Drago Karasijevic: PETI UDARNI KORPUS NOVJ

FORMIRANJE I OPERACIJE 2. BOSANSKOG KORPUSA I DIREKTIVE VRHOVNOG ŠTABA ZA DEJSTVA U 1943.

Strategijski plan Vrhovnog komandanta Jusipa Broza Tita, sadržan u odluci o daljim dejstvima jedinica NOV i POJ, donijetoj 27. januara 1943, uslovio je formiranje 2. bosanskog korpusa.

Kao štoje već navedeno, Glavna operativna grupa je odmah nakon forsiranja Neretve, polovinom marta 1943, iz pokreta prešla u snažnu ofanzivu na 19.000 četnika iz Hercegovine, istočne Bosne i Crne Gore.[1]

Cetnici su pretrpjeli takve gubitke da se više nikada nisu mogli oporaviti. fotučeni do nogu na lijevoj obali Neretve, četnici su pobjegli premajužnoj Her-cegovini, Crnoj Gori i Sandžaku. U odstupanju pomagali su im Italijani, preve-zavši 4.500 četnika kamionima, ali su im dali zadatak da ponovno zauzmu po-ložaje u jugoistočnoj Hercegovini i ne dozvole prodor Glavne operativne grupe u Crnu Goru i Sandžak.[2]

Oko 9.500 četnika ponovo se koncentrisalo u južnoj Hercegovini, CrnojGori i na desnoj obali izvornog dijela Drine, sa ciljem da se spriječi prodor Glavne operativne grupe preko Drine, u Srbiju.

Videći da su četničke vođe pokrenule sve četničke snage Crne Gore, Sandžaka, Hercegovine i istočne Bosne da bi spriječili prodor Glavne operativne grupe na istok, Vrhovni komandant je odlučio da snagama Glavne operativne grupe izvrši prodor u Sandžak i Crnu Goru i između rijeke Zete i linije Goražde - Pljevlja što prije izbije na Lim, do albanske granice, te da na toj teritoriji dotuče četnike koji su u to vrijeme predstavljali najveću opasnost za NOB.

Radi uspješnog sprovođenja te odluke Vrhovni komandant naređuje 6. istočnobosanskoj brigadi i Majevičkom odredu da odmah krenu u pravcu Ustikoline u sastav Glavne operativne grupe.

Po ovom naređenju 29. marta 6. istočnobosanska brigada i Majevički odred krenuli su iz Šekovića u jugoistočnu Bosnu, a sa njima i Pokrajinski komitet KP Bosne i Hercegovine. Stigli su 9. aprila, a 2 dana kasnije, 11. aprila, Majevički odred je preformiran u 15. brigadu (kasnije je nazvana 1. majevička brigada).[3]

Obe brigade, 6. istočnobosanska i 15. majevička, dobile su zadatak da pređu u napad na četnike u rejonu Goražde - Međeđa.

Glavna operativna grupa u toku aprila ponovo je oslobodila najveći dio teritorije Hercegovine, Crne Gore i Sandžaka.[4]

Odlaskom 6. istočnobosanske brigade i Majevičkog odreda iz Šekovića u jugoistočnu Bosnu, partizanske snage u sjeveroistočnoj Bosni su jako oslabljene. Na toj velikoj teritoriji ostao je samo Birčanski odred, u rejonu Vlasenice, i Sremski odred, jačine 700 boraca, na području planine Majevice.

Radi bržeg jačanja NOP-a na teritoriji sjeveroistočne Bosne, Vrhovni komandant je naredio štabu 1. bosanskog korpusa da glavnim snagama odmah krene sa teritorije Bosanske krajine u srednju Bosnu, odakle jedan dio snaga Korpusa, najmanje jedna divizija, treba da pređe rijeku Bosnu sa štabom Korpusa i pomognu jačanje NOP-a u sjeveroistočnoj Bosni.

No, kako snage 1. bosanskog korpusa, zbog epidemije pjegavog tifusa i neprijateljske aprilske ofanzive na području Podgrmeča, nisu mogle krenuti u aprilu, Vrhovni štab je 10. maja izdao novo naređenje, slijedeće sadržine: "..

"Naređujem vam da najhitnije izvršite pokret u istočnu Bosnu. Usput uništite prugu, ako možete... Javljajte se stalno gdje ste."[5]

Istog dana, 10. maja, Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu i štab 1. bosanskog korpusa predložili su Vrhovnom komandantu da se od jedinica 4, 10. i 12. divizije i PO na teritoriji Bosanske krajine formira 2. bosanski NOU korpus. Za komandanta korpusa predložen je Slavko Rodić, dotadašnji komandant 5. divizije, a za komesara Veljo Stojnić.[6]

"... Slažemo se da se formira II bosanski korpus i da Rodić bude komandant, a Stojnić politkom., ako je to u sporazumu s Oblasnim komitetom.

Vi ćete formirati Prvi korpus u istočnoj Bosni od tamošnjih jedinica: Sremski odred 700 boraca, Šekovački i Birčanski odred, novomobilisano ljudstvo, 6. i Majevička brigada koje su sada kod nas... ,,[7]

Već sutradan 11. maja napisana je i naredba Vrhovnog štaba o formiranju 2. bosanskog NOU korpusa, koja glasi:

"Po naređenju Vrhovnog komandanta Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije formira se II BOSANSKI NARODNOOSLOBODILAČKI UDARNI KORPUS.

1. Za komandanta II bosanskog NOU korpusa postavlja se drug Slavko Rodić, dosadašnji komandant V divizije, 1. bosanskog NOU korpusa.

2. Za političkog komesara II bosanskog NOU korpusa postavlja se drug Veljo Stojnić.

3. Da bi štab II bosanskog NOU korpusa pravilno funkcionisao, popuniti ga najhitnije ostalim potrebnim osobljem.

IV NOU divizija, koju sačinjavaju: VI, VIII i X krajiška NOU brigada, Ribnički odred i Grmečki odred.

X NOU divizija, koju sačinjavaju: IX krajiška NOU brigada, Kupreško-janjski, Glamočko-livanjski i Travnički odred.

XII NOU divizija, koju sačinjavaju: V i XII NOU krajiška brigada, Banjalučki i Kozarski odred.

5. U sastav 1. bosanskog NOU korpusa ulaze sledeće jedinice: V NOU divizija, koju sačinjavaju I, II i IV krajiška NOU brigada, VI i Majevička brigada, Sremski, Birčanski i Šekovački odred.

6. Do daljeg naređenja štabovi Korpusa biće neposredno potčinjeni Vrhovnom štabu NOV i POJ... "[8]

Toga dana je i Oblasni komitet KPJza Bosansku krajinu obavijestio CK KPJ da je zbog formiranja 2. bosanskog korpusa izmijenjen sastav Oblasnog komiteta.

Umjesto Boška Šiljegovića i Velimira Stojnića, u Oblasni komitet kooptirani su Šefket Maglajlić i Ilija Došen.

U istoj depeši štab 1. bosanskog korpusa u sporazumu s Oblasnim komitetom Partije predložio je: Za komandanta 4. divizije predložen je Branko Poljanac, a za političkog komesara Boško Šiljegović; za komandanta 5. divizije Milutin Morača, a za političkog komesara Ilija Materić; za komandanta 10. divizije Milorad Mijatović, a za političkog komesara Nemanja Vlatković; za komandanta 12. divizije Josip Mažar Šoša, a za političkog komesara Žarko Zgonjanin.[9]

"Potvrđujemo sastav komandnog i političkog rukovodstva, koga ste vi predložili u vašim depešama od 10. i 11.maja. Isto tako slažemo se da drug Đuro sa ostalim drugovima ide u centralnu Bosnu... "[10]

Odlukom Vrhovnog štaba dopunjeni su štabovi 4. i 10. divizije a u nekim štabovima brigada izmijenjen je rukovodeći kadar. Za zamjenika komandanta 4. divizije postavljen je Petar Vojnović, dotadašnji komandant 6. krajiške brigade; za načelnika štaba 10. divizije Mesud Hotić, dotadašnji zamjenik komandanta 4. krajiške brigade; za referenta saniteta 2. bosanskog korpusa Alfred Ržehak, a za njegovog zamjenika Tvrtko Matijević.

Iz dokumenata jasno proizilazi da je, u stvari, formiran samo novi štab korpusa (2. bosanskog) i da su izvršene samo neke kadrovske promjene u štabovima divizija i brigada. U sastav novoformiranog 2. bosanskog korpusa ušle su sve jedinice dotadašnjeg 1. bosanskog korpusa, sem štaba Korpusa i čitave 5. divizije. Tako se može reći da je on preformiran, odnosno da su od njega nastala dva korpusa po istoj logici po kojoj su nastajale ranije brigade iz odreda, a divizije iz brigada. Stoga se može govoriti da je 2. bosanski korpus u istinu direktni nasljednik tradicije i funkcije dotadašnjeg 1. bosanskog korpusa, kao što će to biti 5. korpus NOVJ, kada 2. bosanski korpus bude dobio taj naziv.

U vrijeme formiranja 2. bosanskog korpusa, divizije koje su ušle u njegov sastav imale su slijedeći raspored: 4. divizija, jačine 3.500 boraca, dejstvovala je u trouglu Bosansko Grahovo - Mrkonjić-Grad - Cazin; 10. divizija jačine 2.000 boraca, dejstvovala je na sektoru Jajce - Livno - Prozor, a 12. divizija jačine 2.000 boraca, u centralnoj Bosni.

Do 20. maja izvršene su sve pripreme i izdata potrebna naredenja za pokret štaba 1. bosanskog korpusa i 5. divizije u sjeveroistočnu Bosnu.

Tako reći u posljednjem času, neposredno prije otpočinjanja pokreta, prispjela je depeša Vrhovnog komandanta kojom se naređuje da se, zbog nove, 5. neprijateljeve ofanzive, koja je otpočela 15. maja, protiv Glavne operativne grupe na teritoriji Crne Gore, Hercegovine i jugoistočne Bosne, privremeno odgodi odlazak štaba 1. bosanskog korpusa sa 5. divizijom u istočnu Bosnu.

Istom depešom Vrhovni štab NOV i POJ naredio je da 5. divizija hitno izvrši pokret prema Kreševu i Fojnici, radi pružanja neposredne pomoći dijelu snaga Glavne operativne grupe, prilikom njenog probijanja iz obruča na Sutjesci, u pravcu Bosanske krajine.

Neposredno prije pokreta 5. krajiške divizije prema Fojnici i Kreševu, na područje Travnika, Bugojna i Imotskog, stigla je iz Austrije 373. njemačka divizija.[11] Uzimajući u obzir tu činjenicu i na osnovu drugih, podrobno proučenih podataka o neprijatelju i stanju sopstvenih snaga, štab 2. bosanskog kurpusa, zapoviješću od l. juna 1943. izdao je naređenja[12] svim jedinicama korpusa, u kome su precizno bili određeni sektori i područja na kojima će dejstvovati, dok su način dejstva i zadaci dati na direktivan način. Prema pomenutoj zapovijesti, divizije 2. korpusa dobile su slijedeće zadatke:

a) Četvrta divizija dobila je zadatak da operiše u zapadnom dijelu Bosanske krajine, obuhvatajući dio Glamočkog i Livanjskog polja, te pudručje Mrkonjić-Grad - Manjača, do rijeke Vrbas.

- prva grupa, sastava: 8. brigada i Podgrmečki odred, da dejstvuje na širem podrućju Bihać - Cazin - Bosanski Novi - Sanski Most - Vrtoče - Kulen-Vakuf, osloncem na masiv Grmeča, s težištem na dejstvima na komunikacijama u dolinama Une i Sane:

— druga grupa,sastava: 6. brigada sa Ribničkim udredum, dobila je zadatak da dejstvuje na području Bravsko - Sanski Must - Mrkonjić-Grad - Banjaluka - Ključ; istočno, do Vrbasa i Plive, a sjeverno do pruge Banjaluka - Prijedor, sa osluncem na masiv planine Klekovače.

Glavni zadatak te grupe bio je razbijanje i likvidiranje četničkih bandi Bosansko-krajiškog četničkog korpusa;

- treću grupu sačinjavala je 10. brigada sa Drvarskim odredom i imala je opšti zadatak da dejstvuje protiv četničkih grupa Dinarske četničke divizije i Bosansko-krajiškog četničkog korpusa, na prostoriji Bosanski Petrovac - Bosansko Grahovo, sa osloncem na planinske masive Jadovnika i Šatora;

b) Deseta krajiška divizija dobila je zadatak da dejstvuje na prostoriji Jajce - Glamoč - Livnu - Prozor - Gornji Vakuf- Travnik, uz postepeno prodiranje prema Busovači, Visokom, Kreševu i Sarajevu, a na jug do Čabulje i Duvanjskog polja. Toj diviziji je naređeno da dejstvuje u dvije grupe:

- prva grupa, sastava: Kupreško-janjski i Glamočko-livanjski odred, uz povremenu pomoć jednog bataljona 9. brigade, dobila je zadatak da dejstvuje na lijevoj obali Vrbasa, od Jajca do izvora Vrbasa i oko Glamoča, sa glavnim zadatkom: uništenje četnika 3. krajiške četničke brigade Bosansko-krajiškog četničkog korpusa, na sektoru Malovan - Hrbljine, a na sektoru Glamoč da vodi borbu protiv četnika Dinarske četničke divizije. Pored toga, ta grupa dobila je zadatak da dejstvuje protiv ustaša i Nijemaca na komunikaciji Bugojno - Kupres - Šujica - Livno - Duvno;

- druga grupa, sastava: 9. brigada i Travnički odred da dejstvuje na području između Vrbasa, Lašve i Ugra, sa zadatkom prodiranja prema Fojnici, Visokom i Kreševu, radi uništenja njemačkih i ustaških posada u dolini Bosne, Lašve i gornjeg toka Vrbasa. Zemljišni oslonac te grupe bio je planinski masiv Vranice;

c) Dvanaesta krajiška divizija dobila je zadatak da dejstvuje na području srednje Bosne, između rijeka Bosne i Vrbasa, južno do planine Vlašić, obuhvatajući i kozarsko područje, od Vrbasa do rijeka Sane i Save.

Na području Kozare dejstvovao je 1. kozarski odred, a na području srednje Bosne dejstvovali su Prnjavorski i Banjalučki odred, formirani od ranijeg 4. krajiškog odreda.

Prema pomenutoj zapovijesti, odnosno direktivi štaba 2. bosanskog korpusa od 1, juna, sve snage korpusa dejstvovaće punu godinu dana.

U toj zapovijesti, štab Korpusa je,pored glavnog zadatka-uništenja četnika, svim potčinjenim jedinicama naredio da djeluju i na taktičko-operativnim pravcima u dolinama rijeka Bosne, Neretve, Vrbasa, Sane, Une i na pravcu od Bugojna, preko Kupreškog i Livanjskog polja, prema obali Jadranskog mora. Na tim pravcima nalazile su se jake njemačke i ustaško-domobranske snage, koje su, uz pomoć i sadejstvo sa četnicima branile komunikacije.

Štab korpusa je uspostavio i operativno sadejstvo sajedinicama NOV i POJ na području Slavonije, Banije, Korduna, Like, Dalmacije, Hercegovine i istočne Bosne.

Iz izloženog jasno se ocrtavaju i granice zone odgovornosti 2. bosanskog korpusa. To su područja Bosanske krajine i centralne Bosne na istok do rijeke Bosne i Neretve i na jug do planine Dinare, Ržana i Čabulje.

Raspored i zadaci njemačkih i kvislinških snaga na teritoriji Bosanske krajine juna 1943. godine

Na raspored i zadatke njemačkih i kvislinških snaga na teritoriji Bosanske krajine uticali su raspored i borbena aktivnost jedinica 2. bosanskog korpusa, razvoj situacije na frontovima u Evropi i Africi, potrebe za eksploatacijom prirodnih bogatstava, na prvom mestu strategijskih sirovina ruda željeza i boksita.[13]

Koliko je Nijemcima bilo stalo do strategijskih sirovina najbolje potvrđuje dopis njemačkog poslanika u NDH, SA obergrupenfirera Zigfrida Kašea 25. juna 1943. komandantu Jugoistoka generalu Leru u Solunu koji izvorno glasi:

Njemačka politika u Hrvatskoj treba da obezbjedi Rajhu prije svega proizvode važne za ratnu privredu,.. Mogu da iznesem da je Hrvatska isporučila Rajhu 1942. godine 200.000 tona boksita, a u prvih 5 mjeseci 1943. godine 70.000 tona... Na teritoriji Bosanske Krajine rude boksita bilo je mnogo kod Bosanske Krupe zašto su Nijemci bili posebno zainteresovani, ali su partizani spriječili eksploataciju.

Raspolažući podacima da Englezi i Amerikanci namjeravaju da izvrše invaziju na jugoistočnu Evropu, Hitler ne računajući više na Italiju kao saveznika, svega sedam dana nakon kapitulacije njemačko-italijanske grupe armija "Afrika" u Tunisu, 19. maja donosi odluku da uporno brani okupiranu Evropu na samim obalama, da ni "pedalj" okupirane teritorije, ne ustupi protivniku bez borbe. Shodno toj odluci, izdaje direktivu broj 48-B, u kojoj, između ostalog, stoji.

"... Razvoj situacije može zahtijevati da se Balkan mora braniti samo njemačkim i bugarskim jedinicama.

U tom slučaju, komandant Jugoistoka treba najpre da svim raspoloživim snagama i što brže zauzme, odnosno preuzme najvažnije dijelove obale i ostrva, i da ih drži kao uporišta dok ne pristignu dovoljna pojačanja...

Komandant Jugoistoka mora već sada voditi računa o mogućnosti takvog razvoja situacije prilikom donošenja mjera o stvaranju rezervi i snabdijevanju, te i prilikom uspostavljanja veza svih vrsta... .[14]

Postupajući po ovoj direktivi, njemački komandant Jugoistoka u izvještaju Vrhovnoj komandi kopnene vojske iznio je svoja razmišljanja i zaključke, na osnovu kojih će izdati naređenja za raspored snaga.[15]

Procjenjujući vojnostrategijski položaj Balkana u slučaju invazije anglo-američkih trupa, on odbranu obala Balkana analizira komparativnom metodom, upoređujući značaj i pogodnost teritorija pojedinih okupiranih zemalja za takvu invaziju.

Za razliku od Hitlera i njemačke vrhovne komande, komandant Jugoistoka je dao primat jugoslovenskom nad grčkim prostorom.

On je predviđao da će do invazije Balkana doći iz južne i srednje Italije na istočnu obalu Jadranskog mora, na odsjeku od Zadra do Metkovića. Međutim, on je to svoje mišljenje zadržao za sebe jer su naređenja Vrhovne komande i Hitlera bila neprikosnovena, pa će, formalno, veći broj slabijih jedinica rasporediti u Grčkoj, a najveći broj elitnih jedinica pune borbene vrijednosti na teritoriji Jugoslavije. Pošto Italija još nije bila kapitulirala, Ler je najveće snage juna 1943. rasporedio na teritoriji Bosanske krajine, u zaleđu morske obale, od Zadra do Metkovića. U stvari, njemačke snage u Jugoslaviji bile su dvostruko jače nego u Grčkoj.

Polazeći od vlastite procjene situacije u vezi s mogućim operacijama u Jugoslaviji nakon invazije anglo-američkih snaga, zatim od potrebe obezbjeđenja najvažnijih privrednih objekata radi neprekidne eksploatacije i radi osiguranja glavnih komunikacija, general Ler je do kraja juna 1943. u Jugoslaviji rasporedio devet njemačkih divizija, veći broj samostalnih pukova, bataljona, specijalnih jedinica, SS policijskih jedinica, i dr. Četiri brojno najjače, najopremljenije i borbeno najsposobnije divizije rasporedio je na teritoriji Bosanske krajine i srednje Bosne: 369. pješadijsku diviziju u dolini rijeke Bosne; 373. diviziju "Tiger" u rejonu Bugojno - Jajce; SS diviziju "Princ Eugen" u dolini Neretve i 114. lovačku diviziju u dolini Une i Sane.[16]

Takvim grupisanjem snaga odredio je težište odbrane Balkana u cijelini. Da bi pojačao inače jake divizije, rasporedio je još i znatne snage specijalnih jedinica, SS samostalne pukove, bataljone, jedinice za obezbjeđenje komunikacija, i druge. Sve te jedinice raspoređene na teritoriji Bosanske krajine i srednje Bosne i neposredno na njihovim granicama, u dolinama rijeka Bosne, Neretve, Une, u jugozapadnoj Bosni, brojale su ukupno oko 100.000 Nijemaca - vojnika i starješina.

Osim toga, komandant Jugoistoka je naredio da se i glavnina ustaško-domobranskih snaga, i to borbeno najosposobljenijih jedinica, rasporedi na teritoriji Bosanske krajine.

Od ukupno 156.000 ustaša i domobrana, koliko je bilo u tzv. NDH polovinom 1943. godine, 45.000 bilo je raspoređeno u Bosanskoj krajini. Tom broju treba dodati 5.000 oružnika (žandarma) i policajaca, te 5.000 ustaških milicionera po selima na području Prijedora, Cazinske krajine, Teslića, Doboja, Dervente, Zenice, Travnika, Kupresa, i Livna.[17]

Uz sve to, komandant Jugoistoka je naredio komandantu njemačkih snaga u tzv. NDH da učvrsti njemačku komandu nad četnicima na teritoriji Bosanske krajine, Like i Dalmacije i da planski usmjeri njihovu borbu protiv jedinica 2. bosanskog korpusa, koordinirajući njihova dejstva sa dejstvima njemačkih i ustaško-domobranskih jedinica. Početkom juna 1943. na teritoriji Bosanske krajine bilo je oko 6.500 četnika.[18]

Najjače četničke snage bile su u srednjoj Bosni. Tamo su djelovala četiri vojno-četnička odreda: "Borja", "Obilić", "Vučjak" i "Motajica", a u maju tamo se nalazio i Trebavski četnički odred.

