor u operaciji "Vajs I", dok je 8. krajiška brigada u toj operaciji bila pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba i djelovala na lijevoj obali Une, sve do pred završetak prve faze te operacije, a onda se prebacila preko Une do Bosanske Krupe i dejstvovala u Podgrmeču i na Grmeču, zatim na Oštrelju i planini Šator, da bi se, zatim, vratila u Podgrmeč. Prema tome, one su na toj teritoriji bile zaista kod svoje kuće.

Dejstvujući težišno u dolini Une i Sane, zapadno od Prijedora, 8. krajiška brigadaje imala više posla (izvela je 31 borbenu akciju bataljonskog nivoa), dok je 6. brigada dejstvujući u izvornom i srednjem toku rijeke Sane, od Vrhpolja do Prijedora, izvela 23 akcije, većinom napadne istog nivoa i značaja. Podgrmečki odredje izveo 12 takvih akcija. Te tri jedinice ukupno su izvele 66, najvećim dijelom napadnih akcija bataljonskog nivoa, što će reći da je na Grmeču i u Podgrmeču svakodnevno grmjelo. Najintenzivnije i najčešće borbe vodile su 6. i 8. krajiška brigada oko rudnika Ljubije, jer je 373. njemačka divizija "Tiger" nastojala da ponovo zauzme taj rudnik i obezbijedi njegovu eksploataciju. U tome su ih zdušno pomagale kvislinške snage (ustaše, domobrani i četnici) i 7. SS divizija "Princ Eugen" koja je, polazeći u napad s juga, s područja 10. krajiške divizije, često usmjeravala svoja dejstva ka Sanskom Mostu i dolini Sane. U ono malo neprijateljevih napadnih akcija na operacijsku prostoriju 4. krajiške divizije (bilo ih je svega dvadeset prema 143, koliko su izvele jedinice 4. divizije) obavezno su nastupali zajedno Nijemci, ustaše, domobrani i četnici. Četnici su služili prvenstveno za izviđačka dejstva, obezbjeđenje i kao vodiči. Takav način dejstva okupator je, po pravilu, praktikovao i na drugim područjima u zoni dejstva 5. korpusa NOVJ.

S obzirom na izuzetni značaj komunikacija koje vode dolinama Sane i Une i rudno bogatstvo kojimje raspolagalo to područje, okupatorsko-kvislinške snage bile su najvećim dijelom angažovane na obezbjedenju komunikacija. Zbog toga je i bilo ponajviše akcija (napada, prepada, zasjeda i diverzija) na tim komunikacijama, u prvom redu na prugama.

O tome svjedoče podaci o velikom broju uništenih vozova u zoni dejstva 4. krajiške divizije (35) i velikom broju poginulih, ranjenih i zarobljenih vojnika. Naime, ta divizijaje u tromjesečnim borbama izbacila iz stroja 2.674 neprijateljska vojnika, i to ponajviše napadima na komunikacije i dejstvima oko komunikacija (napadi na uporišta duž komunikacija). Isto tako, može se reći da je diverzantska komponenta dejstava u ovoj diviziji bila prilično naglašena. Pored veoma impozantnog broja uništenih vozova, to ilustruju i podaci o rušenjima na komunikacijama: 27.369 m pruge, 20.854 metara PTT linija, tri mosta, 37 lokomotiva, 84 vagona i drugo.

Ono štoje naročito karakteristično za taktiku ove, kao i drugih divizija jesu relativno samostalne i samoinicijativne akcije borbenih grupa, jačine do jednog ojačanog bataljona. Ređe je dejstvovala brigada kao cjelina, a još ređe divizija. U tom tromjesečnom periodu izvršena je samo jedna akcija u kojoj je sudjelovao veći dio snaga 4. krajiške divizije. Bilo je to 19/20. aprila 1944, kada je izvršen napad na Prijedor. Grad nije zauzet, ali su neprijatelju naneti veliki gubici:

300 neprijateljskih vojnika je poginulo i porušeno je 4,5 km pruge između Prijedora i Bosanskog Novog.