Prema izvještaju generala Litersa generalu Leru, u avgustu 1943. od ukupno 196.000 Nijemaca i ustaša pod njegovom komandom, tri četvrtine tih snaga bilo je koncentrisano na teritoriji Bosanske krajine i oko nje.[19] One su bile grupisane prvenstveno za odbranu od invazije na obalu Jadranskog mora, ali su te snage bile duplirane radi obezbjeđenja pravaca prema moru zbog velike aktivnosti jedinica 2. bosanskog NOU korpusa.

Kad se saberu sve snage Nijemaca, ustaša, četnika, domobrana, žandarma, policije i raznih milicija, koje su krajem juna 1943. dejstvovale u Bosanskoj krajini, njihov broj se penje na više od 160.000 vojnika.

Prema tim snagama, jedinice 2. bosanskog korpusa, bez 5. divizije koja je u to vrijeme već bila u rejonu Sarajeva, brojale su svega 7.500 ljudi.

Dakle, neprijatelj je bio 22 puta brojno jači u ljudstvu, a u tehnici je bio izrazito nadmoćniji, jer je raspolagao avionima, tenkovima, topovima, neograničenim količinama municije, velikim brojem kamiona i drugih prevoznih sredstava i sa 33.000 tovarnih konja za brdsko ratovanje i drugom ratnom spremom.[20]

S obzirom na ogromnu koncentraciju neprijateljskih snaga u Bosanskoj krajini, štab i jedinice 2. bosanskog korpusa prilagodili su svoju taktiku nesrazmjernom odnosu snaga. Osnove taktike borbe bile su date početnim rasporedom snaga, koji je određen naprijed pomenutom zapoviješću, udnosno direktivom 2. bosanskog korpusa od 1. juna 1943. godine. Osnovna ideja operativnog manevra sastojala se u tome da se disperzijom sopstvenih snaga na čitavom operativnom prostoru neprijatelj primora da razvlači svoje snage po prostoru i na taj način slabi svoju udarnu snagu. To je ujedno značilo da će jedinice 2. bosanskog korpusa, u načelu, izbjegavati krute frontove i odlučujuće sudare. To je bio poseban partizanski način dejstava. Osnovna forma borbe protiv Nijemaca, ustaško-domobranskih i policijskih jedinica bile su zasjede i iznenadni napadi. Neprijateljske kolone su dočekivane u pokretu, te iznenadnim i silovitim napadom potpuno ili djelimično uništavane.

Istovremeno, napadana su i uništavana slabija neprijateljska uporišta. Na taj način su nanošeni neprijatelju veliki gubici u ljudstvu, uz minimalne vlastite gubitke. Osim toga, to je bio najbolji način da se dođe do većih količina ratnog plijena.

Zaplijenjeni ratni materijal - oružje, municija i druga ratna oprema bili su osnovni način snabdijevanja borbenim potrepštinama.

Protiv četnika primjenjivana je drukčija taktika - frontalan napad sa gonjenjima do uništenja ili razbijanja četničkih jedinica. To je bilo neizbježno jer su četnici izbjegavali odsudnu borbu.

Sadejstvujući okupatorskim, ustaškim i drugim kvislinškim snagama, četničke snage u srednjoj Bosni bile su koncentrisane u to doba tako da bi se uz što manje gubitke mogle prebaciti na teren Mrkonjić-Grada, a odatle, zajedno sa vojno-četničkim odredima "Kočić", "Kralj Petar II" i četničkim pukom "Manjača", da prodru preko Jasenovih Potoka i Mliništa, prema Bosanskom Grahovu i Glamoču, radi spajanja sa četnicima Dinarske četničke divizije.[21] To se uklapalo u plan Draže Mihailovića o stvaranju jedinstvene četničke teritorije od istočne, preko srednje i zapadne Bosne do obale Jadranskog mora.

Najjače četničke snage na teritoriji Bosanske krajine nalazile su se na području srednje Bosne. Tamo su djelovala četiri vojno-četnička odreda "Borja", "Obilić", "Vučjak" i "Motajica". Takođe, na području srednje Bosne nalazile su se i glavne snage četničkih odreda istočne Bosne "Ozren" i "Trebava".

Polovinom maja 1. krajiška brigada 5. divizije vodila je uspješne borbe protiv vojno-četničkih odreda istočne Bosne "Ozren" i "Trebava", koji su se nalazili u srednjoj Bosni (oko 2.900 četnika) i sa četnicima iz srednje Bosne (oko 3.500 četnika).[22] Nakon prelaska u srednju Bosnu 4. krajiška brigadaje odmah iz pokreta, noću 18/19. maja, iznenada snažno napala četnički odred "Trebava" (1.000 četnika) na sektoru sela Čečava - Popovići - Kulaši i potpuno ih razbila. Te noći ubijeni su četničke vođe Stevan Botić, Pero Arnautović i Sava Botić.[23]

Dok je 5. divizija vodila uspješne borbe u srednjoj Bosni, 5. kozarska brigada na području Kozare, a 12. krajiška brigada na području Podgrmeča, užurbano su se pripremale da i one pređu u srednju Bosnu.[24]

Pripremajući se za odlazak sa područja Kozare, 1. bataljon 5. kozarske brigade 18. maja, između Bosanskog Novog i Prijedora, dočekao je voz sa 20 vagona i 2 lokomotive. U vozu je bio veći broj vojnika i obiman ratni materijal. U žestokoj borbi ubijeno je 40 njemačkih vojnika i 5 viših njemačkih oficira. Zaplijenjena je veća količina oružja, municije i druge ratne spreme. Narednog dana Nijemci su krenuli na Kozaru, ali je 5. brigada udarom u bok i iz pozadine uspjela da razbije mnogo jačeg neprijatelja.[25]

Krajem maja, tačnije noću 29/30. maja, ta brigada je razbila neprijateljsku posadu u mjestu Klašnice na Vrbasu i prešla preko mosta u srednju Bosnu.

Na području Kozare ostao je Kozarski odred, jačine 160 bolesnih i izranjavanih, ali starih prekaljenih boraca. Oni će nakon ozdravljenja razviti intenzivna dejstva u dolinama Sane, Une i u Lijevču Polju, sve do Vrbasa. Odred je 1. juna stavljen pod komandu 12. divizije u srednjoj Bosni.[26]

U isto vrijeme, u jugozapadnoj Bosni, na području Glamoča i Bosanskog Grahova, 10. krajiška brigada 4. divizije i Glamočki odred vodili su žestoku borbu sa Dinarskom četničkom divizijom, koja je od Knina žestoko napadala preko Glamoča i Bosanskog Grahova, prema Mliništima i Mrkonjić-Gradu, sa ciljem da se spoji sa četnicima iz zapadne i istočne Bosne. Sjeverno od Glamoča, u selu Glavice, 10. krajiška brigada je dočekala glavne snage Dinarske četničke divizije i do nogu ih potukla.[27] Četnici su se povukli na planinu Staretinu, pripremajući nove napade. Za taj novi napad dobili su od Italijana veće količine oružja i municije.

Na području Podgrmeča, Bosanskog Petrovca i Drvara 6. i 12. krajiška brigada u prvoj polovini maja napadale su na neprijateljeva uporišta i marševske kolone na terenu Kulen-Vakufa, Bosanskog Petrovca i Podgrmeča. Desetog maja 2. bataljon 6. krajiške brigade postavio je zasjedu neprijateljskoj koloni između Krupske Suvaje i Risovca i nanio joj teške gubitke.[28] Taj bataljon je noću 12/13. maja napao neprijateljevo uporište u Bravskom i ubio preko 50, a ranio mnogo više njemačkih vojnika.[29]

Treći bataljon te brigade je 13. maja kod rudnika Ljubija potpuno razbio jednu četu Nijemaca.Tim i drugim akcijama jedinica 4. krajiške divizije neprijatelj je bio satjeran u uporišta da se brani.

Sprovodeći naređenje štaba 2. bosanskog korpusa, polovinom maja štab 4. krajiške divizije usmjerio je svoje brigade za borbu protiv četnika na terenu Bosanskog Grahova i Glamoča. Na području Podgrmeča, Bosanskog Petrovca i Drvara, gdje je do tada dejstvovala ta divizija, ostala su dva novoformirana odreda - na području Bosanskog Petrovca i Drvara, Drvarski NOP odred, a na području Podgrmeča, Podgrmečki odred.

U sastavu 4. divizije bila je i 8. krajiška brigada, koja se privremeno nalazila na terenu Cazinske krajine i Banije, u sastavu Unske operativne grupe. Na terenu preko Une ostala je u toku cijelog maja. U toku maja ta brigada je u Starom Selu napala jednu domobransku satniju iz sastava 11. gorske pukovnije. Zarobljena je čitava satnija ukupno 130 domobrana sa cjelokupnim naoružanjem: 120 pušaka, 8 puškomitraljeza, 2 teška minobacača, 3 teška mitraljeza[30]. Uspjeh brigade je bio veliki, naročito kada se uzme u obzir da je tada vladala epidemija tifusa, koja je zahvatila preko 200 boraca.

Krajem maja 1943. godine glavnina snaga 4. krajiške divizije bila je u jugo-zapadnoj Bosni, 5. divizija nalazila se u pokretu prema planini Bitovnji, a na veliko područje srednje Bosne pravovremeno su stigle 5. i 12. krajiška brigada. Zbog osjetljivosti tog područja, okupator je sa tim brigadama vodio borbe tokom čitavog juna, i kasnije.

Sa područja Podgrmeča 6. i 12. krajiška brigada 4. divizije polovinom maja 1943. kreću u rejon Ribnika. Pokret je izvršen iz sela Majkić-Japre u Podgrmeču, preko sela Jelašinovaca, ka Međeđem brdu, odakle su brigade sa štabom 4. divizije prošle kroz Gornju Sanicu, preko ceste Ključ - Bosanski Petrovac, i 20. maja stigle u selo Crkveno, na teren Ribničkog odreda.[31]

Iz Crkvenog 12. krajiška brigada, po naređenju štaba Korpusa, kreće u pratnji jednog bataljona Ribničkog odreda do Vrbasa, prelazi Vrbas i stiže u srednju Bosnu, na teren Kotor-Varoši.

Štab 4. divizije sa 6. brigadom kreće prema Glamoču. Odmah iz marša borci su pretresli sela Crni Vrh i Motike, u kojima su se četnici zadržavali. Četnici su pobjegli. U selu Preodac u sastav divizije uvrštena je i 10. brigada. Obe brigade učestvuju u progonu četnika pod Gnjatom. Dva bataljona 6. brigade, 1. i 2, prelaze preko planine Dinare, spuštaju se u kninsku dolinu, u sela Golubić i Strmicu, progoneći četnike Dinarske četničke divizije. Potom se vraćaju preko Jeline Poljane u Grahovo. Iz Grahova se kreće u akciju na Gnjat. Šajkovački bataljon nije stigao na vrijeme da zatvori pravac sa juga i četnici su, uz gubitke: 3 mrtva, 8 ranjenih i jednog zarobljenog, pobjegli. Gubici partizana su: 3 ranjena, 6 nestalih na nepoznatom terenu. Potom je, 30. maja, izvršena smotra 6. i 10. brigade u selu Nuglašici, a odmah zatim pokret prema Glamoču. Noću između 31. maja i l. juna napadnuta je neprijateljska posada u Glamoču. Ustaše su se žestoko branile, a najveću pomoć pružili su im četnici, koji su napali 6. brigadu s leđa, upravo kada je prodrla u grad. Obe brigade su se povukle, uz gubitke od 13 mrtvih i 20 ranjenih boraca. Neprijatelj je, takođe, imao velike gubitke. Zarobljeno je 20 četnika.

Naredbom Vrhovnog komandanta NOV i POJ, 1. juna 1943. na području srednje Bosne formirana je 12. divizija, koja je nakon tri mjeseca preimenovana u 11. diviziju.[32] U sastav 12. krajiške divizije ušle su: 5. krajiška brigada, 12. krajiška brigada, Banjalučki i Prnjavorski odred.[33]

Komandant njemačkih snaga u tzv. NDH, general Rudolf Liters, prateći preko obavještajne službe pokrete i grupisanje glavnih snaga 2. bosanskog korpusa u srednjoj Bosni, vrlo brzo je reagovao raspoloživim snagama, nastojeći da razbije jedinice NOV i POJ prije nego se one učvrste. Za njemačku vrhovnu komandu oružanih snaga (OKW) područje srednje Bosne u proljeće i ljeto 1943. godine bilo je vrlo značajno zbog komunikacija u dolini Vrbasa, Save i Bosne, zbog Banjaluke kao središta i oslonca svih njemačkih, ustaško-domobranskih i četničkih snaga na teritoriji Bosanske krajine, zbog industrijskih postrojenja i rudnog bogatstva, zbog šumskog i poljoprivrednog bogatstva, naročito žita. Obezbjeđenje potrebnih količina žita za njemački Rajh bilo je jedno od najvažnijih pitanja za dalje vođenje rata.

Koliko je njemačka vrhovna komanda oružanih snaga bila zainteresovana za žito vidi se iz dopisa njemačkog poslanika u tzv. NDH, Zigfrida Kašea dostavljenog 23. jula vođi Odjeljenja folksdojčera u ministarstvu bezbjednosti, Rajha Lorencu, u kome se, između ostalog kaže:

"... Rajhsministar SS/Hajnrih Himler, ministar bezbjednosti i policije Rajha, posjetio je jula 1943. godine u Zagrebu Zigfrida Kašea po pitanju ubiranja žetve (primjed. D.K.) ovlastio me je da Vam prenesem slijedeće njegovo naređenje:

Njemačkoj narodnosnoj grupi u NDH najhitnije je potrebna naša podrška i pomoć. U njihovoj oblasti uspjeva veliki dio hrane (derErnahrung) što nas raduje. Zadatak je po ovlašćenju Rajhsfirera SS postavljen da neposrednom akcijom oružanih snaga zemlju umirimo i obezbjedimo žetvu... "[34]

Nekako u isto vrijeme kad je Himler pisao naređenja da se obezbijedi žetva, i Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu, s obzirom na teško stanje ishrane jedinica 2, bosanskog korpusa i naroda u pasivnim krajevima, pisao je svim Okružnim komitetima KPJ i štabovima jedinica na području Bosanske krajine:

"... Jedan od najvećih problema koji se danas pred nas postavljajeste pitanje ishrane vojske i naroda u pasivnim krajevima. S obzirom na to da neki opustošeni od neprijatelja i pasivni krajevi već mjesecima žive od trave i kopriva, prijeti opasnost od gladi. Isto tako, neke naše vojne jedinice žive isključivo samo od malo mesa. Zadatak je 'Ni zrno žita okupatoru'!"[35]

Početkom juna štab 2. bosanskog korpusa se prebacio iz srednje Bosne, zajedno sa Oblasnim komitetom KPJ za Bosansku krajinu, preko Vrbasa, na sektor Jajca, u selo Vagan (teren Janja). U Vaganu je komandant Jajačkog vojnog pod-ručja, Slobodan Ilić, podnio izvještaj štabu Korpusa o situaciji na svom područ-ju, izlažući podrobno najnovije podatke o rasporedu neprijateljskih snaga kao i snaga 4. i 10. krajiške divizije.²²⁷

Odmah zatim, štab Korpusa je (3. juna) obavijestio Vrhovni štab o situaciji na teritoriji Bosanske krajine.

U izvještaju se kaže da se štab 4. krajiške divizije sa 6. i 10. brigadom nalazi na području Bosanskog Grahova i Knina, gdje vodi borbe protiv četnika Dinarske četničke divizije, da se 9. krajiška brigada nalazi u srednjoj Bosni kao zaštitnica bolnice, a ne na terenu Jajca i Mrkonjić-Grada, gdje je bila ranije raspoređena. Zbog toga je naređeno 6. krajiškoj brigadi da najhitnije krene preko Mliništa i zaposjedne upražnjeni teren Mrkonjić-Grada, jer su se četnici počeli ponovo prikupljati. U izvještaju se dalje kaže da je na terenu Bosanskog Grahova ostala 10. krajiška brigada, sa zadatkom da u sadejstvu sajedinicama u Lici dejstvuje protiv Dinarske četničke divizije, na području Knina.

Prema izvještaju štaba korpusa, raspored brigada je bio slijedeći: 5. brigada 12. divizije na sektoru Prnjavora; 12. brigada 12. divizije na sektoru Kotor-Varoša; 9. brigada 10. divizije na sektoru Jajce - Travnik; 6. brigada 4. divizije na sektoru Mrkonjić-Grada; 10. brigada 4. divizije na sektoru Bosanskog Grahova i 8. brigada 4. divizije u sastavu Unske operativne grupe.[36]

Da bi što više oslobodio brigade teritorijalne funkcije, odnosno držanja samo određenih položaja i kontrole teritorije na pomenutim sektorima i osposobio ih za brže pokrete i grupisanja, tj. za manevarska dejstva na području čitave Bosanske krajine, štab 2. bosanskog korpusa ubrzano je radio na jačanju postojećih i formiranju novih NOP odreda. Do polovine juna 1943. već su bili formirani NOP odredi na čitavoj teritoriji Bosanske krajine: Podgrmečki odred jačine 400 boraca; Drvarski odred iste jačine; Kupreško-janjski odred jačine 200 boraca; Travnički odred jačine 160 boraca; Kozarski odred jačine 350 boraca;

Banjalučki odred jačine 240 boraca; Prnjavorski odred jačine 260 boraca; Glamočko-livanjski odred iste jačine; Ramski (Prozorski) odred jačine 80 boraca i Ribnički odred (3 bataljona) jačine 500 boraca.

Odredi NOP formirani su kao teritorijalne jedinice s prvenstvenim zadatkom da brane i kontrolišu slobodnu teritoriju, da mobilišu novo ljudstvo i popune jedinice radi obezbjeđenja nesmetanog rada organa narodne vlasti. U toku jula, avgusta, a i kasnije, do završetka rata, NOP odredi u Bosanskoj krajini su bili i ostali sastavni dio organizacijske strukture divizija i korpusa.

Ofanzivnim načinom borbe, razbijajući ili uništavajući neprijateljske jedinice, NOP odredi su dolazili do velikih količina ratnog plijena, oružja, municije i druge ratne spreme, kojim su naoružavali nove borce i na taj način brzo brojno narastali i prerastali u nove brigade, odnosno popunjavali postojeće brigade.

Odredi su najčešće sačekivali neprijateljske kolone u zasjedi i iznenadno napadali. Ako neprijatelj nije izlazio iz uporišta, onda su napadana uporišta. Najčešće borbe vođene su na slijedećim komunikacijama: Bosanski Novi - Bosanska Krupa - Bosanski Petrovac - Ključ - Mrkonjić-Grad - Jajce; Banjaluka - Mrkonjić-Grad - Jajce - Donji Vakuf - Bugojno - Kupres - Livno - Duvno - Aržano - Split; Slavonski Brod - Zenica - Sarajevo - Mostar.[37]

Kombinujući svoju organizacijsku strukturu (regularne jedinice - brigade i divizije sa partizanskim odredima) i kombinovana borbena dejstva - frontalna i partizanska, 2. bosanski korpus, odnosno kasnije (preimenovani) 5. korpus NOV i POJ, neprekidno je primjenjivao kombinovani oblik oružane borbe. Izuzetak od toga čini, možda, samo jedan vrlo kratak period početkom juna 1943, kada su brigade i divizije u nedostatku prostora bile čvršće vezane za određenu teritoriju i svoja dejstva izvodile isključivo na partizanski način. Taj period mogao bi se uzeti kao momenat diskontinuiteta kombinovanog oblika oružane borbe na području Bosanske krajine.

I upravo zahvaljujući takvoj organizacijskoj strukturi, sistemu rukovođenja i komandovanja i metodu vođenja borbenih dejstava (kombinovanje frontalnih i partizanskih dejstava) 2. bosanski korpus je mogao preuzeti ulogu manevarske operativne grupacije. Za vrijeme bitke na Sutjesci manevrisao je po spoljnim pravcima. Naime, početkom juna, za vrijeme najžešćih borbi Glavne operativne grupe na Sutjesci, vrhovni komandant Josip Broz Tito je, pored naređenja da 5. divizija krene prema Fojnici i planini Bitovnji radi prihvatanja snaga Glavne operativne grupe, nakon što se probije iz obruča, naredio štabu 2. bosanskog korpusa da i sve ostale jedinice korpusa neprekidno napadaju njemačke, ustaško-domobranske i četničke snage i tako pomognu Glavnoj operativnoj grupi.

Izvršavajući dosljedno to naređenje 5. kozarska brigada je odmah po prelasku u srednju Bosnu, kod sela Vijačana u okolini Prnjavora, razbila 2. bojnu 1. domobranske pješadijske pukovnije. O toj borbi javila je Komanda 114. lovačke njemačke divizije, obavještavajući komandanta njemačkih trupa u NDH da su u borbi koja je vođena kod sela Vijačana "banditi" zarobili dvije satnije domobrana, i polovinu haubičke baterije sa 50 granata.[38] U stvari, zaplijenjene su 3 haubice od 100 mm sa 600 granata koje su odmah upotrijebljene protiv neprijatelja, 30 tovarnih konja, više kola ratnog materijala, jedna radio-stanica koja je služila za vezu sa svim njemačkim i kvislinškim snagama na području srednje Bosne.[39] Zaplijenjeno je još oko 150 pušaka, 25.000 metaka, 8 puškomitraljeza, 3 teška mitraljeza i 1 minobacač.

Borbe u rejonu Prnjavora nastavljene su i slijedeća dva dana (4. i 5. juna). Komanda 114. lovačke divizije formirala je borbenu grupu "Huwe", koju su sačinjavali 721. lovački njemački puk, ojačan jakim ustaško-domobranskim i četničkim snagama, sa zadatkom da uz podršku jednog artiljerijskog diviziona i avijacije napadne i razbije 5. kozarsku brigadu. Na obroncima planine Ljubić, jugozapadno od Prnjavora, 5. kozarska brigada je dočekala borbenu grupu "Huwe" i potpuno je razbila.[40] U stvari, na području srednje Bosne u toku čitavog mjeseca juna žestoke borbe nisu jenjavale.

Pretrpjevši poraze prvih 10 dana juna u svim borbama na području srednje Bosne, komandant njemačkih trupa u tzv. NDH zaključio je da ne može pojedinim borbenim grupama, a pogotovo samostalnim dejstvima manjih jedinica razbiti 12. krajišku diviziju. Zato je odlučio da koncentriše sve raspoložive snage pokuša jakim snagama da je uništi.

Napravljen je plan operacije koji je nazvan "Pfingsten" (Duhovi),[41] a izvođenje operacije povjereno je komandantu 114. lovačke divizije generalu Karlu Eglzeru (Karl Eglseer). Operacijaje počela 13. juna ujutru u 5.00 časova koncentričnim dejstvima 721. njemačkog lovačkog puka i borbene grupe "Istok" koju su sačinjavali ojačana 8. lovačka domobranska pukovnija, vojno-četnički odredi "Borja" i "Obilić". U svemu 12.000 Nijemaca, ustaša, domobrana i četnika.[42] Po planu neprijatelj je jednovremeno krenuo iz Dervente, Prnjavora, Kotor-Varoši i Teslića sa ciljem da na prostoriji s. Vršani - s. Vijačani - s. Kokori - planina Uzlomac - s. Maslovare opkole i unište glavninu 12. krajiške divizije.

Manevrom izvlačenja i proboja iz okruženja po osnovnim pravcima, štab 12. krajiške divizije uspio je da izvuče svoje jedinice ispod udara i iz obmča. U tim borbama ubijeno je 90 njemačkih vojnika i zaplijenjena su dva puškomitraljeza "šarac", jedan teški mitraljez i više hiljada metaka.

Operacija "Pfingsten" nije uspjela. O tome je obaviješten i njemački komandant Jugoistoka. Uvjereni da su partizani ipak pretrpjeli velike gubitke, odmah nakon završetka pomenute operacije četnici su se povratili na teren između Vrbanje i Vrbasa. Međutim, 5. i 12. krajiška brigada i Banjalučki odred su 24. juna napali i razbili četnike, goneći ih do Banjaluke.[43]

Teren između Banjaluke i Kotor-Varoši zaposjela je 12. krajiška brigada sa Banjalučkim odredom i na tom terenu se učvrstila punu godinu dana.

Za razliku od područja srednje Bosne na kojem je neprijatelj stalnim napadima u toku juna nastojao da uništi 12. krajišku diviziju, na području Podgrmeča, Bihaća, Bosanskog Petrovca, Ključa, Jajca, Bugojna, Kupresa i Livna, njemački komandant u NDH se ograničio na obezbjeđenje komunkacije prema Zadru, Šibeniku i Splitu.

Za razliku od Nijemaca koji su se ograničili na defanzivna dejstva, uglavnom dejstva obezbjeđenja, četnici Dinarske četničke divizije[44] nastojali su da po svaku cijenu prodru na sjever, prema Mliništima i Čardaku, radi spajanja sa četnicima bosansko-krajiškog četničkog korpusa, pod komandom Uroša Drenovića.

Šesta i 10. krajiška brigada 4. divizije napale su 30. maja dijelove Dinarske četničke divizije u sjevernom dijelu Livanjskog polja, u selima Peulje, Grkovci, Crni Lug, Nuglašica. Bježeći ispred partizana, četnici su se koncentrisali u selu Glavicama, sjeverno od Glamoča.[45] Štab 4. krajiške divizije sa 6. i 10. brigadom, progoneći razbijene četničke grupe preko planine Staretine, stigao je do sela Glavice i napao ih noću 1/2. juna. U borbi od nekoliko časova četnici su potpuno razbijeni.

Iz sela Glavice, po naređenju štaba 2. bosanskog korpusa, štab 4. divizije sa 6. brigadom odmah je produžio preko Mliništa prema Mrkonjić-Gradu. Čim je brigada prešla Čardak, napala je četnike na dva pravca: prema Podgoriji i prema Dragnić Podovima. Četnici su pobjegli u selo Gerzovo, a zatim u Mrkonjić-Grad.[46]

Brigada je produžila pretresanje terena u pravcu Ribnika, odakle je, po naređenju štaba korpusa, 10. juna privremeno uputila jedan svoj bataljon na teren Kupresa, pod komandu štaba 10. krajiške divizije. Planirano je da taj bataljon, zajedno sa Glamočko-livanjskim odredom, najprije razbije četnike u planini Vitorog, a zatim da izvodi zasjedna dejstva na cesti Livno - Šujica - Kupres - Bugojno.[47]

Nijemci i ustaše nastojali su neprekidno tokom juna da bočno obezbijede komunikaciju Ključ - Mrkonjić-Grad - Jajce, pa su zbog toga više puta pokušali da prodru iz Ključa u Ribnik. No, svaki put su bili odbijeni dejstvom Ribničkog odreda, uz znatne gubitke. Kad god su Nijemci i ustaše napadali od Ključa, istovremeno su i četnici, po jedinstvenom planu, s leđa napadali od sela Vrbljana i Graca Ribnički odred. Međutim, spremno su ih dočekivali dijelovi Ribničkog odreda i uvijek su uspijevali da ih razbiju. Tako žestoke i intenzivne borbe vodio je usamljeni Ribnički odred uspješno sve do pristizanja 6. krajiške brigade polovinom juna, kada se ista rasporedila na prostoriji Vrbljani - Jasenovi Potoci - Pecka.[48] Od tada su se Nijemci i ustaše povukli u uporišta na komunikaciji Ključ - Mrkonjić-Grad - Jajce, a četnici bliže Mrkonjić-Gradu.

Četnici Dinarske četničke divizije, iskoristivši odsustvo jačih partizanskih snaga, ponovo su se prikupili u rejonu sela Glavice, sjeverozapadno od Glamoča. Saznavši za to, 10. krajiška brigada preduzima prodor prema Glavicama i energično napada prikupljene četnike koji, kao i uvijek, bježe u Glamoč.

U Glamoču ustaše i četnici su napravili zajednički plan da napadnu i razbiju 10. krajišku brigadu. Prema tom planu, zadatak je bio da zaobiđu preko planine Staretine i napadnu partizane bočno i sa leđa, a ustaše s fronta. Do žestoke borbe došlo je 15. juna. U toj borbi razbijeno je 300 ustaša i veći broj četnika. Ubijeno je 18 ustaša, još više četnika, a ostali su pobjegli.[49]

Dok su 6. i 10. krajiška brigada 4. divizije vodile borbu sa četnicima, Podgrmečki odred u dolini Une i na komunikaciji Bosanska Krupa - Risovac - Vrtoče - Bosanski Petrovac neprekidno je napadao neprijateljske kolone u pokretu, transporte i neprijateljska uporišta.

Šesnaestog juna Podgrmečki odred je uništio oklopni voz između Bosanskog Novog i Bosanske Krupe, a u toku naredna tri dana (17, 18. i 19. juna) taj odred je zaposjeo cestu Bosanska Krupa - Srpska Jasenica - Risovac, napao i zaplijenio neprijateljevu komoru, oslobodio Jasenicu i presjekao vezu neprijatelja iz Bosanske Krupe, preko Risovca, do Vrtoča.

Ribnički odred vodio je borbu na komunikaciji Banjaluka - Ključ i Bosanski Petrovac - Ključ. Dvadeset prvog juna odred je na Paunovcu razbio jednu jaču njemačku kolonu i zaplijenio velike količine ratnog materijala. Pet dana kasnije, 26. juna, taj odred je ponovo izveo napad na njemačku kolonu na Bravskom i razbio je. Slijedećeg dana, 27. juna, Drvarski odred je napao njemačku komoru na Oštrelju i razbio je i zaplijenio 7 kola ratnog materijala, i uništio vod Njemaca, koji su obezbjeđivali komoru.

Zbog velike borbene aktivnosti NOP odreda, Nijemci i ustaše su se sve manje kretali cestama, pogotovo u manjim kolonama, a sve više su se utvrđivali u

uporištima u kojima su se branili. Odredi su opkoljavali neprijateljeva uporišta i izolovali ih jedne od drugih. Ta činjenica, na posredan način, konstatuje se u izvještaju štaba 4. krajiške divizije iz druge polovine juna, upućenom štabu 2. bosanskog korpusa, u kome se kaže da je teritorija divizije opet oslobođena, sem neprijateljevih uporišta.

Odmah poslije napada 8. krajiška i 4. banijska brigada izvršile su napad na neprijateljsku posadu u Kladuši 21. juna, u kojem su u dvadesetočasovnoj borbi razbile domobransku bojnu i zarobile 350 domobrana. Potom je 8. krajiška brigada izašla iz sastava Unske operativne grupe i po naređenju štaba 4. krajiške divizije izvršila pokret iz Cazinske krajine u Bosansku krajinu, na desnu obalu Une, na područje Podgrmeča. Tamo je 29. juna, poslije kratkog predaha, napala neprijateljske snage u Rudicama, na pruzi Bosanski Novi - Bihać, zarobila 22 domobrana i zaplijenila 21 pušku, 2 puškomitraljeza i drugu ratnu spremu, dok brigada nije imala gubitaka.[50]

Dolaskom 8. krajiške brigade iz Cazinske krajine u Podgrmeč krajem juna, Podgrmečki odred, koji je do tada dejstvovao u dolini Une, na području Bihaća i Bosanske Krupe, pomjerio je svoje snage u dolinu Sane, od Sanskog Mosta do Bosanskog Novog. Sektor u dolini Une preuzela je 8. krajiška brigada.

Drvarski odred dejstvovao je i dalje na području Bosanskog Petrovca i Kulen-Vakufa. Zapadno od tog područja, prema srednjoj Dalmaciji, dejstvovala je 10. krajiška brigada. Na tom području došlo je do tješnjeg sadejstva te brigade sa snagama Kninskog sektora na osnovu sporazuma 2. bosanskog korpusa i Glavnog štaba NOV i PO Hrvatske.[51]

U vezi s pomenutim sporazumom sa Glavnim štabom NOV i PO Hrvatske, 10. krajiška brigada dejstvovala je na terenu Bosanskog Grahova i Knina. U gornjem toku Sane, desno od Podgrmečkog odreda, prema Ključu, Bosanskom Petrovcu i Mrkonjić-Gradu dejstvovao je Ribnički odred.

Na terenu Mrkonjić-Grada i u pravcu Glamoča dejstvovala je 6. krajiška brigada 4. divizije.

-janjskim, Travničkim, Glamočko-livanjskim, Ramskim i Pljevskim dejstvovale su i dalje u gornjem toku Vrbasa, na komunikaciji Jajce - Donji Vakuf- Bugojno

Na području srednje Bosne dejstvovala je 12. krajiška divizija sa Banjalučkim i Prnjavorskim odredom, pod neposrednom komandom štaba 1. bosanskog korpusa, kome je Vrhovni štab izdao naređenje da ne ide u istočnu Bosnu, već da i dalje ostane u srednjoj Bosni. Na području Kozare, i dalje pod komandom štaba 12. krajiške divizije, dejstvovao je Kozarski odred.

Iz izloženog slijedi da je tokom juna 1943. 2. bosanski korpus dejstvovao na dva različita zadatka, bez izraženog prostornog težišta. Po naređenju Vrhovnog štaba, glavne snage su angažovane u borbi protiv četnika, na području Bosanskog Grahova, Glamoča, Mrkonjić-Grada i srednje Bosne. Istovremeno su vođena intenzivna aktivna borbena dejstva protiv njemačkih, ustaških i drugih kvislinških snaga u dolinama rijeka Une, Sane, Vrbasa, Lašve, Rame i Bosne.

Znači da su dejstva snaga 2. bosanskog korpusa bila veoma intenzivna i prilično ravnomjerna na čitavom njegovom operativnom području. Naređenjem Vrhovnog komandanta od 24. juna 1943. težište dejstava se pomjera na istok. Na ime, Josip Broz Tito je iz okoline Olova uputio kratko naređenje štabu 2. korpusa da usmjeri snage prema dolini rijeke Bosne i izvrši pritisak na tamošnja neprijateljeva uporišta, te da na taj način primora neprijatelja da svoje snage, koje su do tada bile u dolini Bosne, zadrži tamo, tj. da onemogući njihovo preusmjeravanje prema prostoru istočne Bosne, gdje su snage Glavne operativne grupe izvodile ofanzivu zajedno sa istočnobosanskim i vojvođanskim jedinicama.

1) Naredili smo Peku da likvidira Olovo i Kladanj, a Koči H. Pijesak i Vlasenicu.

2) Naše brigade obiju grupa iscrpljene i gladne - uslijed toga slabe borbene sposobnosti. Potreban im je odmor i hljeb.

3) Budno motrite na prugu Zenica - Doboj. Pošto nepr. već prazni garnizone sa tog sektora pruge i upućuje te snage protiv nas, vi treba da izvršite pritisak sa zapadne strane na te garnizone i onemogućite im manevrovanje.

Postupajući po tom naređenju, štab 2. korpusa usmjerio je ka dolini Bosne dvije divizije - 10. i 12. krajišku diviziju. Po istom naređenju štab 1. bosanskog korpusa usmjerio je tamo 5. krajišku diviziju. Tako su se krajem juna u dolini Bosne našle tri krajiške divizije.

Neposredno prije upućivanja 10. i 12. krajiške divizije ka dolini rijeke Bosne, glavne snage 2. bosanskog korpusa su razbile koncentrisane četnike na području srednje i jugozapadne Bosne.

No, čim su glavne snage 2. bosanskog korpusa krenule ka dolini Bosne da bi tamo ispoljile svoja dejstva na komunikacije, Draža Mihailović je naredio da četnici Dinarske četničke divizije iz Dalmacije ponovo napadnu jednom kolonom opštim pravcem ka Glamoču, radi spajanja sa četnicima bosansko-krajiškog četničkog korpusa, a istovremeno, drugom kolonom da prodru dolinom Une, preko Bihaća do Bosanskog Novog.

I dok su kraljevska izbjeglička vlada i njen ministar rata Draža Mihailović, očekujući iskrcavanje anglo-američkih trupa na Balkanu pravili planove za prodor četničkih snaga od srednje Dalmacije ka dolini Save, njemački komandant Jugoistoka, general-pukovnik Aleksandar Ler, bio je, takođe, zaokupljen problemom moguće invazije Balkana.

Posebno je proučavao izvještaje njemačkog komandanta trupa u tzv. NDH o situaciji u Bosanskoj krajini, gdje je koncentrisao svoje glavne snage za odbranu Balkana. Na osnovu izvještaja o svakodnevnim borbama, zaključio je da su njemačke snage na toj teritoriji veoma oslabljene neprekidnim dejstvima jedinica 2. bosanskog korpusa i da se situacija svakog dana pogoršava.[52]

Upravo kada je njemački general došao do takvog zaključka i vrhovni komandant Josip Broz Tito je, na osnovu pretpostavke da će Italija uskoro kapitulirati, naredio svim svojim trupama da izvrše najžešće udare po neprijateljskim snagama. Donio je odluku da Glavne snage NOV i POJ usmjeri bliže obali Jadranskog mora, na teritoriju Crne Gore, Hercegovine, Dalmacije,Bosanske krajine i Hrvatske. Time je strategijsko težište NOR-a bilo ponovno pomjereno na zapad, a Bosanska krajina i njene snage po drugi put su postale strategijsko težište.

Upravo u vezi sa pomjeranjem strategijskog težišta, Vrhovni komandant je naredio štabu 1. proleterske divizije da odmah uputi 3. i 7. krajišku brigadu u Bosansku krajinu, pripremajući istovremeno naređenja da i ostale snage kasnije krenu prema obali Jadranskog mora.[53]

U toku jula i avgusta jedinice 2. bosanskog korpusa razvile su veoma intenzivna borbena dejstva, svaka na svom području, napadajući danju i noću neprijateljeve kolone u pokretu i njegova uporišta na komunikacijama. Ovdje su navedene samo neke veće i značajnije borbe.

Na području srednje Bosne, noću 9/10. jula jedinice 2. i 5. krajiške brigade i Prnjavorskog odreda oslobodile su Prnjavor. Oslobođenjem Prnjavora bio je oslobođen i dio područja srednje Bosne, prema sjeveroistoku, sve do Save i Dervente, a oslobođena je i komunikacija Banjaluka - Prnjavor - Derventa i komunikacija Prnjavor - Teslić.

[1] AVII, UDB-a, Zagreb, 7/455.

[2] AVII, UDB-a, Zagreb, 11/680-681.

[3] AVII, k. 4. reg. br. 2/4.

[4] Uprava za kontraobavještajnu službu njemačke vrhovne komande oružane sile (OKW) 16. aprila 1943. navodi da se očekuje iskrcavanje većih snaga Velike Britanije i SAD na Balkan i prije završetka borbi u Tunisu, te da Draža Mihailović priprema doček saveznicima. AVII, NAV-N-T-77, Roll. 875/5633209-56

[5] AVII, k. 14, reg. br. 36/2-5.

[6] AVII, k. 6, 1 reg. br. 13/2.

[7] AVII, k. 14, reg. br. 36/2-5.

[8] AVII, k. 7-A reg. br. 11/1. Iako u naredbi Vrhovnog štaba NOV i POJ nije naveden Prnjavorski odred, koji je formiran istovremeno kada i Banjalučki, od ranijeg IV krajiškog NOP odreda, i taj odred je ušao u sastav 2. bosanskog korpusa.

[9] AVII, k. 6/1, reg. br. 14/2.

[10] AVII, k. 10, reg.br. 52/1.

[11] AVII, k. 8-A reg. br. 5/5 njemačka arhiva.

[12] AVII, k. 456, reg. br. 3/2-2

[13] U prvoj polovini 1943. fašističke države, Njemačka i Italija, pretrpjele su poraze na svim frontovima: na jugu Sovjetskog Saveza (kod Staljingrada i na Kavkazu), u sjevernoj Africi (12. maja kapitulacija njemačko-italijanske grupe armija "Afrika") i na jugoslovenskom ratištu (neuspješan završetak operacija "Vajs" i "Švarc").

Porazi u Africi, u Sovjetskom Savezu i u Jugoslaviji oslabili su volju za borbu i moral italijanskih oružanih snaga.

Italija je imala na Balkanu 30 divizija svrstanih u 3 armije. Od toga, cela 2. armija, koja je brojala 232.000 vojnika, nalazila se u Jugoslaviji. U Crnoj Gori nalazio se dio snaga i 9. italijanske armije, tako da je ukupno na našem ratištu bilo više od 300.000 vojnika. U isto vrijeme, juna 1943, u Italiji je bilo, takođe, 30 divizija za odbranu njenih 4.000 kilometara dugih morskih obala. Među njima je bilo 17 divizija rezervne vojske, vrlo slabo opremljene. Prema tome, glavne snage Italije nalazile su se na Balkanu, i to najviše u Jugoslaviji.

[14] Valter Hubač, Hitler Vajsungen, Frankfurt am/Main, str. 217-218.

[15] AVII, NAV-N-T-78 Roll. 332/6290303-18

[16] Ratni dnevnik OKW, knj. III-2, str. 735, str. 1155

[17] AVII, NAV-N-T-77 Roll. 883/563 1891

[18] AVII, NAV-N-T-77 Roll. 883/563 189

[19] VA Frajburg F-35/384-389.

[20] AVII, k. 205, reg. br. 25/1, četnička arhiva.

[21] AVII, k. 205, reg. br. 7/3, četnička arhiva.

[22] AVII, k. 205, reg. br. 9/5, četnička arhiva.

[23] AVII, k. 407, reg. br. 7/2, arhiva NOB-a

[24] AVII, k. 766-A, reg. br. 22/1/1.

[25] AVII, k.407, reg.br.7/2.

[26] AVII, k

[27] AVII, k

[28] AVII, k

[29] AVII, k456, reg. br. 3/2-2.

[30] AVII, k.152, reg. br. 18/3, četnička arhiva. 407, reg. br. 12/2-1. 407, reg. br. 12/2-1. 869, reg. br. 31/1.

[31] AVII, k. 766-A, reg. br. 22/1-1.

[32] AVII, k. 867, reg.br. 2/5.

[33] Prnjavorski i Banjalučki odred formirani su 1. maja 1943. od ranijeg 4. odreda.