Druga, ne po veličini koliko po posljedicama, akcija vrijedna posebnog pomena jeste napad na prugu 3. bataljona 11. krajiške brigade, kadaje napruzi Prijedor - Bosanski Novi dignut u vazduh voz pun vojnika, a zatim je na njega otvorena uraganska vatra iz svih oružja i oruđa bataljona. Tom prilikom poginulo je 100, a ranjeno 150 Nijemaca, ustaša i domobrana. Tim povodom, komanda 373. njemačke "Tiger" divizije napisala je da je to bio njen najveći poraz na pruzi Prijedor - Bosanski Novi.⁵³²

Držeći pod kontrolom južni dio slobodne teritorije Bosanske krajine, uglavnom područje jugozapadne i zapadne Bosne, 10. krajiška divizija zatvarala je pravce koji iz dolina Lašve, Bosne, Neretve i Rame izvode ka središtu slobodne teritorije - Drvaru. Naravno, odbrana i južnog dijela slobodne teritorije zamišljena je i izvršavana na ofanzivan način - napadima na uporišta, kolone u pokretu (najčešće su izlazile iz utvrđenja radi pljačke) i borbom u susretu s neprijateljevim snagama, koje su preduzimale napad najedinice, divizije i dijelove slobodne teritorije.

U drugoj polovini februara, kadaje konačno bila ugašena zimska ofanziva 2. njemačke oklopne armije i inicijativa prešla u ruke NOV i POJ, borbe su sve više jenjavale na tom području, naročito poslije zauzimanja Jajca i razočarenja zbog toga što im nije palo u ruke Vrhovno rukovodstvo NOP-a.

Okupator i kvislinzi su bili pasivni sve do početka marta, a onda je uslijedilo nekoliko uzastopnih akcija. Najprije je početkom marta u rejonu Donjeg Vakufa došlo do žestokih borbi 9. krajiške brigade sa vrlo jakim snagama SS divizije "Princ Eugen". Najžešće borbe vođene su 2. marta u selu Prusac, koje je 3 puta brigada povraćala, a Nijemci, bez obzira na velike gubitke, ponovljenim napadima zauzimali.

Sjutradan, 3. marta, 13. krajiška brigada razbila je 1. bataljon 373. njemačke "Tiger" divizije, 1. ustaško-domobransku bojnu 4. lovačkog zdruga i 1. četničku brigadu Bosanskokrajiškog četničkog korpusa na prostoru Vukmiri - Modrički vrh.

Nakon toga slijedila je serija borbi 9. brigade s dijelovima 7. SS divizije "Princ Eugen" - 8. marta u selu Prusac kod Donjeg Vakufa, kada su Nijemci iznenada noću prodrli u selo, a ujutru odbačeni natrag u Donji Vakuf. Borbe su nastavljene do 10. marta. Desetog marta borba je trajala punih pet časova, od ponoći do 5 časova ujutru, kada su Nijemci i četnici odbačeni natrag u Donji Vakuf.

Polovinom marta, tačnije 15. marta, poljski bataljon 373. njemačke divizije sa jednom ustaško-domobranskom bojnom 4. lovačkog zdruga i 1. četničkom brigadom prodro je do sela Bukvaleka. Dočekao ih je 1. bataljon 13. krajiške brigade. U toj borbi, pored 5 njemačkih vojnika i domobrana i četiri četnika, poginuo je komandant njemačkog bataljona.

Krajem marta (26. i 28.) u dva maha su, po treći i četvrti put u toku mjeseca u rejonu Donjeg Vakufa, prema selu Slatina, na 9. krajišku brigadu, napali dijelovi 7. SS divizije "Princ Eugen", ali su ih jedinice brigade oba puta dočekale, ubile i ranile 76 Nijemaca, dok je brigada imala 5 poginulih i 4 ranjena borca.

Te borbe su nastavljene i narednog mjeseca. - Od 1. do 27. aprila 9. brigada na položajima u rejonu Donjeg Vakufa vodila je svakodnevne borbe sa dijelovima 7. SS divizije "Princ Eugen". U tim borbama Nijemci su imali 90 mrtvih i ranjenih, dok je 9. brigada imala 5 poginulih i 4 ranjena borca. Odmah po okončanju tih borbi, već sjutradan, 28. aprila, od Ramskog odreda formirana je 17. krajiška brigada, koja je ušla u sastav 10. divizije.