[34] AVII, mikrofilm Bon-6/443-444

[35] AVII, mikrofilm IRP Sarajevo 3/724.

[36] AVII, k. 416, reg. br. 1/1-5/.

Štab 2. bosanskog korpusa pisao je u isto vrijeme i Glavnom štabu NOV i PO Hrvatske da zbog odlaska 5. krajiške divizije u istočnu Bosnu povlači 8. krajišku iz sastava Unske operativne grupe, koja treba da posjedne prostoriju: Bosanska Krupa - Bihać - Kulen-Vakuf.

[37] AVII, k. 456, reg. br. 1/1-5.

[38] AVII, NAV-N-T 315, Roll. 1244/669/76.

[39] AVII, k. 407, reg. br. 2/7.

[40] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 1244/669

[41] AVII, k. 55, reg. br. 7/1, ustaško-domobranska arhiva.

[42] AVII, k. 407, reg. br. 7/2

[43] AVII, k. 407, reg. br. 7/2

[44] Arhiv VII, k. 152, reg. br. 9/6, četnička arhiva.

Na teritoriji jugozapadne Bosne, Like i Dalmacije, Draža Mihailovićje početkom januara 1943. godine formirao Dinarsku četničku oblast, odnosno Dinarsku četničku diviziju pod komandom popa Momčila Đujića.

Dinarska četnička divizija u ljeto 1943. godine brojala je 4.838 četnika, naoružanih sa 4.500 pušaka, 106 puškomitraljeza, 32 teška mitraljeza, 11 minobacača 45 mm i 2 minobacača 88 mm.

[45] AVII, k. 205, reg. br. 7/3, četnička arhiva.

[46] AVII, k. 407-A, reg. br. 16/2-1

[47] AVII, k. 456, reg.br. 5/1-2.

[48] AVII, k. 456, reg. br. 5/1-2.

[49] AVII, k. 766-A. reg. br. 28/1.

[50] AVII, k. 766, reg. br. 13/7.

[51] AVII, k. 465, reg. br. 5/5.

[52] AVII, mikrofilm NAV-N-T-501, Roll. 265/1194-1197

[53] AVII, k. 14, reg. br. 29/6.

Tako je ponovno stvorena veoma široka i kompaktna slobodna teritorija, koja je obuhvatala srednji dio područja srednje Bosne, odakle su se granali pravci na sjever, prema Savi, i na zapad i jug, prema dolinama Vrbasa, Vrbanje i Ukrine. Sa vojno-operativnog aspekta to je bila vrlo pogodna osnovica za dalja dejstva jedinica 12. divizije. Politički ta slobodna teritorija je omogućavala pružanje snažne podrške narodu srednje Bosne, koji je u ljeto 1943. još uvijek živio pod četničkim terorom.[1]

Sa operacijske osnovice oko Prnjavora, snage 12. divizije, 2. i 5. krajiške brigade, sa Prnjavorskim odredom, napale su koncentrisane četničke snage na sektoru Careva Gora- Motajica- Srbac, koje su se pripremale da napadnu i ponovo osvoje Prnjavor. To je bila mješovita grupacija četnika Rade Radića, Nikole Forkape i Ljube Bundala, sa jednim bataljonom 721. lovačkog puka 114. lovačke divizije i domobranske dobrovoljačke bojne iz Dervente, ukupno 3.580 neprijateljskih vojnika (800 Nijemaca, 580 ustaških domobrana - legionara i 2.000 četnika Srednjebosanskog četničkog korpusa).[2]

U borbama koje su trajale četiri dana neprekidno, Nijemci, legionari i četnici su potpuno razbijeni. Borbe su počele 13, a završile su se 17. jula gonjenjem Nijemaca i legionara prema Derventi i četnika prema Jošavci. Snage 12. divizije izbile su na liniju s. Srbac - r. Sava - pl. Motajica - s. Kalenderovci - s. Pojezna.

Sjutradan po završetku tih borbi (18. jula) Vrhovni štab stavio je 12. diviziju pod komandu štaba 1. bosanskog korpusa.

Pošto je bio očišćen teren oko Prnjavora, tri bataljona 5. kozarske brigade i dva bataljona 2. krajiške brigade krenuli su prema rijeci Bosni i već 26. jula izvršili napade na neprijateljeva uporišta: Tešanjka, Tešanj, Novi Šeher, Jelah, Križ i prugu Doboj - Teslić, radi navlačenja neprijateljskih snaga i privlačenja iz rejona Begovog Hana i Nemile, gdje je krajem jula Vrhovni štab trebalo da stigne iz istočne Bosne, sa 1. proleterskom brigadom, radi prelaska u srednju Bosnu preko reke Bosne.[3] Glavnina posada po uporištima, ono što je preživjelo, pobjeglo je u Doboj i Teslić. Neprijatelj je bio primoran da interveniše jakim snagama i većim brojem tenkova, koje je dovukao od Zenice i Dervente. Time je oslabio posade sjeverno od Zenice, što je Vrhovnom štabu sa 1. proleterskom brigadom olakšalo prelazak preko rijeke Bosne noću 31. jula na 1. avgust 1943. godine.

Dok je glavnina 12. divizije vodila borbe u dolini rijeke Bosne (26. i 27. jula), zauzevši, pored pomenutih uporišta, i mjesto Križ na putu Prnjavor - Tešanj, komandant njemačkih trupa pozvao je načelnika komande bosanskih četnika, Slavoljuba Vranješevića, i naredio mu da koncentriše najjače snage, napadne Prnjavor i zauzme ga po svaku cijenu.

Slavoljub Vranješević je prenio to naređenje komandantu Srednjobosanskog četničkog korpusa Lazi Tešanoviću. Tešanović je uspio da do 4. avgusta prikupi oko 1.000 četnika, kojima je napao na položaje 3. i 4. bataljona 5. krajiške brigade i položaje Prnjavorskog odreda.

Za napad na Prnjavor bile su formirane jurišne grupe od po 40-50 četnika. One su izvršile nekoliko uzastopnih juriša, ali su ih bataljoni 5. krajiške brigade i Prnjavorski odred dočekali jakom vatrom iz sveg raspoloživog naoružanja i, na kraju poslije njihovih velikih gubitaka prisilili ih na povlačenje.

Poslije tih borbi 5. kozarska brigada je orijentisana prema dolini Vrbasa i Lijevču polju. Ona je 8. avgusta krenula širokim frontom glavnim pravcem prema Klašnicama. Sjutradan, 9. avgusta, brigada je već izbila u selo Milosavce, sjeverno od Klašnica, a zatim zaokrenula na jug i pretresajući teren ispod planine Crni vrh, prešla preko planine i izbila u Jošavku. Ispod planine Crni vrh razbijen je samostalni crnovrši četnički bataljon zvani "Petar Pecija". O tome je zapovjednik oružničke postaje u Klašnicama obavijestio 11. avgusta njemačku obavještajnu službu u Banjaluci i Vrhovno oružničko zapovjedništvo u Zagrebu.

"... Dana 9. kolovoza 1943. godine stigli su partizani u sela Devetine i Hrvaćane. Neki dijelovi su se spustili u selo Milosavce. Obezbjeđivali su vršidbu žita, a kada su krenuli sa istima je pošao veći broj omladine. Ista grupa je prošla kroz selo Slatinu i planinu Cmi vrh... "[4]

Poslije iskrcavanja trupa Velike Britanije i SAD na Siciliju l0.jula 1943, njemačke snage su upućene prema Bihaću, Gračacu u Lici i Kulen-Vakufu. Još 26. juna 114. lovačka njemačka divizija napustila je Banjaluku i prebacila se u Bihać, a zatim u rejon Gračaca i Kulen-Vakufa.[5] Na njeno mjesto iz područja Jajca i Bugojna stigla je u Banjaluku 373. "Tiger" divizija, koja je dobila zadatak da obezbjeđuje Lijevče polje, Banjaluku i Bosansku Gradišku. Ali zbog velike borbene aktivnosti jedinica 2. bosanskog kropusa u dolini Une, i 373. "Tiger" divizija je 12. avgusta morala da se prebaci u dolinu Une i Sane i da tamo obezbjeđuje Komunikacije.

Obezbjeđenje Lijevča polja preuzela je komanda 3. policijske oblasti s komandantom pukovnikom Damom (Damm) na čelu. On je imao na raspolaganju 1.200 policajaca - Nijemaca, i oko 600 oružnika (žandarma). To su bile slabije naoružane snage, zbog čega je u Banjaluci bio i jedan bataljon 373. njemačke "Tiger" divizije, a uskoro je stigao i 4. ustaško-domobranski lovački zdrug.

Nakon razbijanja ustaške bojne iz Kotor-Varoša kod Skendar-Vakufa dana 1. avgusta, 12. krajiška brigadaje 14. avgusta u zoru, na cesti Kotor-Varoš - Banjaluka iz zasjede napala njemačku motorizovanu kolonu u pratnji tenkova. Komandant brigade Petar Mećava je lično na cesti sa protivtenkovskom puškom sačekao Nijemce i uništio dva tenka i jedan automobil sa radio-stanicom, a borci brigade ubili su preko 50 Nijemaca. Time je bila presječena veza neprijatelja iz Banjaluke i Kotor-Varoši.[6]

Od 15. do 26. avgusta snage sada već preimenovane 12. divizije[7] u 11. krajišku NOU diviziju svakim danom su sve više stezale obruč oko neprijateljskih snaga, istovremeno sprečavajući sve pokušaje Nijemaca da iz Banjaluke upute pomoć ustašama u Kotor-Varoši. Dvadeset šestog avgusta 11. krajiška divizija je oslobodila Kotor-Varoš.[8]

U toku juna, jula i avgusta 1943. snage 2. bosanskog korpusa su i na svim ostalim područjima bile u neprekidnoj ofanzivi.

Jedinice 4. krajiške divizije na dijelu teritorije Bosanske krajine na kojem su dejstvovale, svakodnevno su napadale Nijemce, ustaše, domobrane, četnike i nanosile im gubitke u ljudstvu i materijalu. Samo od 7. maja do l0. juna jedinice 4. krajiške divizije ubile su 220 Nijemaca, četnika i ustaša, i imale sopstvene gubitke od 19 poginulih i 26 ranjenih boraca.[9] Borbe su nastavljene istim intenzitetom i u julu.

Na terenu Bosanskog Petrovca vrijedne su pomena akcije 8. krajiške brigade, noću 29. na 30. juna, kod sela Suvaje, i 5. jula u Rudicama (Čađavica).

Petog jula došlo je do žestoke borbe i na Orlovici, kod sela Golubić (rejon Knina), između snaga 10. krajiške brigade i 700 četnika i Italijana koji su izvršili napad.

Poslije te borbe Italijani i četnici su se povukli u Knin. U međuvremenu 10. krajiška brigada izvršila je pripreme i napala četnike kod Bosanskog Grahova, u selima Marinkovci, Luka i Ugarci.

Od većih akcija 4. krajiške divizije u julu treba pomenuti i noćni napad (17/18. jula 1943.) snaga divizije na veoma jaku neprijateljsku posadu u Ključu. U tom napadu ubijeno je 110 Nijemaca i ustaša, među kojima i dva njemačka oficira. Ranjen je veliki broj neprijateljskih vojnika, a zarobljeno je 108 Nijemaca i ustaša. Zauzimanjem Ključa zapljenjeno je dosta ratnog materijala, između ostalog i tri haubice.

Iz navedenih podataka očevidno je da su borbe 2. bosanskog korpusa i u julu bile veoma intenzivne. Ipak, konac jula obilježen je konačnim obračunom sa kvislinzima, u prvom redu sa četnicima. Obračun su nametnuli četnici, želeći da osvoje dominantnu poziciju u Bosanskoj krajini prije iskrcavanja zapadnih saveznika. Poslije iskrcavanja Amerikanaca i Britanaca na Siciliju, izbjeglička jugoslovenska vlada u Londonu i njen ministar rata Draža Mihailović naredili su komandantu Dinarske četničke divizije popu Momčilu Đujiću, komandantu Grmečko-klekovačkog četničkog korpusa Đuri Plećašu i komandantu Bosansko -krajiškog četničkog korpusa Urošu Drenoviću da moraju i po cijenu najvećih žrtava odmah preći u napad na jedinice 2. bosanskog korpusa, razbiti ih i prevladati na teritoriji Bosanske krajine. Četnički komandanti su prikupili snage i krenuli u napad. Dočekale su ih snage 4. krajiške divizije i došlo je do odlučne borbe, o kojoj je štab 2. bosanskog korpusa Vrhovnom štabu poslao izvještaj slijedeće sadržine:

"... 24. VII dijelovi naše IV divizije, u saradnji sa ličkim snagamia, otpočeli su borbu sa četničkim bandama popa Đujića na selu Tičevu. Toga dana banda se mučki provukla kroz šumu, došla do sela Tičeva i popalila 60 kuća od domaćina čiji se sinovi nalaze u redovima NOV i POJ. Prvog dana borbe naši borci su na juriš odbacili četničku bandu iz sela, otevši joj opljačkanu stoku, koju su povratili seljacima. Drugog dana našim snagama na tom sektoru stigla su pojačanja, poslije čega se razvila borba za razbijanje i uništenje te zloglasne bande na čelu s popom Đujićem na prostoriji Šator - Gnjat - Dinara. Istovremeno, borci ličkih i dalmatinskih snaga Kninskog sektora prešli su na odsjecanje tih bandi od okupatorskog garnizona u Kninu, došavši na taj način popu Đujiću iza leđa. Gonjenje te bande trajalo je 5 dana. Za to vrijeme četnici su potpuno razbijeni, a neki njihovi dijelovi uništeni. Ubijeno je i zarobljeno preko 170 četnika. Dobar broj ih je ranjen. Zarobljena je provijantska komora, koja je stigla iz Knina, i preko l00 jahaćih i tovarnih konja. Među ubijenima nalazio se i 1 četnički major. Zaplijenjena je sva arhiva Đujićeva štaba.

U isto vrijeme dok je Đujić pokušavao nadirati od Knina, Drenović je sa svojom bandom pokušavao nadirati prema Glamoču, da bi se spojio sa Đujićem...

Prvi bataljon 6. krajiške brigade i Ribnički odred iznenada su napali na Drenovićevu bandu kod Mliništa, koju su razbili... Ubijen je veći broj četnika, među kojima i sam "vojvoda" Plećaš, kod koga su zaplijenjena važna četnička dokumenta, veća suma talijanskih lira i ustaških kuna... "[10]

Nastavljajući gonjenje potučenih četničkih snaga, dijelovi 4. krajiške divizije, u sadejstvu snagama Kninskog sektora čistili su prostoriju Dinara - okolina Knina - Kosova (između Knina i Drniša) - dolina rijeke Cetine, sve do Vrlike."[11]

Jedinice 10. krajiške brigade nastavile su borbu sa ustašama u Vrlici, koje su noću 4/5. avgusta uništili, a Vrliku oslobodili. Oslobođena su i sva okolna sela od četnika i ustaša među kojima Vinalič, Ježević, Koljane, Maovice i Garjak.

Četnici su se ponovo prikupili i zajedno sa Italijanima krenuli prema Kosovu i dolini Cetine da povrate teritoriju na kojoj su se stalno do tada zadržavali. Opet su do nogu potučeni i četnici i Italijani. Tom prilikom zaplijenjena su dva brdska topa 75 mm, 2 minobacača 81 mm, 5 teških mitraljeza, 2 puškomitraljeza, 4 kamiona, 1 automobil, 1 sanitetski autobus, 6 motocikla, 18 trokolica i velike količine druge ratne spreme. Predalo se više od 100 četnika.

I dok su se borbe sa glavnim četničkim snagama vodile oko Knina, Bosanskog Grahova i Glamoča, drugi dijelovi 4. krajiške divizije vodili su uspješne borbe protiv četnika na sektoru Mrkonjića-Grada odakle su četnici poslije pretrpljenih gubitaka pobjegli prema Banjaluci.

U borbama jula 1943. snage 2. bosanskog korpusa, u prvom redu 4. krajiška divizija, zadale su odlučujući udarac četnicima Dalmacije i zapadne Bosne, tako da više nisu ni pokušali da se spoje.

Jedinice 10. krajiške divizije neprekidno su dejstvovale na komunikacije u dolini Vrbasa, zatim na liniji Bugojno - Kupres - Livno i na Hrbljinama.

Bili su to, uglavnom, manje ili više samostalni bojevi i borbe nižih taktičkih jedinica, zajedno sa partizanskim odredima, i samostalne akcije partizanskih odreda na njihovoj teritoriji. Među najznačajnije akcije spada ona koju su 9. jula izveli Kupreško-janjski odred i zaštitna četa štaba 10. krajiške divizije, kada su u zasjedi dočekale i razorile jednu njemačku kolonu na komunikaciji Jajce - Donji Vakuf, zatim onu koju su 10. jula izveli dijelovi 9. krajiške brigade i Travničkog odreda na komunikaciji Sarajevo - Zenica. Tada su oslobodili Busovaču i zaplijenili vagon žita, koje je podijeljeno narodu. Istog dana dio Glamočko-livanjskog odreda je u selu Pribelja razbio četu četnika koja je pratila komoru. Tom prilikom zaplijenjeno je 300 kilograma soli i veće količine drugih namirnica. U drugoj akciji tog dana, koju su izveli 1. bataljon 9. krajiške brigade na pruzi Jajce - Donji Vakuf, uništen je transportni voz. Ubijeno je 20 Nijemaca, 1 oficir, 1 podoficir i 7 legionara. Zarobljeno je 10 domobrana. Pored izvjesne količine oružja i tu su zaplijenjene važne životne namirnice, medu kojima 1.000 kilograma soli i veće količine odjeće i obuće.

Istog dana na području 10. krajiške divizije izvedena je i treća akcija: Kupreško-janjski odred na cesti Bugojno - Kupres uništio je kamion pun namirnica i zaplijenio 1 puškomitraljez - "šarac" i 300 kilograma brašna.

Najveći uspjeh 10. krajiška divizija postigla je u borbi protiv četnika na Hrbljinama, koje je potpuno razbila.

U toku jula jedinice 10. krajiške divizije povećale su borbenu aktivnost i u dolini Lašve, Bosne i Neretve.

U dolini Neretve najveću aktivnost ispoljio je Ramski (Prozorski) odred. On je svakodnevno neprijateljskim kolonama i željezničkim transportima na toj komunikaciji postavljao zasjede i nanosio gubitke, a najveći uspjeh postigao je Ramski odred 29. jula, kada je napao i likvidirao neprijateljevo uporište Ostrožac na Neretvi.

U julu su, takođe, na cesti Kupres- Bugojno žestoke borbe vodili Kupreški i Vukovski odred. Vukovski odred je polovinom jula vodio posebno žestoku borbu sa jednom vrlo jakom njemačko-ustaškom kolonom.

Narodnooslobodilački partizanski odredi na teritoriji Bosanske krajine po svojoj borbenoj aktivnosti nisu zaostajali za brigadama. U njihovoj aktivnosti došla je do punog izražaja inicijativa štabova odreda i štabova bataljona u odredima. Oni su u ljeto 1943. izveli veliki broj akcija samostalno ili u sadejstvu sa brigadama i divizijama. Njihov ukupan borbeni efekat doseže, sasvim izvjesno, operativni značaj, što sa svoje strane povećava značaj cjelokupnih dejstava 2. bosanskog korpusa u proljeće i ljeto 1943, kada je, iako je dejstvovao neprekidno na svojoj matičnoj teritoriji - Bosanskoj krajini imao značajan doprinos dejstvujući na spoljašnjim pravcima u vrijeme velike bitke na Sutjesci.

Zaključak o rezultatima borbenih dejstava 2. bosanskog korpusa u proljeće i ljeto 1943, koji je proistekao iz prikaza i opisa najvažnijih akcija i aktivnosti, u potpunoj je saglasnosti s pesimističkim zaključkom generala Lera o "rastućoj mjeri iscrpljivanja njemačke ratne sile" na području Bosanske krajine. Ta njegova prognoza s početka jula nalazi svoju punu potvrdu u još sumornijim ocjenama generala Litersa, koje je on dao krajem jula u izvještaju generalu Leru:

"... Situacija u Hrvatskoj (odnosi se na tzv. Nezavisnu državu Hrvatsku u koju je spadala i teritorija Bosne i Hercegovine) postaje svakim danom sve opasnija. Ustanički pokret, uprkos svim udarima njemačkog Vermahta, stalno napreduje...

Banditskim grupama pod Titovom komandom, koje su se za vrijeme operacije "Švarc" probile u istočnu Bosnu, radi pojačanja i popune stigle su iz Srema dvije vojvođanske brigade, a iz rejona Travnik - Fojnica 3-4 brigade (odnosi se na 5. krajišku diviziju). Ove grupe, pod Titovom komandom, prekinule su željezničku prugu Brod - Sarajevo u rejonu Kaknja, razorile rudnik, opustošile istočnu Bosnu i ugrožavaju tuzlanski rudarski bazen i željezničku prugu Tuzla - Doboj...

U srednjoj i zapadnoj Bosni komunističkom rukovodstvu koje postaje sve strožje, uspjelo je da putem prisilne regrutacije popuni svoje banditske grupe u tim očišćenim oblastima, da ih ponovo prikupi, a prostor između Une i Vrbasa, prije svega planina Grmeč, ponovo je postao bazen prikupljanja jačih neprijateljskih snaga.

Dalje jače neprijateljske snage (3 brigade podvukao Liters) nalaze su u rejonu Ribnika (13 km južno od Ključa).

Nakon dugog nepokolebljivog zalaganja mjesecima, svim jedinicama je potreban mir i obuka. Divizije u sadašnjem stanju nepripremljene za veliku borbu... "[12]

Iz sadržine operativnog dijela izvještaja očevidno je da je njemački okupator pretrpio velike gubitke ne samo u ljudstvu i ratnom materijalu nego je podjednako trpio velike gubitke i samim tim što je bio spriječen da eksploatiše strategijske sirovine u Bosni i Hercegovini, toliko potrebne njemačkoj industriji naoružanja i privredi Njemačke uopšte. Liters u istom izvještaju Leru uzmeđu ostalog, piše:

"... Najvažnije privredne baze Hrvatske (ustaške NDH), poljoprivreda, šumarstvo i rudarstvo, mogu se sve manje iskorišćavati zbog povećanog nastupanja bandi u različitim dijelovima zemlje. Tako leže hiljade tona rude na hrpama i ne mogu se otpremiti. Samo u blizini Bosanske Krupe (teren Bosanske krajine, prim, D.K.) lagerovano je 7-8.000 tona boksita najboljeg kvaliteta (sastojaka glinice 62-65% i sicilijevih kiselina 1-4%), čiji se transport stalno odlaže.

U periodu o kom se izvještava partizani su razrušili razne rudnike. Kao protivmjera obrazovana je oružana zaštita rudnika, koja je sastavljena od glavne i pomoćne rudarske straže... Teškoća u snabdijevanju životnim namirnicama u rejonu Mostara dovela je do prekida proizvodnje i prekida rada... "

Njemački okupator koji je stalno trebalo da drži divizije, samostalne pukove i ustaško-domobranske zdrugove na okupu, koncentrisane u Bosanskoj krajini, u zaleđu primorskog pojasa, radi brzog posjedanja dalmatinske obale u slučaju

invazije, žestokim napadima jedinica 2. bosanskog korpusa doveden je u položaj da se brani na čitavom prostoru, dekoncentrišući i svoje i kvislinške snage, koje su zaposjele sva mjesta i važne objekte na komunikacijama (mostovi, tuneli, podvožnjaci, nadvožnjaci, tjesnaci, klanci, dominirajuća uzvišenja, i dr.).

Samo za obezbjeđenje pruge Sarajevo - Slavonski Brod angažovane su dvije brojno najjače njemačke divizije: 369. "Vražja" (Teufel) divizija dobila je zadatak da obezbjeđuje prugu Slavonski Brod - uključno Zenica sa područjem Travnika i raskrsnicom cesta Busovačom, a 7. SS divizija "Princ Eugen" dobila je zadatak da obezbjeđuje pruge-isključno Zenica - Sarajevo - Mostar.

Na području Bosanske krajine bilo je zaposjednuto 75 punktova snagama jačine od čete do bataljona.[13] Nije teško uočiti da se okupator vratio na taktiku posjedanja većeg broja malih baza na čitavom prostoru koju je primijenio u 1941. u Srbiji. Uprkos negativnim iskustvima iz Srbije, njemačka komanda je bila prinuđena da na tlu Bosanske krajine podlegne manevru razvlačenja i iznurivanja njihovih snaga u prostoru i vremenu, manevru koji je 2. bosanski korpus dobro zamislio i vješto i detaljno primijenio. Time je borbena spremnost njemačkih snaga za "veliku borbu", kako je to konstatovao Liters u izvještaju generalu Leru, bila smanjena do te mjere da se Liters zalagao da se tim trupama da odmor i s njima izvede neophodna obuka.

Tako razvučen raspored i dispergovane njemačke i kvislinške snage u Bosanskoj krajini, i to pod stalnim udarom jedinica 2. bosanskog korpusa, krajnje nepovoljno se odrazio na opšti operativno-strategijski položaj okupatora na jugoslovenskom ratištu. Upravo u toj najtežoj situaciji 25. jula 1943, pala je fašistička vlada Italije. Vođa fašističke Italije, Benito Musolini, poslije dramatične sjednice Velikog vijeća fašističke stranke 24/25. jula uklonjen je (izglasano mu je nepovjerenje). Sjutradan, po nalogu kralja Italije Viktora Emanuela III, Musolini je uhapšen, a kralj je vlast povjerio maršalu Badolju.

I mada je Badoljo odmah izjavio da će Italija i dalje nastaviti rat u savezništvu sa Njemačkom, njemačka vrhovna komanda oružane sile znala je da je ta izjava data samo radi toga da se dobije u vremenu dok se ne završe tajni pregovori sa vladama Velike Britanije i SAD, odnosno sa Vrhovnom komandom savezničkih oružanih snaga u operacijama na Siciliji, o prekidu rata i kapitulaciji Italije.

Nijemci su bili iznenađeni padom Musolinija, njihovog vjernog saveznika i istog dana njemački komandant Jugoistoka, general-pukovnik Aleksandar Ler, je u vezi s tim događajem izdao naređenje[14] potčinjenim komandantima, na pojačanu budnost i spremnost među kojima i naređenje komandantu njemačkih trupa u tzv. NDH. U njemu se eksplicitno kaže da treba računati sa tim da će se italijanske snage odvojiti. S tim u vezi precizira se stav da u slučaju odlaska italijanskih jedinica, preuzimanje odbrane obale, odnosno otpornih tačaka na obali, zadatak je njemačkog Vermahta na Jugoistoku. Stoga je naređeno preduzimanje svih pripremnih mjera i određeni precizni zadaci jedinicama za posjedanje mjesta na obali.

Već slijedećeg dana, 26. jula 1943, Adolf Hitlerje izdao direktivu broj 48 za odbranu okupiranog evropskog Jugoistoka.

Prema toj direktivi Adolf Hitler više ne smatra Italiju za saveznika, a komandantu Jugoistoka naređuje da u momentu kapitulacije Italije bude spreman da jedinicama posjedne što prije dio teritorije Balkana koji pod svojom okupacijom drže italijanske snage. U tom kontekstu Hitler određuje da je "najpreči zadatak komandanta Jugoistoka na području pozadine da uništi bande u Srbiji i Hrvatskoj, sa težištem na komunikacijskoj zoni koja vodi u Grčku".[15]

[1] Prnjavor je bio značajan ne samo kao središte područja srednje Bosne nego i kao politički centar u kojem se smjestio Okružni komitet KPJ za srednju Bosnu, formiran 29. maja 1943. godine.

[2] Na Međuodredskoj konferenciji održanoj 8. jula 1943. godine od vojno-četničkih odreda u srednjoj Bosni formiran je Srednjebosanski četnički korpus sastava: vrbaska, jošavačka, teslićka, ljubićka, župska, i motajićka četnička brigada i crnovrški četnički bataljon.

[3] AVII, k. 407, reg. br. 7/2.

[4] AVII, k. 149, reg. br. 37/3, ustaško-domobranska arhiva.

[5] AVII, k. 74, reg. br. 68/2 njemačka arhiva

[6] AVII, k. 407 reg. br. 7/2.

[7] AVII, k. 875 reg. br. 5/5 Po naređenju Vrhovnog štaba NOV i POJ od 19. avgusta 1943. 12. krajiška divizija dobilaje naziv 11. krajiška divziija i zadržala ga do kraja rata.

[8] AVII, k. 456, reg. br. 35/1-5.

[9] AVII, k. 766, reg. br. 13/3.

[10] AVII, k. 766-A, reg. br. 13/3.

[11] AVII, k. 458. reg.br. 22/1-5

[12] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 554/536-44.

[13] AVII, k. 457-A, reg. br. 11/1.

[14] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 554/188-9.

[15] AVII, k. 1-A, reg. br. 7/15-A, njemačka arhiva.

NASTAVAK OFANZIVNIH DEJSTAVA 2. KORPUSA U DRUGOJ POLOVINI AVGUSTA I U SEPTEMBRU 1943.

Nakon proboja obruča u bici na Sutjesci, jedinice Glavne operativne grupe (GOG), pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba NOV i POJ, prodrle su iz jugoistočne Bosne na teritoriju sjeveroistočne Bosne.

Cijeneći značaj svake pokrajine i teritorije Jugoslavije u predstojećim događajima s gledišta izvršenja strategijskog plana, Vrhovni komandant NOV i POJ je zaključio da je iz političkih i vojnih razloga - s obzirom na skoru kapitulaciju Italije, i u vezi s tim mogućnu invaziju anglo-američkih snaga na Balkanu, te zavjereničke planove međunarodne i domaće kontrarevolucije, najvažnije da se političko i vojno rukovodstvo NOP-a Jugoslavije nađe u središtu zbivanja i neposredno utiče na dalji razvoj i jačanje NOP-a u Jugoslaviji.

Uzimajući u obzir činjenicu da je italijanska okupaciona zona u Jugoslaviji zahvatala šire područje obale Jadranskog mora, od Slovenije do Makedonije, slobodna teritorija Bosanske krajine u budućem razvoju događaja dobila je prvorazredan značaj i Vrhovni komandant je odlučio da CK KPJ i Vrhovni štab što prije krenu u Bosansku krajinu.

Predviđajući skoru kapitulaciju Italije, Vrhovni komandant je odlučio da blagovremeno pripremi i dovede što jače snage u italijansku okupacionu zonu i u njeno zaleđe, kako bi one na području od Slovenije do Makedonije mogle razoružati što više italijanskih vojnih jedinica. U tom smislu posebno je naredio glavnim štabovima NOV i PO Slovenije i Hrvatske da oslobode Istru, Slovenačko primorje, cijelu Dalmaciju sa otocima i povrate vjekovima otrgnute krajeve naše zemlje. Slična naređenja dobili su štabovi i jedinice na teritorijama Crne Gore, Sandžaka, Boke, Kosova i Makedonije. Njihov zadatak je bio da u toku ljeta 1943. koncentrišu snage u italijanskoj okupacionoj zoni i da pripreme i ostale snage da u tom pravcu dejstvuju ako bude potrebno.[1]

Radi razoružanja italijanskih vojnih jedinica i oslobođenja srednje Dalmacije sa središtem u Splitu, drug Tito je odlučio da pored dalmatinskih jedinica NOV i POJ učestvuju divizije 2. bosanskog korpusa i 1. proleterska divizija. U slučaju da se događaji vezani za kapitulaciju Italije razvijaju povezano sa invazijom na širem području, u zaleđu dalmatinske obale, bilo je predviđeno da snage 2. bosanskog korpusa napuste slobodnu teritoriju Bosanske krajine i krenu u Dalmaciju, a da NOP odredi preuzmu obezbjeđenje slobodne teritorije.[2]

Zbog predviđenog odlaska snaga 2. bosanskog korpusa u Dalmaciju, drug Tito je odlučio da 12. krajišku diviziju u srednoj Bosni stavi pod komandu štaba

1. bosanskog korpusa, koji će preuzeti komandu nad svim snagama NOV i POJ na teritoriji istočne i srednje Bosne.[3]

U pripremama NOV i POJ za predstojeće događaje u jesen i zimu 1943., uzimajući u obzir i one koji će se odigrati nezavisno od naše volje i one koje je Vrhovni štab planirao, vrhovni komandant Josip Broz Tito je poklanjao najveću pažnju razvoju i jačanju onih jedinica i operativnih sastava koji su djelovali u središnjem dijelu zemlje. Među njima su bili i 1. i 2. bosanski korpus. Oni će baš zbog takvog položaja neizbježno morati da budu u središtu budućih događaja.

Glavni zadatak svih jedinica i operativnih sastava NOV i POJ koji su tada djelovali u središnjem dijelu Jugoslavije bio je uništenje četnika jer su četnici Draže Mihailovića, iako su sve otvorenije sarađivali i sadejstvovali sa okupatorom u borbi protiv NOV i POJ, težili za tim, da, prikrivajući svoju izdaju, uhvate vezu sa zapadnim saveznicima, u slučaju invazije na našu obalu, te da uz njihovu pomoć učvrste svoje pozicije u zemlji i sprovedu svoje namjere - kontrarevoluciju.

Da bi razbio i uništio četnike i onemogućio ostvarenje zavjereničkih planova, Vrhovni štab je odredio konkretne zadatke štabovima korpusa i reorganizovao neke jedinice.

Štabu 1. bosanskog korpusa je naređeno da dejstvuje na teritoriji istočne i srednje Bosne.

Štabu 2. bosanskog korpusa određene su nove granice teritorije na koje će dejstvovati jedinice korpusa: desna obala Vrbasa, od ušća u Savu do Jajca - Dnolučke planine, dolina Lašve, dolina Bosne, od Zenice do Sarajevskog polja (leva obala), Ivan-sedlo - Konjic - Čabulja - Duvno - Livno - Bosansko Grahovo, rijeka Una, od izvora do ušća (desna obala), rijeka Sava, od ušća Une do ušća Vrbasa (desna obala).

Glavni zadatak 2. bosanskog korpusa bio je da razbije i uništi četnike na sektoru Manjače, Hrbljina, oko Glamoča i Bosanskog Grahova.

U vezi sa predviđenim razvojem budućih događaja, vrhovni komandant Josip Broz Tito je posebnu pažnju poklonio organizacionom jačanju jedinica 2. bosanskog korpusa. Tome je trebalo da doprinesu i neke organizacione promjene do kojih je došlo:

- 7. brigada, koja je do tada bila u sastavu 1. proleterske divizije, popunjena je i ušla u sastav 10. divizije;

- jedan bataljon 9. brigade, koji je bio u sastavu 11. brigade 5. divizije, vratio se u sastav 9. brigade;

- pošto je u sastavu 10. divizije bilo više NOP odreda, Vrhovni komandant NOV i POJ naredio je da se, ako postoje uslovi, formira još jedna brigada u 10. diviziji. Bilo je predviđeno da veći broj boraca za tu brigadu da Kupreško-janjski odred. Za komandanta brigade postavljen je Nedeljko Manojlović;

- Vrhovni komandant je naredio da se rasformira 11. brigada 5. divizije, s tim što će dva bataljona 6. brigade, koja su bila u sastavu te brigade, ući u sastav 4. brigade 5. divizije. Tako je 10. avgusta opet rasformirana i druga pa redu 11. krajiška NOU brigada;[4]

- štabu 2. bosanskog korpusa naređeno je da proširi područje djelovanja 10. divizije na sjever, prema sektoru Manjače;

- budući da je bila brojno jaka, imala je u svom sastavu tri brigade i pet odreda, 4. krajiška divizija usmjerena je da dejstvuje istovremeno na tri pravca: prvi, na sektoru Manjače, protiv četnika, drugi, prema dolini Sane i Une, i treći pravac, koji bi bio i najvažniji u situaciji kapitulacije Italije prema srednjoj Dalmaciji, Drvar - Bosansko Grahovo - Knin, sa zadatakom da pomogne dalmatinskim jedinicama u razoružanju talijanskih vojnih jedinica;

- štabu 2. bosanskog korpusa Vrhovni komandant NOV i POJ 10. avgusta naredio je da što prije popuni 3. krajišku brigadu 1. proleterske divizije sa najmanje 300 odabranih boraca. S tim u vezi on je napisao: "... Treba da nas razumijete i shvatite potrebu jačanja 3. krajiške brigade, te naše elitne jedinice, pa se nadamo da ćete nas u tome svestrano pomoći... "[5]

Na osnovu naređenja vrhovnog komandanta Josipa Broza Tita, sve jedinice 2. bosanskog korpusa, na koje se odnosilo naređenje, reorganizovane su i popunjene. Tako je Korpus 10. avgusta u svom sastavu imao slijedeće jedinice: 4. krajišku diviziju; 10. krajišku diviziju; Grahovski odred; Kozarski odred; Podgrmečki odred; Travnički odred; Kupreški odred; Glamočko-livanjski odred; Ramski odred; Drvarsko-petrovački odred; Vukovski odred; Visočko-fojnički odred; Blagajski odred i Pljevski odred.

U sastavu 4. divizije bile su 6, 8. i 10. brigada i novoformirani Grahovski NOP odred, a u sastavu 10. divizije, 7. i 9. krajiška brigada i Glamočko-livanjski, Vukovski, Visočko-fojnički, Blagajski, Pljevski, Kupreški, Janjski, Travnički i Ramski odred.[6]

Formirana je i Grmečka grupa NOP odreda, u čiji sastav su ušli Kozarski, Podgrmečki, Ribnički i Drvarsko-petrovački odred.

Istovremeno sa reorganizacijom jedinica izvršene su i neke personalne promjene. Za vršioca dužnosti komandanta 4. divizije postavljen je Petar Vojnović, dotadašnji zamjenik komandanta 4. divizije, a za vršioca dužnosti komandanta 10. divizije, postavljen je Velimir Knežević dotadašnji komandant 10. krajiške brigade.

U novoformiranu Grmečku grupu NOP odreda postavljeni su: za komandanta Milorad Mijatović, dotadašnji komandant 10. divizije, a za političkog komesara Ilija Došen.

Ni druga neprijateljska strana, razumije se, nije išla u susret budućim značajnim događajima bez odgovarajućih priprema. Doduše, većih organizacijskih promjena nije bilo, vjerovatno, nije moglo ni biti, ali je bilo značajnih pomjeranja i promjena u operativnim funkcijama pojedinih jedinica.

Njemački komandant okupacionog evropskog Jugoistoka, general-pukovnik Ler, iako je koncentrisao vrlo jake snage za odbranu Balkana na teritoriji Bosanske krajine, u toku juna i jula uvjerio se da su te snage, uprkos neprekidnoj popuni, svakim danom sve slabije; iscrpljivale su se u borbama sa jedinicama 2. bosanskog korpusa.

S obzirom na to da nije raspolagao drugim svježim snagama, kojima bi u slučaju invazije anglo-američkih snaga osigurao odbranu obale Jadrana od Zadra do Dubrovnika i najvažnijih operativnih pravaca koji vode dolinama Une i Neretve i izvode sa obale duboko u pozadinu fronta na Balkanu, u savsko-dunavski basen, čijim bi zauzimanjem pala cijela odbrana Balkana, Ler je naredio da se ojača odbrana, posebno odbrana doline Une, snagama sa manje važnih pravaca.

Tim naređenjem njemačke snage su se povukle iz gornjeg toka Sane i Vrbasa, jednim dijelom prema Prijedoru i Bosanskom Novom, a drugim prema Bosanskom Petrovcu.[7]

Pošto je dolina Une za njemačkog komandanta Jugoistoka bila najvažnija za odbranu Balkana, on je naredio da 373. "Tiger" divizija rasporedi svoje jedinice u toku avgusta u Ličko Petrovo Selo, Donji Lapac, Kulen-Vakuf, Bosanski Petrovac, Bihać, Bosansku Krupu, Bosanski Novi i Prijedor, te da takvim rasporedom oslobodi 114. lovačku diviziju da kao prva izbije po šifri "Leander" u Zadar i Šibenik.[8]

Tako su na području Bihaća, Bosanskog Petrovca, Bosanske Krupe i Bosanskog Novog bile koncentrisane dvije vrlo jake njemačke divizije, jedna iza druge. To je bila najveća dubina odbrane na čitavom području Balkana, čime je bilo jasno izraženo i težište njegove odbrane, što je u potpunom skladu sa prethodnim Lerovim procjenama i predviđanjima o kojima je već bilo riječi.

Nakon povlačenja njemačkih jedinica, odbranu gornjeg toka Sane preuzele su jedinice 2. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga, a odbranu gornjeg toka Vrbasa preuzele su jedinice 4. lovačkog ustaško-domobranskog zdruga i 5. ustaškog stajaćeg zdruga.

Radi odbrane područja Banjaluke, na istoku, do Kotor-Varoša, na sjevero-zapadu, do Omarske kod Prijedora, i na sjeveru, do Bosanske Gradiške, područja koje je u njemačkom planu odbrane Balkana postalo najznačajnije kao baza i oslonac svih snaga za odbranu jadranske obale od Zadra do Dubrovnika, komandant njemačkih trupa u tzv. NDH, general Liters, naredio je da i 4. lovački ustaško-domobranski zdrug početkom avgusta napusti gornji tok Vrbasa i rasporedi svoje snage na području Banjaluke, te tako ojača već vrlo jake snage Nijemaca. Početkom avgusta na području Banjaluke koncentrisao je 11.000 Nijemaca, ustaša, domobrana, žandarma, policajaca i 3.000 četnika.

Na terenu Bugojna ostale su snage 5. ustaškog stajaćeg zdruga, jačine 1.000 ustaša, a u Jajcu 2. bojna 1. ustaškog stajaćeg zdruga[9] i 1. sklop konjaničkog puka u Travniku.[10]

U gornjem toku Vrbasa komandant Bosansko-krajiškog četničkog korpusa Uroš Drenović pokušao je da formira još jednu četničku brigadu na terenu između Jajca i Travnika (kod Komara), smatrajući da je situacija vrlo povoljna, ali to mu nije uspjelo.[11]

Očevidno je da je neprijatelj pregrupisanjem svojih snaga na unski pravac oslabio svoje snage, u gornjem toku Sane i Vrbasa. Otuda je i razumljivo što je prva napadna operacija 2. bosanskog korpusa u avgustu otpočela upravo na tom terenu.