Početkom aprila u borbama sa 7. SS divizijom "Princ Eugen", oko Bugojna bila je angažovana i 7. brigada. Ona je 3. aprila napala na dio snaga 7. SS divizije "Princ Eugen" koje su obezbjeđivale električnu centralu u mjestu Vesela kraj Bugojna. Borba je trajala cijeli dan, ali su Nijemci sačuvali centralu i odbili sve napade brigade. Sedmog i osmog aprila ponovno su vođene žestoke borbe za električnu centralu u selu Vesela. Poslije dvodnevnih borbi centrala je zauzeta i onesposobljena.

Borbe između dijelova 7. SS divizije "Princ Eugen" i 7. krajiške brigade nastavljene su i u drugoj polovini aprila. Bilježimo borbe koje je ta brigada vodila 17. aprila kod sela Ričice sa dijelovima 7. SS divizije "Princ Eugen" i 6. ustaškim stajaćim zdrugom i 30. aprila, kada su 3. i 4. bataljon 7. brigade oslobodili Kreševo.

Krajem aprila raspored 10. krajiške divizije bio je slijedeći: 7. krajiška brigada na prostoru Gornjeg Vakufa, Travnika i Bugojna; 9. brigada na prostoru Donjeg Vakufa i Jajca; NOP odredi: Janjski, Kupreški, Visočko-fojnički, Travnički i Jajački nalazili su se na svojim sektorima.

Početkom maja nastavljaju se sukobi 9. brigade i dijelova 7. SS divizije "Princ Eugen" na području Donjeg i Gornjeg Vakufa.

Četvrtog maja dijelovi 7. SS divizije "Princ Eugen" napali su iz Donjeg Vakufa prema selu Slatini, gdje su se nalazili 2. i 3. bataljon 9. brigade i štab brigade. Iznenadnim napadom Nijemci su uspjeli zaplijeniti arhivu štaba brigade, a potom su se povukli uz lakše gubitke.

Sjutradan, 5. maja, 3. i 4. bataljon 7. brigade sa Visočko-fojničkim NOP odredom dočekali su u zasjedi kod željezničke stanice Lašva oklopni voz i potpuno uništili dva vagona sa posadom. U pomoć Nijemcima odmah je krenuo drugi oklopni voz, ali je i on dočekan. Ubijeno je i ranjeno oko 80 Nijemaca i ustaša iz 11. ustaškog stajaćeg zdruga.

Osmog maja 3. bataljon 7. brigade vodio je borbu sa dijelovima 369. njemačke divizije kod Kiseljaka. U toj borbi brigada je, uz gubitke od 1 poginulog i 3 ranjena borca, odbacila neprijatelja natrag u Kiseljak.

Narednog dana dijelovi 7. SS divizije "Princ Eugen" ponovno su napali 3. bataljon 9. brigade u rejonu Janja, prema selu Ljuši. Nakon pretrpljenih gubitaka (16 mrtvih i ranjenih), Nijemci su se povukli u selo Babiće. Istog dana, 9. maja, 3. i 4. bataljon 7. brigade na prostoriji sela Lug razoružali su 60 milicionera i zaplijenili 60 pušaka sa municijom. Sjutradan, 10. maja, 9. brigadaje nastavila borbu sajakim dijelovima 7. SS divizije "Princ Eugen" u dolini Vrbasa, između Donjeg Vakufa i Jajca. Nijemci su satjerani u sela Vinac i Doganovce na Vrbasu, uz gubitke od 70 mrtvih i ranjenih. U tim borbama poginuoje 1, a ranjeno 19 boraca brigade.

Petnaestog maja dijelovi 369. njemačke legionarske divizije napali su od Kiseljaka na položaje 7. brigade. Nijemcima su stalno pristizala pojačanja od Sarajeva, pa su se 1. i 2. bataljon, po naređenju štaba brigade, povukli na planinu Pogorelica, a Nijemci su prodrli u selo Gojeviće.

Od 1. do 11. maja i Travnički odred je svakodnevno na položajima: selo Trnovac - s. Pričani - selo Rostovo, prema Travniku, vodio borbe sa dijelovima 7. SS njemačke divizije "Princ Eugen" i snagama Brzog ustaškog zdruga iz Travnika.

Iz pomenutih i samo površno opisanih borbi jedinica 10. divizije sa 7. SS "Princ Eugen", 373. "Tiger" i 369. "Vrazjom" divizijom, moglo bi se pogrešno zaključiti daje ova naša divizija u naznačenom periodu od tri mjeseca (polovina februara - polovina maja) češće vodila odbrambena nego napadna dejstva. Međutim, kad se analiziraju cjelokupna dejstva, jasno se pokazuje daje od 36 borbi i bojeva, koliko su jedinice 10. divizije vodile u tom periodu, 16 bilo napadnog karaktera, pri čemu je iz stroja izbačeno 979 neprijateljskih vojnika, razorena 4 transportna voza i 2000 metara pruge. To znači daje i 10. divizija, kao i 4. branila svoj dio slobodne teritorije - napadima.

Po završetku operacija 2. oklopne njemačke armije polovinom januara 1944, 11. krajiška divizija nalazila se u rejonima Prnjavora, Dervente, Teslića, Doboja i Kotor-Varoša. Njen štab je, saglasno naređenju Vrhovnog komandanta, odlučio da početkom marta preduzme veći napad na koncentrisane četnike u dolini Vrbasa.

U vezi s tim napadom, koji će se s povremenim prekidima produžiti do juna, štab divizije je 3. marta 1944. pisao potčinjenim jedinicama:... naša divizija, specijalni njen zadatakje iskorijeniti četničke bande na terenu srednje Bosne i mobilisati narod ovog kraja u redove naše vojske... "⁵³³

Za napad na četnike u dolini Vrbasa, pored 11. divizije, odlučeno je da kao pomoćne snage učestvuju tri bataljona 1. proleterske brigade i čitava 12. slavonska brigada.

Prema planu kojije napravljen u štabu divizije, preko planine Motajice prva je krenula 12. slavonska brigada, sa zadatkom da goni četnike Motajičke četničke brigade od Srpca, uzvodno desnom obalom Vrbasa, prema Klašnicama. Ta brigadaje krenula u napad 1. marta i za tri dana žestoke borbe sa četnicima u selima Brezovljani, Nožičko, Stari Martinac, Novi Martinac, Kriškovci ubila 23, a zarobila 15 četnika.⁵³⁴

Potisnuti sa sektora Motajice i donjeg toka Vrbasa, četnici su se koncentrisali na prostoru od sela Papažana na obali Vrbasa do sela Boškovića na cesti Klašnice - Prnjavor. Ukupno 800 četnika Župske, Motajičke i Crnovrške četničke brigade.

Da bi četnicima spriječili odstupnicu u Banjaluku i prema Crnom vrhu, tri bataljona. 1. proleterske brigade izbila su preko planine Crni vrh u sela Ćetojeviće, Kadinjane i u dolinu rječice Turjanice, te postavila zaprečnu liniju prema Crnom vrhu i Banjaluci. Na lijevom krilu 1. proleterske brigade, sasvim do Vrbasa, blizu Klašnica, zauzeo je položaje 1. bataljon 5. krajiške brigade. Ostala tri bataljona 5. krajiške i 12. krajiške brigade iz rejona Prnjavora napali su 6. marta 1944. četnike u selima Milosavci, Papažani, Miloševci, Čardačani, sa istoka, i natjerali ih u Vrbas. Tadaje poginulo, ranjeno i zarobljeno preko 200 četnika, a najviše ih se udavilo u Vrbasu. Među onima koji su našli smrt u Vrbasu bio je i komandant Župske četničke brigade Ljubo Bundalo.

Razbijanje četnika u dolini Vrbasa najviše je pogodilo komandanta 15. brdskog njemačkog korpusa, generala Ernesta Lejzera, koji je još u januaru 1944. donio odluku da četnicima Srednjobosanskog četničkog korpusa povjeri obezbjeđenje i lijeve obale Vrbasa, do ceste Banjaluka - Bosanska Gradiška. Zbog novonastale situacije Lejzer je pozvao četničkog komandanta zapadne Bosne, Slavoljuba Vranješevića, i četničke komandante korpusa Lazu Tešanovića i Uroša

Drenovića da im saopšti da četnici zbog slabe borbenosti nisu zaslužili njegovo povjerenje, te da odustaje od ranije donete odluke da oni obezbjeđuju Lijevča polje.⁵³⁵

Dok je general Lejzer razmišljao o tome kako da obezbijedi Lijevča polje, štab 11. divizije je naredio da se izvrši forsiranje rijeke Vrbasa i da se oslobodi Lijevča polje. Postupajući po tom naređenju 5. i 12. krajiška brigada prodrle su do ceste Banjaluka - Bosanska Gradiška, gdje ih je narod-oduševljeno dočekao i za svega nekoliko dana u redove divizije dobrovoljno je stupilo 600 mladića.