Operacija 2. bosanskog korpusa za oslobođenje područja gornjeg toka Vrbasa i Sane počela je napadom na neprijateljske snage u Ključu. Taj napad su izvršile jedinice 8. krajiške brigade i snage Ribničkog odreda 4. krajiške divizije. Silovitim i nezadrživim napadom neprijateljska posada u gradu je potpuno razbijena. Ubijeno je preko 150 Nijemaca, ustaša, domobrana, a ranjeno ih je još više. Zarobljeno je 180 neprijateljskih vojnika, a zaplijenjene su velike količine oružja i vojne opreme.[12]

Poslije napada na Ključ dijelovi 8. krajiške brigade odmah su prebačeni na prostoriju Šator- Dinara, gdje je početkom avgusta pop Momčilo Đujić ponovo koncentrisao oko 3.000 četnika Dinarske četničke divizije, sa ciljem da se na području Glamoča spoje sa Bosansko-krajiškim četničkim korpusom i da zajednički prodru prema Drvaru i Bosanskom Petrovcu.

Napad na Đujićeve četnike izvršile su 8. i 10. krajiška brigada 4. krajiške divizije na Gnjatu (pl. Dinara). Tu su ih potpuno razbile i protjerale prema Kninu, gdje su ih dočekale snage Kninskog sektora NOV i PO Hrvatske i takođe im nanijele gubitke. Nastavljajući gonjenje četnika na jug, 8. i 10. krajiška brigada napale su i uništile ustašku posadu u dalmatinskom mjestu Vrlici i oslobodile to mjesto. Uništena je i grupa četnika koji su se posakrivali u Vrlici. Tada je očišćena čitava dolina Cetine i sva sela između Sinja i Knina.[13]

Jedinice 4. krajiške divizije, u sadejstvu s dalmatinskim i ličkim partizanskim snagama, razbile su četnike i u njihovom najjačem uporištu Kosovu polju. Osim toga, slomljen je protivnapad četničkih, italijanskih i ustaških snaga, koji su zajednički preduzele od Knina i Sinja. Poslije tih akcija četnici popa Đujića su potpuno razbijeni od Šatora do Kosova polja i Drniša, dobrim dijelom uništeni, a znatan broj se predao. Đujić je pobjegao u Knin, pod zaštitu Italijana.

U vrijeme dok su 8. i 10. krajiška brigada napadale i gonile četnike Dinarske četničke divizije, komandant Bosansko-krajiškog četničkog korpusa Uroš Drenović, prikupio je snage svoga korpusa s namjerom da izbije na Mliništa, prema Glamoču.

I upravo kada su se te četničke snage prikupile na terenu Mrkonjić-Grada i u samome gradu, koji su ustaše i domobrani poslije oslobođenja Ključa napustili bježeći prema Banjaluci, na teren Mrkonjić-Grada stigla je sa područja Podgrmeča 6. krajiška brigada, ispred koje su četnici pobjegli. Ona je dijelom snaga ušla u Mrkonjić-Grad, a 1. bataljon je produžio odmah u pravcu sela Gerzovo i Baraći, gdje je 11. avgusta došlo do borbe sa četnicima. Četnici su vrlo brzo rastjerani i u potjeru za njima, u pravcu sela Trnova, krenula su dva bataljona 6. krajiške brigade. Prvi bataljon je naišao na jak otpor, a treći bataljon je naišao na slabiji otpor. Zaplijenjena je arhiva četničke opštine u Gerzovu.[14]

Narednog dana, 12. avgusta, Bosansko-krajiški četnički korpus rasporedio je snage na dva pravca: 3. četničku brigadu u rejonu Gerzova, sa zadatkom da upornom odbranom sprečava prodor jedinica NOV i POJ preko Čardaka i Mliništa, prema području Glamoča, a ako bude primorana na povlačenje, da se povuče preko Čardaka, u planinu Vitorog i na Hrbljine, odakle će u sadejstvu sa snagama Dinarske četničke divizije posjesti Glamoč i područje Glamoča.

Sa 1. i 2. četničkom brigadom komandant Korpusa Uroš Drenović organizovao je odbranu terena Manjače, sa težištem odbrane na Sitnici. Štab 2. bosanskog korpusa izvjestio je Vrhovni štab o situaciji na terenu Mrkonjić-Grada i Manjače na dan 13. avgusta. Vrhovni štab je istog dana odlučio da se iskoristi vrlo povoljna situacija za razbijanje koncentrisanih četničkih snaga na Manjači. Saglasno toj odluci, već narednog dana, 14. avgusta, naredio je štabu 1. bosanskog korpusa da jednim dijelom snaga organizuje gonjenje četnika na terenu između Vrbasa i Vrbanje, preko planina Osmače, Tisovca i Čemernice, prema Vrbasu, a 2. bosanskom korpusu da napadne i organizuje gonjenje četnika preko Manjače, prema Vrbasu i Banjaluci. U vezi s tim, štab 1. bosanskog korpusaje 14. avgusta pisao štabu 2. bosanskog korpusa: "Prema direktivama V.Š. očekujemo vaš pokret prema Manjači. Taj vaš pokret mogao bi se koordinirati sa našom 12. divizijom. Stoga nas izvijestite na vrijeme... "[15]

Za razbijanje četnika na terenu Manjače štab 2. bosanskog korpusa odredio je 4. krajišku diviziju.[16] Ona je 16. avgusta napravila plan njihovog razbijanja i gonjenja.[17]

Prema tom planu, 6. i 8. krajiška brigada i Ribnički odred dobili su slijedeće zadatke: 6. krajiška brigada jednim bataljonom progoni i uništava četničke grupe oko Mrkonjić-Grada, a glavnim snagama, širokim frontom, napada pravcima Boždarevica, Vidovići, Radaljica, Palež, Kozarevac, Marčete, Lazičići, držeći vezu sa 8. krajiškom brigadom u selu Lokvarima.

U vrijeme planiranja napadnih dejstava na Manjači, štab 4. krajiške divizije obratio se (16. avgusta) Operativnom štabu Grmečke grupe NOP odreda s predlogom da se Podgrmečki NOP odred usmjeri prema Sanskom Mostu i Vrhpolju, i dalje prema Kozici i Tramošnji, gdje bi uhvatio taktičku vezu s lijevim krilom Ribničkog odreda, radi širokog obuhvata četnika sa sjevera.[18]

Operativni štab grmečke grupe NOP odreda složio se sa predlogom štaba 4. krajiške divizije i naredio štabu Podgrmečkog NOP odreda, koji je već od početka avgusta dijelom snaga dejstvovao na terenu Sanskog Mosta, da uspostavi vezu sa Ribničkim odredom i štabom 4. divizije.

Devetnaestog avgusta 1943. u 4.00 časa počeo je napad jedinica 4. krajiške divizije preko Manjače, prema Banjaluci, i na pruzi Prijedor - Banjaluka, sa zapadne strane.[19]

Drugog dana borbe četničke snage na Manjači pokušale su da pruže jači otpor, naročito na sektoru Sitnice. Međutim, nisu mogle odoljeti silovitom naletu 4. krajiške divizije. Ribnički odred je već tog dana potpuno razbio četnike na svom pravcu napada, a 8. i 6. krajiška brigada su to isto učinile. Osma je potpuno razbila četnike, a 6. je razbila i nastavila da goni četnike na svom pravcu. Potom su sve snage 4. krajiške divizije koje učestvuju u ovom napadu produžile dejstva između rijeke Vrbasa i ceste Sitnica - Banjaluka.[20]

Operacija razbijanja četničkih snaga na terenu Manjače[21] produžena je i narednih dana čišćenjem terena između Vrbasa, Sane i željezničke pruge Banjaluka - Prijedor. Prema naređenju štaba 4. krajiške divizije, 6. krajiška brigada da dejstvuje glavnim snagama izmedu Vrbasa, Han-Kola, Joveličkog brda i Lješće, a jednim bataljonom oko Mrkonjić-Grada, gdje se nalazio štab korpusa sa Oblasnim komitetom KPJ za Bosansku krajinu. Osma krajiška brigada dejstvovala je lijevo od 6, prema pruzi Banjaluka - Prijedor - Piskavica - Bronzani Majdan- Pervan, a Ribnički odred lijevo od 8. brigade, dolinom rijeke Sane, na sjeveru do sela Marićke, a na istoku do Bronzanog Majdana.

U dejstvima na Manjačkom sektoru do 30. avgusta ubijeno je i zarobljeno 60 četnika, među kojima i komandant Mićo Azarić. Zarobljeno je 7 domobrana

i zaplijenjeno 30 pušaka, 3.000 metaka, 1 teški minobacač, 69 mina, veće količine soli i šećera.

U selu Subotici razoren je vodovod koji je davao vodu za Banjaluku. Dijelovi snaga 4. krajiške divizije, goneći četnike, izbili su na Povlovac, periferiju Banjaluke. Četnici su satjerani u grad. Nijemci su bili prinuđeni da zatraže pomoć, odnosno veći broj aviona, koji su 28. avgusta cijeli dan bombardovali i mitraljirali položaje jedinica i štaba 4. krajiške divizije, uz istovremenu žestoku vatru 36 topova i haubica. Za odbranu grada upotrijebljene su i snage 202. tenkovskog bataljona. Tolike snage u utvrđenom gradu, naravno, nije mogla savladati sama 4. krajiška divizija, pa se morala povući i posjesti položaje na liniji Slivno- Kadina Voda.

Šesta krajiška brigada zauzela je položaje sjeverno od Sokolova, prema Bronzanom Majdanu, samo jednim bataljonom, dok je ostalim snagama čistila teren oko Mrkonjić-Grada. Četnici 3. krajiške brigade Bosansko krajiškog četničkog korpusa, pod komandom Mitra Trivunčića, pobjegli su preko Čardaka i Mliništa prema Hrbljinama.[22]

Trinaesta krajiška brigada formirana 24. avgusta od Ribničkog odreda dobila je zadatak da dolinu Sane, između Sanskog Mosta i Prijedora i prema pruzi Prijedor - Banjaluka očisti od četnika. Na tom terenu brigada se zadržala i 30. avgusta.

U ljeto 1943. godine 2. četnička brigada Bosansko-krajiškog četničkog korpusa dobila je zadatak da se sa terena Manjače, podijeljena u manje grupe, provlači na slobodnu teritoriju oko Prijedora i Sanskog Mosta, da tu pronađe četničke saradnike i preko njih stvori četničko uporište. Komandant njemačkih trupa u NDH svesrdno je pomagao četnicima da ostvare svoj uticaj i tako oslabe snage NOP-a, pa je 2. bataljon 2. četničke brigade, pod komandom Vase Mijatovića, stavljen pod zaštitu okupatora u Prijedoru, sa zadatkom da uspostavi kontrolu u dolini Sane, između Prijedora i Sanskog Mosta, i terena u dolini Gomjenice, od Prijedora do Bronzanog Majdana. Na taj način Nijemci su pomoću četnika nastojali da obezbijede vrlo značajne komunikacije u dolini Sane (Vrhpolje - Sanski Most - Prijedor) i u dolini Gomjenice (Banjaluka - Prijedor).

Četnici su iskoristili odsustvo snaga 4. krajiške divizije u toku jula i sve češće se pojavljivali u grupama u rejonu Sanskog Mosta. Polovinom avgusta Podgrmečki odred je protjerao četnike iz rejona Sanskog Mosta, naročito iz sela Podvidača i Koprivna, gdje su nastojali da se učvrste.

Dvadeset osmog avgusta 1943. snage 13. krajiške brigade i jedna četa 2. bataljona Podgmečkog odreda oslobodile su Vrhpolje i zarobile cijelu četu domobrana. O tome komanda 15. brdskog njemačkog korpusa već narednog dana, 29. avgusta, pisala je komandi 2. oklopne armije:

"Jedna četa dobrovoljačkog puka iz Banjaluke noću 27/28. avgusta zarobljena u Vrhpolju, sa 148 vojnika, 130 pušaka, 16 puškomitraljeza, 1 teškim mitraljezom i 1 minobacačem. Naređeno da se puk odmah rasformira, a ljudstvo uključi u 3. ustaško-domobranski gorski zdrug.[23]

Borbe protiv četnika vođene su u avgustu i na terenu Bosanskog Petrovca. Poslije razbijanja četnika Dinarske četničke divizije na području Glamoča, na Gnjatu i Dinari, štab 4. krajiške divizije naredio je štabu 10. krajiške brigade da odmah izvrši pokret prema Bosanskom Petrovcu i razbije četnike koji su, koristeći se okolnošću da Drvarsko-petrovački odred svojim snagama nije mogao da ostvari kontrolu tako velike teritorije (Drvara, Bosanskog Petrovca, Kulen-Vakufa i Bihaća) upadali u sela oko Bosanskog Petrovca i prisilno mobilisali ljudstvo.

Dva bataljona 10. krajiške brigade 17. avgusta su se razmjestila u selima ispod planine Klekovače, prikupljajući podatke o četnicima, a zatim su 26. avgusta izvršili pokret preko sela Drinića i napali četnički logor u selu Bujadince. Iznenađeni četnici su se raspršili i pobjegli u Bosanski Petrovac, pod zaštitu Nijemaca. Prolazeći kroz sela Kolunić, Šekovac, Drinić, Bare, Bukovaču, bataljoni 10. krajiške brigade su naišli na 60 omladinaca, koje su četnici prisilno mobilisali i koji su pobjegli, te se dobrovoljno javili u 10. krajišku brigadu.[24] U daljem pokretu prema Bravskom Vagancu i Smoljanima, gdje se, takođe, u brigadu javilo 20 omladinaca, u selu Vođenici jedinice 10. krajiške brigade su iznenadile i rastjerale četnike, zarobivši trojicu četnika i kompletnu kuhinju. Nijemci su iz Krnjeuše i Osjećenice sa Medene Glavice odmah intervenisali da bi spasili četnike, koji su im bili predstraža za odbranu pravca Bosanski Petrovac - Bosanska Krupa, ali su ih jedinice brigade odbile.

Dok su ta dva bataljona 10. krajiške brigade vodila borbu na terenu Bosanskog Petrovca, ostala dva bataljona te brigade su, vodeći borbu na terenu Bosanskog Grahova i Glamoča, zajedno sa Glamočko-livanjskim i Grahovskim odredom, razbila ujedinjene četnike i ustaše na području Livna, oslobodivši sela Čaprazlije, Donji i Gornji Rujani i Lištane.[25]

Predviđajući da će jedinice NOV i POJ u daljem prodoru napasti i Livno, neprijatelj je 26. avgusta prebacio bojnu 5. ustaškog stajaćeg zdruga iz Glamoča u Livno. U Glamoč su tada ušle jedinice Glamočko-livanjskog odreda.

U vrijeme borbi koje je vodila 10. krajiška brigada na terenu južno i istočno od Bosanskog Petrovca, Drvarsko-petrovački odred, pored držanja njemačkih posada u blokadi na Oštrelju i aktivnih dejstava prema Bosanskom Petrovcu, jednim dijelom snaga (Bihaćkim bataljonom) dejstvovao je i na komunikacijama Bihać - Bosanski Petrovac i Vrtoče - Kulen-Vakuf.

Krajem avgusta štab Drvarsko-petrovačkog odreda usmjerio je glavne snage na komunkaciju Bihać - Bosanski Petrovac i Bihać - Kulen-Vakuf.

Na području Kozare na kojem je djelovao Kozarski odred (14. avgusta stavljen je pod komandu Grmečke grupe odreda) nije bilo četnika. Taj odred je glavne borbe vodio na komunikacijama Banjaluka - Prijedor i Prijedor - Bosanski Novi - Bosanska Kostajnica, protiv njemačkih i ustaško-domobranskih snaga. U drugoj polovini avgusta Kozarski odred je izvršio tri napada i postigao velike uspjehe.[26]

Prvi je izveden 17. avgusta 1943, kada je bila potpuno likvidirana neprijateljska posada u Blagaju. Svi bunkeri u Blagaju i okolini su srušeni i zapaljeni.

Drugi i najveći napad izvršio je Kozarski odred 24. avgusta. Toga dana dočekao je protivtenkovski divizion 373. njemačke "Tiger" divizije, koji je sa 32 kamiona, 6 automobila, 8 motocikla, 12 protivtenkovskih topova, kalibra 50 mm, iz Prijedora krenuo prema Bosanskom Novom. Na cesti između Prijedora i Bosanskog Novog sve snage Kozarskog odreda izvršile su jednovremeno bočni napad i za vrlo kratko vrijeme razbile kolonu, zarobile više od 100 Nijemaca i uništile 6, a zaplijenile 6 protivtenkovskih topova. Nekoliko kamiona sa materijalom izvezeno je na područje Kozare, a ostali su uništeni.[27]

U trećem napadu koji je izveo 2. bataljon kozarskog odreda 27. avgusta, na cesti između Kozarca i Ivanjske, zarobljena je kompletna 6. satnija 7. domobranske pukovnije.[28]

Dok su u drugoj polovini avgusta glavne snage 4. krajiške divizije i pomenutih odreda bile angažovane u borbi prutiv četnika na području Manjače, Mrkonjić-Grada, Glamoča, Bosanskog Grahova i Bosanskog Petrovca, glavne snage 10. krajiške divizije bile su angažovane u borbi protiv Nijemaca i ustaša.[29]

Na teritoriji 10. krajiške divizije od polovine jula djelovala je i 5. krajiška divizija. Štab 5. divizije je sa štabom 10. divizije 17. jula 1943. formirao Visočko-fojnički odred. U toku jula, avgusta, a i kasnije, u borbama na tom terenu 5. krajiška divizija je postigla vrlo velike uspjehe.[30] Pomenimo samo onu akciju kada je noću 16/17. jula 5. krajiška divizija prešla preko gazova na rijeci Bosni iz istočne u zapadnu Bosnu, između Podlugova i Dobrinje, blizu Sarajeva, i uništila 2 kilometra pruge, nekoliko propusta i više stotina metara telefonske linije. Poslije toga. 8. krajiška divizija nastavila je intenzivna i aktivna dejstva na zapadnoj obali Bosne. Do 10. avgusta, jedinice 5. krajiške divizije izvele su uspješno 14 akcija.

Najveći uspjeh, u stvari, pravi podvig, izvela su 3 bataljona 1. krajiške brigade napadom na neprijateljski aerodrom Rajlovac kod Sarajeva, noću 10/11. avgusta 1943. godine. Brigada je usiljenim maršem za jednu noć prišla blizu Rajlovca i preko dana se prikrila u jednoj šumi, a naveče, 10. avgusta u 22 časa, glavnim snagama je napala aerodrom, a pomoćnim porušila prugu prema Sarajevu u dužini od 30 metara. Partizani su brzo upali u aerodrom i spalili 30 aviona (18 "dornijera", 3 "blenhajma", 5 "henšela" i 4 nepoznate marke), a teško oštetili 7 aviona. Iz Sarajeva, u pomoć Nijemcima na aerodromu, pošao je oklopni voz, ali je naišao na porušenu prugu i survao se. Zauzeta je željeznička stanica u Podlugovima, gdje je uništeno 6 lokomotiva i 70 vagona.[31]

[1] AVII, k. 14, reg. br. 30/6.

[2] AVII, k. 766, reg. br. 37/7.

[3] AVII, k. 407, reg. br. 10/1-3/. Dana 18. jula 1943. Vrhovni komandant je prije pokreta u Bosansku krajinu stavio 12. diviziju pod komandu štaba 1. bosanskog korpusa.

[4] AVII, k. 7-A, reg. br. 36/1.

[5] AVII, k. 7-A, reg. br. 36/1

[6] AVII, k. 766, reg. br. 16/7.

[7] AVII, NAV-N-T-3115, Roll. 1295/169.

[8] AVII, k. 60. reg. br. 1/2

[9] AVII, k. 114, reg. br. 25/25.

[10] AVII, k. 28, reg. br. 2/1-17.

[11] AVII, k. 235, reg. br. 9/1.

[12] AVII, k. 456, reg. br. 14/1-2.

[13] AVII, k. 9-A, reg. br. 16/2

[14] AVII, k. 456, reg. br. 15/1-6

[15] AVII, k. 407-A, reg. br. 1/2-1.

Štab l. bosanskog korpusa je još tada pisao: "Situacija u centralnoj Bosni se vrlo povoljno razvija... U naše jedinice stupilo preko l00 bivših četnika Forkape. Stanovništvo Župe dobroje primilo dolazak naših jedinica i do sada se javilo u naše jedinice preko 400 omladinaca. Prnjavorski odred porastao na 260 boraca, a toliki je i Banjalučki odred".

[16] AVII, k. 776-A, reg. br. 19/2

[17] AVII, k. 766, reg.br. 21/7.

[18] 281 AVII, k. 766-A, reg. br. 2/3.

[19] 281 AVII, k. 766-A, reg. br. 2/3.

[20] AVII, k. 766, reg. br. 19/7.

[21] Prije početka napada na Manjaču, štab 4. krajiške divizije naredio je štabovima 6. i 8. krajiške brigade i Ribničkom NOP odredu da preduzmu sve mjere obezbjeđenja jer su na tom sektoru poginuli od četnika Mladen Stojanović, Ivica Marušić Ratko, Drago Langa, Kasim Hadžić, Rifat Burdžević Tršo, Vladimir Knežević Volođa, Tomaš Žižić, Hasan Kikić, Muhamed Kazaz i bezbroj drugih rukovodilaca.

[22] AVII, k. 766-A, reg. br. 20/3.

[23] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 554/741.

[24] AVII, k. 456, reg. br. 15/1-6.

[25] AVII, k. 456, reg. br. 15/1-6.

[26] AVII, k. 1625, reg. br. 4/1-1.

[27] AVII, NAV-N-T 314, Roll. 556/1134.

[28] AVII, k. 80, reg. br. 39/2.

[29] AVII, k. 456, reg. br. 17/1-5.