Komandant 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa polovinom marta naredio je svim raspoloživim snagama Nijemaca, ustaša, domobrana, četnika, žandarma i policajaca iz Banjaluke, Lijevča polja i Bosanske Gradiške (ukupno oko 8.000 vojnika) da izvrše protivnapad i protjeraju 11. krajišku diviziju na desnu obalu Vrbasa.

Napadje uslijedio 16. marta od Klašnica, u pravcu Boškovića i Slatine, najpre na položaje 1. proleterske brigade. Neprijatelj je dočekan i odbijen, iako ga je podržavala artiljerija sa Popovića-brda u Klašnicama, a zatim natjeran u bjekstvo preko mosta na Vrbasu u Klašnicama, uz veći broj mrtvih i ranjenih.

Narednog dana, 17. marta, Nijemci, zajedno sa ustašama iz Bosanske Gradiške i četnicima Motajičke četničke brigade, pokušali su prodrijeti iz Lijevča polja na Motajicu, ali su uz gubitke odbačeni natrag na lijevu obalu Vrbasa.

Devetnaestog marta tri bataljona 1. proleterske brigade povukla su se u sastav svoje brigade radi zauzimanja novih položaja oko Jajca i Mrkonjić-Grada, a zamijenio ih je 4. bataljon 5. krajiške brigade. Saznavši da se na položajima u Boškovićima nalazi samo jedan bataljon partizana, četnici su koncentrisali snage triju brigada - Jošavačke, Crnovrške i Župske, i njima 22. marta napali na oslabljene partizanske snage, kako bi povratili izgubljene položaje na Boškovići-ma, sa kojih se, inače najbolje obezbjeđuje komunikacija Banjaluka - Bosanska Gradiška, posebno tjesnac u Klašnicama. Taj zadatak četnici su dobili od komande 15. brdskog njemačkog korpusa, koji im je obećao da će ih podržavati artiljerijom iz Klašnica, a sa aerodroma Zalužani i avijacijom. Uz podršku avijacije i artiljerije četnici su napali svim snagama, ali su dočekani jakom vatrom i već u prvom naletu imali su velike gubitke. Ostali, videći pogibiju znatnog broja četnika, uplašeni i demoralisani, pobjegli su prema Klašnicama.

Slijedećeg dana, 23. marta, četnici ponovo pokušavaju sa ustašama, domobranima i žandarmima da povrate položaje na Boškovićima, ali su ponovno odbijeni i povraćeni natrag do obale Vrbasa.⁵³⁶

Komandant 15. brdskog njemačkog korpusa naređuje da se ponovo izvrši napad. Ovog puta naređuje da četnici i ustaše napadnu prema Boškovićima jednovremeno sa tri strane - iz pravaca Klašnica, Slatine i sela Kadinjana. Sem toga, četnicima i ustašama određuje za starješine Nijemce, koji im neće dozvoliti da bježe iz borbe.

Četvrti bataljon u toku dana povukao se na Savića-brdo, a predveče je protivnapadom natjerao neprijatelja u Klašnice.⁵³⁷

Krajem marta Nijemci, ustaše, četnici i žandarmi ponovo su napali na položaje 4. bataljona 5. brigade u Boškovićima, ali su opet, uz znatne gubitke, bili odbijeni.

Dobivši tačne podatke o tome da se u Klašnicama nalazi komanda Srednjobosanskog četničkog korpusa, te da se tu nalaze u zaštiti i znatne snage četnika, s druge strane Vrbasa, takođe u Klašnicama te znatne snage Nijemaca i ustaša,

štab 5. krajiške brigade donio je odluku da noću 1/2. aprila napadne četnike sa dvije udarne grupe.

Obje grupe su se privukle nocu do četničkog strazara, uhvatile ga i prigušile, a zatim pobacali bombe u dvije kuće u kojima su četnici spavali. U jednoj kući je ubijeno 20 četnika na spavanju, a trojica su uhvaćena. Iz druge kuće četnici su pobjegli i poskakali u hladni, nabujali Vrbas. Mnogi su se te noći podavili.

Ipak, najveći uspjeh u borbi s četnicima u dolini Vrbasa zabilježen je sredinom marta, a kada je oslobođeno 12.000 Poljaka, koji su tada listom stali na stranu narodnooslobodilačke borbe. Tu je bila velika politička pobjeda i nad četnicima i nad Nijemcima, koji su upravo u to vrijeme nastojali da mobilišu Poljake.

Mada je bilo predviđeno da 11. krajiška divizija uđe u sastav snaga koje je trebalo da izvrše prodor u Srbiju, ona je nastavila dejstva protiv kvislinških snaga u centralnoj Bosni sve dok nije dobila naređenje za pokret u Srbiju. U aprilu i maju izvela je 31 borbenu akciju (najviše napadnih). Najveći broj tih akcija - 16 - izvelaje 12. krajiška brigada, zatim 14. krajiška i 5 krajiška brigada, koje su izvele po 9 akcija.

U svim tim borbama i bojevima jedinica 11. divizije, kojih je ukupno bilo 41, izbačenoje iz stroja 425 neprijateljskih vojnika, većinom čctnika. U isto vrijeme, dignuta su u vazduh tri transportna voza i porušeno 1.500 metara željezničke pruge.

Petnaestog februara Sanski odred zarobio je 5 četnika 2. četničke brigade krajiškog četničkog korpusa u selu Marićkoj.

Istog dana, iz uporista Blatna u dolini Une krenuli su rano ujutru, u 3.15 časova, Nijemci i ustaše u napad, ali su odbijeni uz veće gubitke. Zarobljeno je 5 ustaša.

Petnaestog februara bataljon 383. puka 373. njemačke divizije sa jednom bojnom 3. gorskog ustaško-domobranskog zdruga krenuo je rano ujutru iz Prijedora u napad na položaje jedinica 6. krajiške brigade u selu Rizvanovićima. Nakon žestoke borbe koja je vođena cijelog dana, Nijemci i ustaše su natjerani na povlačenje u Prijedor, uz znatne gubitke - 14 mrtvih i 29 ranjenih. Naši gubici bili su 5 ranjenih boraca.

Noću 17/18. februara kod željezničke stanice Hadžimehtić 8. krajiška brigada porušila je prugu dužine 400 metara, a iste noći 11. krajiška brigada porušila je stanična postrojenja u željezničkoj stanici Piskavica.

Nakon dva dana, 20. februara, 1. bojna 7. lovačkog puka domobrana pokušala je da zaštiti opravku pruge u Piskavici, ali ju je napala 11. brigada, nanijela veće gubitke i natjerala u bjekstvo. Ranjena su samo 3 naša borca.

Dvadesetog februara Gradiško-lijevčanski NOP odred sa dijelom 11. brigade u selima Kotonija i Cerovljani, kod Bosanske Gradiške razbili su snage 5. njemačkog policijskog bataljona i ustaša, koji su pokušali da ponovo uspostave svoju vlast. Na bojištu su pronađeni leševi dvojice ustaša.

Dvadeset prvog februara jedan bataljon 383. njemačkog puka, sa jednom bojnom 3. gorskog ustaško-domobranskog zdruga i bataljonom četnika 2. četničke brigade četničkog Krajiškog korpusa, napao je iz Prijedora na položaje 8. brigade u selu Busnovi. U borbi koja je vođena neprijatelj je razbijen i protjeran natrag u Prijedor.

Osmi dan nakon formiranja stupilaje u dejstvo, i 39. krajiška divizija. Njena najjača snaga, 13. brigada, 28. marta napalaje na četnike u selu Goleši kod Banjaluke, a 3I. marta u selima Melini i Pervan, zapadno od Banjaluke. Timeje bila otvorena serrja napada 13, 15. i 16. krajiške brigade i odreda koji su ušli u sastav 39. krajiške divizije, tako da je za nepuna dva mjeseca izvedeno više od 30 na-padnih akcija, ugfavnom, na četnike u srednjoj Bosni.

Najviše akcija izvelaje 13. brigada (19), dok su novoformirane brigade, 15. i 16, izvela prva 12, a druga 2 akcije. U tim dvomjesečnim borbama svaki drugi dan se napadalo borbenim grupama jačine do bataljona. Borbeni efekt tih borBi bio je 311 neprijateljskih vojnika izbačenih iz stroja.