[30] AVII, k. 781, reg. br. 23/7.

[31] AVII, NAV-N-T-314, Roll. 554/475-6.

Kao štoje 8. krajiška divizija od polovine jula dejstvovala na teritoriji 10. krajiške divizije i zabilježila izvanredne uspjehe, i 1. proleterska divizija je dejstvovala na istom području od polovine avgusta 1943. godine. U to vrijeme ustaško-domobranske snage u gornjem toku Vrbasa - od Jajca do Bugojna - našle su se u veoma napovoljnoj operativnoj situaciji i pod pritiskom mnogo jačih snaga (1. proleterske i 10. krajiške divizije). Drugoj ustaškoj bojni 1. ustaškog stajaćeg zdruga i 1. sklopu domobranske konjaničke pukovnije nije preostalo ništa drugo nego da se bez borbe iz Jajca povuku prema Travniku i Sarajevu. One su to učinile 17. avgusta, i istog tog dana u Jajce su prve ušle jedinice Janjskog odreda. U Jajcu im se predalo 75 domobrana, 8 podoficira i 3 oficira.[1]

Ubrzo, za Janjskim odredom pristigli su i dijelovi 6. brigade 4. divizije i dijelovi 7. brigade 10. divizije. Dijelovi 6. krajiške brigade odmah su napustili Jajce da bi učestvovali u operaciji čišćenja područja Manjače od četnika, a u Jajcu je ostao jedan bataljon 7. krajiške brigade, dok su glavne snage te brigade odmah produžile dejstva prema Travniku. Najprije su iz pokreta napali neprijateljsku posadu u Turbetu, kod Travnika, razbili je i protjerali u Travnik.

Istovremeno kada je oslobođeno Jajce jedinice 3. brigade 1. proleterske divizije oslobodile su Donji Vakuf, odakle je, pred naletom 3. brigade, pobjegao 3. sklop zagrebačke konjaničke pukovnije iz Travnika.[2] Kao stalna posada u oslobođenom Donjem Vakufu raspoređen je Janjski odred.

Građanstvo Jajca i DonjegVakufa sa velikim oduševljenjem dočekalo je ulazak jedinica NOV i POJ. Odmah su uspostavljene komande mjesta. Uspostavljena je telefonska veza između Jajca i Donjeg Vakufa, a uspostavljen je i željeznički saobraćaj.

Dvadesetog avgusta u Jajcu je održan veliki zbor naroda, na kojem su govorili najistaknutiji politički i vojni rukovodioci.[3] Istog dana (20. avgusta) štab 10. krajiške divizije premjestio se iz sela Mujdžića u Jajce, odakle je uspostavio neposrednu vezu sa Vrhovnim štabom NOV i POJ i obavijestio ga o oslobođenju područja srednjeg i gornjeg toka Vrbasa. Ujedno, štab divizije je obavijestio Vrhovni štab da su Janjski, Travnički i Blagajski odred popunili 7. krajišku brigadu i da brigada broji 1.000 boraca. Time je naređenje Vrhovnog komandanta NOV i POJ da se ta brigada popuni za deset dana bilo u potpunosti izvršeno.

Pred štabom 10. krajiške divizije postavio se zadatak oslobođenja Bugojna. To je bio jedini grad na području gornjeg toka Vrbasa koji još nije bio oslobođen. Što brže oslobođenje Bugojna zahtijevali su opšti interesi daljeg razvoja NOP-a, s obzirom na predstojeći razvoj situacije. Zbog toga je akcija za oslobođenje Bugojna počela već 22. avgusta. U njoj su učestvovali: iz 10. divizije, jedan bataljon 9. brigade, Vukovski i Blagajski odred; iz 1. proleterske divizije, 3. krajiška brigada i iz 5. krajiške divizije, 4. krajiška brigada.

U trodnevnim žestokim borbama poraženo je i razbijeno preko 1.000 ustaša, a grad je konačno bio oslobođen.[4] Oko 156 ustaša uspjelo je da pobjegne u Travnik, a jedan mali dio u Kupres, dok su ostali bili uništeni. Prema izvještaju 5. ustaškog stajaćeg zdruga, preko 500 ustaša je ubijeno u borbama za Bugojno.[5]

Već prvog dana napada, za vrijeme najžešćih borbi, ustaškoj posadi u Bugojnu pošle su u pomoć ustaše iz doline Rame i iz Prozora, ali ih je dočekala 1. krajiška brigada 5. krajiške divizije, potpuno ih razbila i gonila natrag sve do Prozora. Sjutradan, 23. avgusta 1943. po naređenju komandanta njemačkih trupa u tzv. NDH, ustaške snage iz Prozora ponovno su, uz pomoć njemačkih tenkova, pokušale da prodru preko Makljena i pomognu 5. ustaškom stajaćem zdrugu u Bugojnu. Intervencionističke snage neprijatelja iz Prozorske kotline ponovno je dočekala, razbila i ponovo protjerala u Prozor 1. krajiška brigada 5. divizije.

Dok su vođene borbe za oslobođenje Bugojna, Kupreški, Vukovski i Blagajski odred pokidali su telefonske veze Duvno - Šujica - Livno - Bugojno, a u selima Rujani i Lištani razbili i većim dijelom uništili ustaške posade.

Komandant njemačkih trupa u NDH oštro je ukorio ustaše što su napustile gornji tok Vrbasa i pravce koji izvode preko Livna, u Split, i preko Makljena, u dolinu Neretve. Naredio je komandi 5. ustaškog stajaćeg zdruga, koji se povukao iz Bugojna u Livno i Imotski, da svim snagama ustaša iz Imotskog, Livna i Kupresa ponovno zauzme Bugojno i gornji tok Vrbasa. Ustaše su napale 24. avgusta od Kupresa, a dočekale su ih 9. krajiška brigada sa Vukovskim i Blagajskim odredom. Krvave borbe su vođene tri dana, sve dok ustaše nisu razbijene i uz velike gubitke protjerane u Livno.[6] Dok su snage 10. krajiške divizije vodile borbu protiv ustaša koje su nastupale iz pravca Kupresa i Livna, štab 1. proleterske divizije je 26. avgusta naredio l. proleterskoj brigadi da zaposjedne položaje neposredno oko Travnika i brani pravce koji izvode preko Donjeg Vakufa i sjevernije prema Jajcu.[7]

Vrhovni štab NOV i POJ ocijenio je da je oslobođenje Jajca, ne samo kao centra oslobođene teritorije Bosanske krajine, već kao mjesta odakle će u predstojećim prelomnim događajima moći najbolje da utiče na dalji razvoj NOR-a i revolucije u Jugoslaviji, događaj od veoma velikog značaja. Zato je Vrhovni štab NOV i POJ naredio 1. proleterskoj diviziji da uporno brani pravac od Travnika prema Jajcu i da bi izvršila taj zadatak pojačao ju je dijelovima 7. krajiške brigade. Isto tako, naredio je da 10. krajiška divizija ni po koju cijenu ne dozvoli prodor ustaša iz Kupresa u Bugojno, te da 10. i 4. krajiška divizija očiste teren oko Jajca i Mrkonjić-Grada od četnika.[8]

S obzirom na veličinu svoje zone odgovornosti (matične teritorije) štab 2. bosanskog korpusa je osjetio potrebu za povećanjem broja operativnih jedinica (divizija i brigada) u sastavu korpusa. Postojale su i mogućnosti za njihovo povećanje, jer su se snage NOP odreda bile tako namnožile, ojačale i naoružale da je bilo mogućno formirati 2-3 nove brigade i zadržati isti broj teritorijalnih jedinica (NOP odreda). Zbog toga se štab korpusa u drugoj polovini avgusta, tačnije 20. avgusta, obratio Vrhovnom štabu NOV i POJ s predlogom da se od Kozarskog, Podgrmečkog i Ribničkog NOP odreda formiraju tri nove brigade i nova divizija, koja bi dejstvovala između Une i Vrbasa, s tim da se na istom području formiraju novi NOP odredi.[9]

Vrhovni štab NOV i POJ odobrio je da se formiraju nove brigade, ali se nije složio s predlogom da se formira i nova krajiška divizija, jer je već bilo predviđeno da se pojačaju postojeće brigade.

Vrhovni komandant nije se složio ni sa predlogom o formiranju grupe NOP odreda. On je još 18. avgusta pisao štabu 2. bosanskog korpusa da su grupe NOP odreda preživjela stvar i da treba formirati brigade kao pokretne jedinice i manje partizanske NOP odrede.

Na osnovu odobrenja Vrhovnog štaba NOV i POJ, štab 2. bosanskog korpus je 23. avgusta 1943. od dotadašnjeg Ribničkog NOP odreda formirao 13. krajišku brigadu,[10] obavještavajući komandanta Grmečke operativne grupe NOP odreda, Milorada Mijatovića, o formiranju brigade i njenom privremenom stavljanju pod komandu štaba 4. divizije (zbog novih zadataka koje je ta divizija uskoro trebalo da dobije). Štab Korpusa je naredio da se što prije od Kozarskog odreda formira 14. krajiška brigada. Tada štabu 2. bosanskog korpusa nije bilo poznato da je rasformirana 11. brigada 5. divizije i da je zbog toga novoformiranoj 13. brigadi trebalo dati brojnu oznaku 11, pa je naknadno izdao takvo naređenje. Međutim, borci i rukovodioci 13. brigade zahtijevali su da ostane prvobitni naziv brigade, tako da je brigada formirana od Kozarskog NOP odreda dobila naziv 11. krajiška brigada.[11]

U vezi s formiranjem 11. i 13. krajiške brigade, štab 2. bosanskog korpusa je 24. avgusta naredio štabu Grmečke operativne grupe NOP odreda da odmah nakon formiranja tih brigada izdvoji po 100 boraca i formira dva nova NOP odreda pod istim nazivom - Ribnički i Kozarski NOP odred. Predviđeno je da ti borci budu jezgro budućih NOP odreda, koji će stalno brojno narastati i jačati. Osim toga, štabu Grmečke operativne grupe NOP odreda naređeno je da za 8. krajišku brigadu izdvoji jednu četu, kao jezgro budućeg Cazinskog NOP odreda,

koji će dejstvovati na području Cazina.[12] Već narednog dana, 25. avgusta, taj odred je formiran. Za vršioca dužnosti komandanta Cazinskog NOP odreda štab korpusa je postavio Mehu Abazovića, a za političkog komesara Šemsu Tabakovića.

Isto tako, štab Grmečke operativne grupe NOP odreda imao je zadatak da na terenu Sanski Most - Bronzani Majdan formira novi odred koji će nositi naziv Sanski NOP odred.[13]

Prateći veoma brz razvoj dogadaja u svijetu i zemlji, Vrhovni komandant NOV i POJ odlučio je da što prije popuni jedinice na teritoriji Bosanske krajine i pripremi ih za predstojeće zadatke. Radi toga je predviđeno da se u Jajcu 27. avgusta održi savjetovanje. Štab 2. bosanskog korpusa dobio je poziv 22. avgusta sa zahtjevom da ponese tačne statističke podatke o svim jedinicama na teritoriji 2. korpusa. Pozvani su i sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu Đuro Pucar Stari i član Oblasnog komiteta Osman Karabegović da podnesu izvještaj o vojno-političkoj situaciji na sektoru 2. korpusa.[14]

Na Savjetovanju u Jajcu Vrhovni komandant NOV i POJ složio se sa postavljenjima koja je 12. avgusta privremeno izvršio štab 2. bosanskog korpusa, s tim što je za zamjenika komandanta 4. divizije postavio Voju Todorovića, dotadašnjeg komandanta 1. brigade 5. divizije.[15] Osim toga, odlučeno je da 2. bosanski korpus ima u sastavu dvije divizije sa po tri brigade, a da svaka brigada broji najmanje po 1.000 boraca. U isto vrijeme, na teritoriji korpusa trebalo je formirati veći broj NOP odreda koji će obezbjeđivati slobodnu teritoriju; uništavati četnike, voditi borbu sa Nijemcima, ustašama i domobranima, mobilisati nove borce i popunjavati brigade, odnosno formirati nove brigade. Drugim riječima, trebalo je brigade i divizije potpuno osloboditi teritorijalne funkcije i osposobiti ih za manevarska dejstva izvan njihove matične teritorije.

Dva dana poslije Savjetovanja u Jajcu, štab 2. bosanskog korpusa je izdao naređenje štabu 4. krajiške divizije, u kojem se ističe važnost zadatka jedinica Korpusa, odnosno važnost borbe protiv četnika. U naređenju je, izmedu ostalog, rečeno:

"... Drugo, u Vrhovnom štabu podvukli su važnost razbijanja i uništenja četničkih bandi na našem području i postavili pred nas da se do maksimuma zalažemo da te bande uništimo i razbijemo ih kao formacije... "[16]

U vezi sa izvršavanjem tog zadataka, 4. krajiškoj diviziji je naređeno da dejstvuje na prostoriji između Sane i Vrbasa, sjeverno od ceste Ključ - Mrkonjić-Grad, a 10. krajiškoj diviziji južno od pomenute ceste. Veza između te dvije divizije je bila u Mrkonjić-Gradu, gdje se tada nalazio štab Korpusa sa Oblasnim komitetom KPJ za Bosansku krajinu.

Istog dana, 30. avgusta, kada je štab 2. bosanskog korpusa pisao pomenuto naređenje svojim divizijama za organizovanje borbenih dejstava protiv četnika na području Bosanske krajine, stiglo je i drugo naređenje iz Vrhovnog štaba koje se odnosilo na istu stvar.

1. - Hitno izvršite predviđenu reorganizaciju i popunu jedinica, kao štoje utvrđeno na zajedničkom sastanku. Nastojte da ljudstvo koje je predviđeno za 1 diviziju hitno uputite u njen sastav. Ovo ljudstvo treba da dođe u sastav svojih jedinica prije nego što smo predvidjeli, a najkasnije do 10. septembra t.g.

2. - Hitno sprovedite mobilizaciju na svim sektorima, a zatim posvetiti punu pažnju vojno-političkom učvršćivanju jedinica.

3. - Četnike i njihove baze na sektoru vašeg korpusa uništiti. Ovo treba sigurno izvršiti da bi odlaskom Vaših glavnih snaga sa tog terena odredi mogli da rade.

4. - Prikuljajte podatke o neprijatelju na sektoru vašeg korpusa, a što pre nam dostavite što detaljnije podatke o neprijateljskom garnizonu u Banjoj Luci i o sistemu odbrane Banje Luke.

5. - Organizovati evakuaciju žita sa sektora Bugojno - Mrkonjić-Grad na prostoriju Janja i Vukovskog. Jedan dio toga žita podijeliti stanovništvu, a drugi ostaviti stanovništvu na čuvanje pod kontrolom narodnooslobodilačkih odbora. Može se dozvoliti da pojedini odredi na tome terenu imaju dobro sakrivene manje magacine.

6. - Dvadeset osmog avgusta t.g. otpočela je njemačka ofanziva sa linije: Drežnik-Bihać-Kulen-Vakuf protiv naše oslobođene teritorije u Lici. Već se vode žestoke borbe. U vezi s tim potrebno je da razvijete jaku djelatnost na komunikaciji Petrovac - Bihać, a i na ostalim komunikacijama u dolini Une. Zarobljeni njemački vojnici govore da idu preko Like na Jadran.

Zapaženo je prikupljanje jedne njemačke grupe kod Pljevalja. Dio tih trupa, jačine od 1.000, prispio je 27. avgusta t.g. u Goražde. Sa snagama od jednu hiljadu vojnika neprijatelj drži garnizon u Kalinoviku. To dokazuje neprijateljevu težnju za držanje komunikacije ka Hercegovini.

Mi vjerujemo da će cilj svih pokušaja neprijatelja biti oslobođenje i obezbjeđenje komunikacija. To nam govori da naše pozadinske ustanove treba sklanjati visoko u planine i dalje od komunikacije. U vezi sa time, potrebno je kod tih baza blagovremeno privući i hranu.

S obzirom na novonastalu situaciju u zemlji i na frontu na Siciliji, Vrhovni komandant je ponovo naredio štabu 2. bosanskog korpusa da se 1. proleterska divizija mora popuniti sa 1.000 dobro naoružanih, politički visoko svjesnih boraca, kao što je zaključeno na Savjetovanju u Jajcu, najkasnije do 10. septembra. Naređeno je, takođe, da do toga roka glavne snage Korpusa moraju razbiti četnike, kako bi mogle preći sa teritorije Bosanske krajine na druge teritorije. Održanje slobodne teritorije Bosanske krajine i njeno obezbjeđenje trebalo je da preuzmu krajiški odredi.

Čim je primio naređenje Vrhovnog štaba NOV i POJ, štab 2. bosanskog korpusa, shvativši da je vrijeme najvažniji faktor, rasporedio je članove štaba Korpusa na teren da rukovode akcijama.

Na teren Podgrmečkog NOP odreda otišao je politički komesar korpusa Velimir Stojnić i izdvojio 550 boraca za 1. proletersku diviziju. Na Kozaru je otišao komandant Grmečke operativne grupe NOP odreda Milorad Mijatović i iz Kozarskog odreda izdvojio 450 boraca, za 1. proletersku diviziju.

U Drvar je otišao zamjenik komandanta korpusa Nikola Karanović i od tamošnjeg odreda odvojio 150 boraca za 1. proletersku diviziju. Tako se već 8. septembra 1943. u rejonu rasporeda 1. proleterske divizije prikupilo 1.150 odabranih boraca za njenu popunu.

Neposredno prije kapitulacije Italije, glavne snage 2. bosanskog korpusa -4. i 10. krajiška divizija, te 1. proleterska divizija i 5. krajiška divizija iz 1. bosanskog korpusa, bile su prikupljene u širem području Jajca, Bugojna i Travnika - spremne za pokret prema strategijskom planu Vrhovnog komandanta u slučaju kapitulacije Italije. U sastav tih divizija trebalo je da uđu Glamočko-livanjski i Grahovski NOP odred.

Tako je 2. bosanski korpus spremno očekivao jedan od najvažnijih događaja u 2. svjetskom ratu - kapitulaciju Italije.

Pripreme za adekvatne akcije nakon kapitulacije Italije obavljene su i u drugim krajevima i jedinicama NOV i POJ.

Vrhovni komandant Josip Broz Tito je početkom septembra procijenio i zaključio da će Italija vrlo brzo kapitulirati. S tim u vezi izdao je naređenje svim štabovima NOV i POJ da se pripreme za reagovanje na taj događaj i da izvrše dva osnovna zadatka: (1) razoružanje italijanske vojske, odnosno pozivati je da se uključi u NOV i POJ, (2) mobilizacija ljudstva iz tih krajeva Jugoslavije.

Jedinice NOV i PO Hrvatske, koje su se nalazile u italijanskoj okupacionoj zoni, dobile su konkretne zadatke o razoružanju italijanskih vojnih jedinica.

U Sloveniji su još u toku avgusta jedinice NOV i PO Slovenije spremno očekivale taj važan događaj.

Na području srednje Dalmacije i jugozapadne Bosne u prvoj polovini septembra bilaje raspoređena 9. dalmatinska divizija (sastava 1, 3. i 4. brigada), zatim 5, 6. i 7. dalmatinska brigada, Kninski i Sjevernodalmatinski NOP odred.

U Hercegovini 10. hercegovačka brigada vodila je uporne borbe s četnicima, zbijala ih sve više pod skut italijanskih okupatora, oslobađajući sve veću teritoriju. Na taj način se pripremala da zajedno sa ostalim jedinicama NOV i POJ u datom momentu razoruža italijanske jedinice.

Vrhovni komandant Josip Broz Tito je 5. septembra 1943. naredio štabu 2. proleterske divizije da, s obzirom na situaciju, ubrza pripreme za formiranje korpusa na teritoriji Crne Gore, Sandžaka i Hercegovine.[17] Na taj način drug Tito je vršio pripremu da se na toj velikoj teritoriji, pod jedinstvenom komandom razoružaju Italijani i mobiliše novo ljudstvo, naročito na teritoriji Sandžaka. Ujedno je planirao da formira proleterski korpus, jačine 10.000 boraca. O tome je pisao, između ostalog, Glavnom štabu NOV i PO Slovenije:

"Bilo bi dobro da iz Slovenije dođe kao popuna naših proleterskih brigada bar 1.000 ljudi, jer Slovenaca još u njima nemamo. Namjeravam stvoriti proleterski korpus iz postojećih brigada od barem 10.000 boraca. Sa tom vojskom ćemo osvojiti oružja, inaće ćemo zavisiti od Engleza, koji ga nerado daju... "[18]

S obzirom na situaciju u Sloveniji, Glavni štab NOV i PO Slovenije nije mogao poslati ljudstvo za popunu proleterskog korpusa, a kasnije će Vrhovni komandant NOV i POJ formirati proleterski korpus od 1. proleterske divizije, u čiji sastav će ući i 13. brigada "Rade Končar" 13. hrvatske divizije i 6. lička divizija u cjelini.

Za razliku od zadataka kojeje početkom septembra odredio glavnim štabovima NOV i POJ na teritoriji Slovenije, Hrvatske, Hercegovine, Crne Gore i Sandžaka - razoružanje Italijana i mobilizacija ljudstva - Vrhovni komandant NOV i POJ naredio je 2. bosanskom korpusu i 1. proleterskoj diviziji da i dalje izvršavaju zadatke dobijene 30. avgusta, a to je, na prvom mjestu, uništenje četnika na teritoriji Bosanske krajine i proširenje slobodne teritorije, uz uništavanje njemačkih i ustaško-domobranskih uporišta i rušenje objekata i kumunikacija.

No, iako 2. bosanski korpus i 1. proleterska divizija nisu dobile konkretne zadatke za razoružanje Italijana, Vrhovni komandant je svakako računao s tim snagama i za izvršenje tog zadatka, ako zatreba, ali su one bile namijenjene prvenstveno za izvršavanje revolucionarnih zadataka u slučaju povezivanja i zajedničkog nastupanja međunarodnih reakcionarnih snaga i kontrarevolucionarnih snaga u zemlji.

Da su kovani takvi planovi potvrđuju i mnogobrojni propagandni leci koji su avgusta 1943. iz aviona bacani na teritoriji Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine. U njima je kralj Petar II Karađordević pozivao sve kontrarevolucionarne snage da unište komuniste, tj. snage NOV i POJ.[19]

Međunarodna i domaća reakcija je u toku avgusta napravila planove za uništenje snaga revolucije i u tom pogledu izdala konkretna naređenja za čije sprovođenje su izvršena i postavljenja vođa kontrarevolucije na rukovodeće položaje.

Po planu međunarodne i domaće kontrarevolucije, Draža Mihailović, kao vrhovni komandant svih četničkih, odnosno kontrarevolucionarnih snaga u zemlji, izdao je naređenje da sve četničke jedinice odmah počnu sa pogromima i ubijanjem na najzvjerskiji način - klanjem svih aktivista i saradnika narodnooslobodilačkog pokreta na tlu Jugoslavije. Izvršenjem toga zadatka trebalo je uništiti političke snage revolucije. To je bilo zavođenje strahovitog krvavog terora buržoazije nad revolucionarnim snagama, odnosno masama koje su bile na strani revolucije.

Ta naređenja Draža Mihailović je dostavio svim potčinjenim komandantima, među kojima i četničkom komandantu zapadne Bosne Slavoljubu Vranješeviću koje izvodno glasi:

Prema naređenju Gospodina ministra vojske, mornarice i načelnika štaba Vrhovne komande imaju se staviti pod slovo "Z" svi simpatizeri komune i oni koji se vraćaju iz partizanskih redova u kojima su bili sa ili bez oružja.

Bolje je to učiniti danas nego da se docnije ima još posla sa takvim tipovima. Jednom trebamo biti načisto, da sve ono što je bilo u komuni više od mesec dana to se više ne može nikada izlečiti.

1. Organizacija - Svaki komandant brigade iz sastava svoje brigade odabraće tri najpoverljivija četnika koji će obrazovati patrolu "Z". Ova patrola ima izvršavati samo naređenja komandanta brigade. Komandant brigade ima držati u najvećoj tajnosti imena tih četnika i nikome ne sme dozvoliti da se imena tih četnika doznaju i postanu javna tajna.

2. Upotreba - Patrola "Z" upotrebljava se za likvidaciju simpatizera komune i svih partizana koji su u borbi zarobljeni ili su se iz bilo kojih razloga predali sa ili bez oružja. Pravo upotrebe ove patrole ima samo komandant brigade.

3. Rad patrole je tajan. Patrola izvršava zadatke samo noću, i to one koje dobiva od svoga komandanta brigade.

4 - Skrećem pažnju komandantima korpusa i brigada na izvršenje ovog naređenja. Jedinicama kojima nije dostavljeno ovo naređenje od strane ove komande, imaju im dostaviti komandanti korpusa.

Dostavljeno: Ktu Motajičke brigade, Ktu ZŽupske brigade, Ktu Srednje-bos. korpusa, Ktu Bosansko-krajiškog korpusa.

Jugoslovenska izbeglička vlada i kralj Petar Karađorđević bili su toliko sigurni da će se vratiti u zemlju i preuzeti vlast, da su unaprijed izvršili postavljenja u vojsci.[20]

Sve to je potvrdilo zaključke druga Tita da kontrarevolucionarne snage pripremaju i planiraju udar na snage NOP-a Jugoslavije poslije kapitulacije Italije, odnosno u momentu invazije na istočnu obalu Jadranskog mora. Za razbijanje i uništenje udruženih snaga kontrarevolucije, ukoliko se te snage koncentrišu i pređu u napad, Vrhovni komandant je predvideo 4. i 10. diviziju 2. bosanskog korpusa, 5. diviziju 1. bosanskog korpusa i 1. proletersku diviziju. Kao što je već konstatovano, on je još polovinom avgusta naredio štabu 2. bosanskog korpusa da NOP odredi preuzmu obezbjeđenje slobodne teritorije Bosanske krajine, kada divizije korpusa krenu sa te teritorije.[21]

Predviđajući da bi glavne snage kontrarevolucije mogle izvršiti napad na Dalmaciju, Vrhovni komandant je orijentisao pomenute divizije i brigade prema toj teritoriji. To je, u stvari, i brojno i kvalitativno bila veoma jaka operativna grupa.

U 4, 5. i 10. krajiškoj diviziji bilo je devet brigada (1, 4, 6, 7, 8, 9, 10, 11. i 13), ukupne jačine 12.000 boraca, u 1. proleterskoj diviziji dve brigade (l. i3), ukupno 3.000 boraca, u dalmatinskoj 9. diviziji u brigadama i NOP odredima 7.000 boraca. Svega 22.000 vrlo dobro naoružanih, hrabrih, iskusnih starih boraca, politički visoko svjesnih boraca - revolucionara. Toj operativnoj grupi bi u datom momentu sadejstvovale i snage 2. udarnog korpusa.

Neposredno uoči kapitulacije Italije, divizije su bile ovako raspoređene: 4. krajiška divizija na terenu Manjače, Glamoča i Bosanskog Grahova, angažovana u borbi protiv četnika; 5. krajiška divizija u rejonu Travnika, Fojnice i Bugojna angažovana u borbi protiv Nijemaca i ustaša, 10. krajiška divizija na području Jajca, Kupresa i Livna, sa glavnim zadatkom da uništi četnike u Hrbljinama i ustaše prema Imotskom; 1. proleterska divizija u rejonu Bugojna i Gornjeg Vakufa, orijentisana prema Livnu.

Vrhovni štab, čije je sjedište od 25. avgusta 1943. bilo u oslobođenom Jajcu, a štab 2. korpusa i Oblasnog komiteta za Bosansku krajinu u Mrkonjić-Gradu, neposredno je održavao vezu sa štabom Korpusa i uticao na njegove borbene zadatke.

S obzirom na zadatke koje je Korpus imao, Vrhovni štab je prihvatio predlog da se štab Korpusa premjesti iz Mrkonjić-Grada u Ribnik.

Zbog plana da se u Jajcu održi Drugo zasjedanje AVNOJ-a, Vrhovni komandant je 4. septembra 1943. izdao naređenje štabu Korpusa, u kojem je između ostalog stajalo:

"... Vašim snagama morate potpuno obezbijediti sektor Jajca od svakog pokušaja napada četničkih bandi.

Kao što smo se dogovorili, Vi treba da grupišete potrebne snage i da razbijete te bande. Izgleda da se Vaša 4. divizija suviše udaljila na sjever i ostavila četnike za leđima. Mišljenja smo da privučete neke njene dijelove za uspostavljanje situacije na tom sektoru... "[22]

"... Vaša 9. brigada (10. divizije) ostaće izvjesno vrijeme na sektoru Šujice da bi spriječila komuniciranje sa Kupresom i Livnom... Ovo naređenje mi smo direktno izdali 9. brigadi... "[23]

Sprovodeći naređenje Vrhovnog štaba, štab 2. korpusa i u prvoj polovini septembra glavne snage usmjerava u borbu protiv četnika, i to na dva područja:

krajišku diviziju na područje Mrkonjić-Grada i Manjače, a 10. krajišku diviziju na područje Hrbljina, Skadimovca i Malovana, zatim jugoistočno do Glamoča i sjeveroistočno od Livna.

Na području Mrkonjić-Grada i Manjače,"po okolnim šumama i šumarcima, prikriveno su djelovale grupe četnika koje su pripadale 1. i 2. četničkoj "brigadi" Bosansko-krajiškog četničkog korpusa. Glavne snage tih dviju četničkih brigada bile su angažovane neposredno oko Banjaluke na izvršenju zadatka koji su dobile od komande 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa: da drže spoljnu liniju odbrane Banjaluke.

Komandant Bosansko-krajiškog četničkog korpusa Uroš Drenović najčešće se nalazio u Banjaluci, gdje je njemačkoj tajnoj policiji - Gestapou podnosio izvještaje o brojnom stanju, rasporedu i namjerama jedinica NOV i POJ, o partizanskim štabovima, uključujući i Vrhovni štab NOV i POJ, i o saradnicima NOP-a na području Manjače, Mrkonjić-Grada, koje je trebalo po njegovom predlogu uništavati.

Treća četnička brigada Bosansko-krajiškog četničkog korpusa nalazila se u Hrbljinama, Skadimovcu i Malovanu. Imala je zadatak da spriječi prodor jedinica NOV i POJ prema srednjoj Dalmaciji i time pomogne Dinarskoj četničkoj diviziji i njenom komandantu, popu Momčilu Đujiću, da pripremi teritoriju srednje Dalmacije sa osloncem na Dinaru radi koncentrisanja snaga kontrarevolucije.

Za borbu protiv četnika na prostoriji pl. Klekovača - pl. Crna gora-pl. Crni vrh-s.Rore, štab 2. bos. korpusa je 30. avgusta 1943. formirao udarni NOP odred.

Kontrolu prostorije koju zatvara cesta Banjaluka - Mrkonjić-Grad i rijeka Vrbas, štab Korpusa je povjerio novoformiranoj 13. krajiškoj brigadi, koja je 3. septembra 1943. ušla u sastav 10. krajiške divizije.

Štab 2. bosanskog korpusaje 4. septembra obavijestio Vrhovni štab o reorganizaciji korpusa i preduzetim mjerama za razbijanje i uništenje četničkih bandi. U tom izvještaju, između ostalog, kaže se:

"... 3. Na svim sektorima našeg operativnog područja, gdje se nalaze četnici, preduzeti su napadi na tu bandu.

4. Krajiška divizija, u čišćenju prostorije između Sane i Vrbasa, došla je do same Banjaluke. Razbijeni dijelovi četnika prikupili su se u Banjaluci i zatražili pomoć od Nijemaca... "[24]

Dva dana kasnije, 6. septembra, pod rukovodstvom delegata štaba 2. bosanskog korpusa Slavka Komarice, napravljen je plan zajedničkog dejstva Drvarskog, Grahovskog i Glamočko-livanjskog odreda u borbi protiv četničke Dinarske divizije kod Knina i Bosanskog Grahova i na sektoru Glamoča i Livna.[25]

Na osnovu naređenja štaba 2. bosanskog korpusa, štab 10. krajiške divizije je 2. septembra 1943. počeo s pripremama za razbijanje četnika na području Hrbljina, Skadimovca i Malovana. Odlučeno je da se pomenuta prostorija opkoli 7. septembra jačim snagama i da se 3. krajiškoj četničkoj brigadi nametne odlučujući sudar. Za izvršenje tog zadatka dovučen je i bataljon 7. krajiške brigade, koji se nalazio u Mrkonjić-Gradu.[26]

Međutim, četnici pod komandom Mitra Trivunčića, Dušana Duvnjaka i Tode Todorovića "Noktaša" primijetili su opkoljavanje i pobjegli preko Glamoča i planine Staretine, prema Livnu. Na terenu Hrbljina ostalo je svega 70 četnika, koji su se skrivali po šumama Malovana i Cincara.

Čišćenje prostorije Hrbljina, Skadimovca i Malovana završeno je 8. septembra, a već 9. septembra 3. krajiška četnička brigada sa područja Livna povratila se na teren oko Mrkonjić-Grada. Dobivši obavještenja o tome, štab 7. krajiške brigade je naredio da dva bataljona napadnu četnike na terenu Dragnića i Podgorije. Poslije kraće borbe četnici su pobjegli u Jasenove Potoke.

Dok je 7. brigada progonila četnike sa Blagajskim odredom i jednim bataljonom 9. krajiške brigade, ostale snage 9. brigade, po naređenju Vrhovnog komandanta, blokirale su ustaške snage u Kupresu i Livnu radi obezbjeđenja prolaza 1. proleterskoj diviziji iz rejona Bugojna i Gornjeg Vakufa prema Dalmaciji.[27]

Sprovodeći naređenje Vrhovnog komandanta o obezbjeđenju šireg rejona Jajca, štab 10. krajiške divizijeje spojio Janjski i Blagajski odred u jedan (Blagajsko-Janjski odred) i 6. septembra dao mu zadatak da obezbjeđuje komunikaciju Jajce - Janj - Blagaj.[28]

Poslije čišćenja prostorije Hrbljine - Skadimovac - Malovan, štab 10. krajiške divizije je rasporedio snage za kontrolu čitave teritorije. U isto vrijeme, to je bila koncentracijska prostorija, sa koje bi 10. divizija, zajedno sa 1. proleterskom i 5. krajiškom divizijom, u slučaju potrebe, izvršila pokret prema području srednje Dalmacije.

Sprovodeći predviđenu reorganizaciju svojih jedinica, uz istovremeno čišćenje sektora Manjače, Pljeve, Malovana, Skadimovca i Hrbljina od četnika, i pripremajući divizije za pokret sa teritorije Bosanske krajine, štab 2. korpusa je ubrzano radio i na reorganizaciji vojnopozadinskih vlasti.

Rad na organizaciji vojnopozadinskih vlasti bio je veoma značajan, jer su komande područja, mjesta i partizanske straže, na prvom mjestu, obezbjeđivale slobodnu teritoriju od neprijateljskih špijuna, diverzantskih grupa, četničkih grupa i grupica, pomagale rad organa narodnih vlasti i svih društveno-političkih organizacija, mobilisale ljudstvo i popunjavale jedinice NOV i POJ, materijalno i zdravstveno zbrinjavale jedinice NOV i POJ i narod na oslobođenoj teritoriji, organizovale i obezbjeđivale razvoj narodne privrede, organizovale teritorijalnu obavještajnu službu, a po potrebi uključivale se partizanskim stražama, zajedno sa jedinicama NOV i POJ, u borbu protiv jakih neprijateljskih ispada na slobodnu teritoriju.

S obzirom na naređenje Vrhovnog komandanta da se potpuno obezbijedi širi rejon Jajca sa Bugojnom zbog posebnog značaja toga rejona u budućim događajima, štab 2. korpusa je prije kapitulacije Italije reorganizovao vojnopozadinske vlasti, a 8. septembra izdao je naredbu da se formira Jajačko vojno područje.

Slobodna teritorija šireg rejona Jajca, pored velikog političkog značaja, imala je i veliki značaj za dalje jačanje i razvoj jedinica NOV i POJ. U Jajcu je 4. septembra 1943. Vrhovni komandant formirao Oficirsku školu. Na prvi kurs štab 2. bosanskog korpusa uputio je iz svojih jedinica 60 rukovodilaca, što je bilo vrlo značajno za jačanje jedinica Korpusa. U vezi s tim, Vrhovni štab je naredio:[29]

1) Prvi Vrhovnom štabu formirana je oficirska škola. Prvi kurs te škole otpočeće 15. septembra i trajaće najmanje mesec dana. Na ovaj kurs poslaće:

1) 1 djvizija... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 15 boraca,

2) V divizija... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15 borac

3) XI divizija... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 20 boraca,

4) II bos. korpus... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 60 boraca,

5) Prateći bataljon... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10 boraca.

Brojem kursista obuhvatiti niže i više trupne oficire, imajući u vidu da će težište kursa biti na usavršavanju nižeg oficirskog kadra. Ovim brojem obuhvatiti i oficire iz postojećih partizanskih odreda. Njihov procenat ne sme da bude manji od procenta oficira udarnih brigada.

2) Kursisti sa sobom da ponesu svu ratnu opremu, pušku sa 40 metaka i pribor za jelo i spavanje, što više vojničkih pravila i pribora za pisanje i sekcije Jajca i Travnika (1:100.000). Na svakih deset vojnika treba uputiti po jedan puškomitraljez sa po 200 metaka (Zbrojovka, Šarac).

Njemačka vrhovna komanda oružane sile je u toku avgusta 1943. pratila razvoj situacije u Italiji i zaključila da će kralj Viktor Emanuelo III i vlada Italije, na čelu sa maršalom Pjetrom Badoljom, vrlo brzo kapitulirati i sklopiti mir sa zemljama Antihitlerovske koalicije. Predviđajući da će poslije kapitulacije Italije doći do invazije na okupiranom jugoistoku Evrope - na Balkanu, njemačka vrhovna komanda je još 18. avgusta naredila da se na jugoistoku sprovede Hitlerova direktiva broj 48, formiranjem operativnih komandi i dovođenjem pojačanja.[30] Tim naređenjem formiranaje Grupa armija "F", sa sjedištem u Beogradu, a za njenog komandanta postavljen je feldmaršal Maksimilijan fon Vajks, koji je ujedno bio i komandant Jugoistoka. General-pukovnik Aleksandar Ler, dotadašnji komandant Jugoistoka, ostao je samo komandant Grupe armija "E", koja je posjela Grčku.

Na teritoriji Srbije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Albanije sve njemačke i kvislinške jedinice stavljene su pod komandu štaba 2. oklopne armije. Taj štab, na čelu sa generalom Lotarom Rendulicem, prekomandovan je sa istočnog fronta. Po nazivu tog štaba sve jedinice su nazvane 2. oklopna armija, iako su to bile većinom pješadijske jedinice.

Komandant Jugoistoka (ujedno komandant Grupe armija "F") preuzeo je komandu i nad Grupom armija "E", i nad 2. oklopnom armijom, 26. avgusta 1943.godine 13.00časova. Toga dana u sklopu oklopne armije, na teritoriji Bosanske krajine i Dalmacije formiran je 15. brdski armijski korpus od dotadašnje teritorijalne komande njemačkih trupa u tzv. NDH. Određeno je da mjesto sjedišta štaba Korpusa bude u Banjaluci. Za komandanta Korpusa postavljen je dotadašnji komandant njemačkih trupa u tzv. NDH, general Rudolf Liters.[31]

Pet dana nakon formiranja (30. avgusta) komanda 15. brdskog armijskog korpusa obavijestila je pretpostavljenu komandu - 2. oklopnu armiju o rasporedu svojih snaga:[32] SS divzija "Princ Eugen" kod Uloga i Prozora; 114. lovačka divizija u rejonu Kulen-Vakufa; 373. "Tiger" divizija na području Bihaća i Bosanskog Petrovca; 369. "Vražja" divizija u dolini Bosne, kod Travnika, Zenice i Busovače; 1. rezervni puk u rejonu Sarajevo - Pazarić.

Posebnim izvještajem komandant 15. brdskog armijskog korpusa obavijestio je komandu 2. oklopne armije o rasporedu lovačkih i brdskih ustaško-domobranskih zdrugova pod komandom njemačkih divizija: 1. lovački ustaško-domobranski zdrug, na području Doboja, pod komandom 369. njemačke divizije; 2. lovački ustaško-domobranski zdrug, na području Bosanske Krupe, pod komandom 373. "Tiger" divizije; 4. lovački ustaško-domobranski zdrug na području Banjaluke, pod komandom komandanta puka divizije "Brandenburg"; 3. gorski ustaško-domobranski zdrug, na području Bosanskog Novog i Prijedora, pod komandom 373. "Tiger" divizije i 2. gorski ustaško-domobranski zdrugu dolini Neretve, pod komandom SS divizije "princ Eugen".

U navedenim izvještajima, komanda 15. brdskog armijskog korpusa dostavila je i brojno stanje korpusa na dan 1. septembra 1943.godine. Ukupno, u Korpusu je bilo 197.000 ljudi i 33.102 konja, najviše tovarnih za brdsko ratovanje.

I pored tolikih snaga, komanda 15. brdskog armijskog korpusa je 31. avgusta u toku dana dva puta obavještavala komandu 2. oklopne armije o teškom položaju snaga Korpusa na teritoriji Bosanske krajine. U prvom izvještaju navodi se da snage SS divizije "Princ Eugen" vode borbu kod Prozora, da su istovremeno jedinice 2. bosanskog korpusa napale Livno i tamošnjoj posadi nanijele ozbiljne gubitke, da se vode borbe kod Teslića, da su partizani napali Bosansku Gradišku. Na kraju izvještaja komandant Korpusa kaže da je naredio 5. ustaškom stajaćem zdrugu i komandi SS divizije "Princ Eugen" da ni po koju cijenu ne smiju dozvoliti da partizani zauzmu Livno.

U drugom izvještaju opisuje se velika partizanska aktivnost u okolini Bosankog Novog, Bihaća, Lapca, Martin-Broda, rudnika Ljubije, Sanskog Mosta, Banjaluke, Dervente i tvrdi da su sve jedinice zauzete borbama sa jedinicama NOV i POJ.

Na sastanku u Sušaku, koji je održan 2. septembra između generala Litersa i Robotija, dogovoreno je da Nijemci od 2. italijanske armije preuzmu Gračac i boksitno područje Drniš i Sinj sa aerodromom. Prema tom dogovoru, 7. septembra 114. lovačka njemačka divizija je zaposjela Knin. Toga dana SS divizija "Princ Eugen", s glavninom snaga,bila je u Mostaru, a neke njene jedinice vodile su borbu protiv partizana kod Livna.[33]

Primajući dužnost komandanta Jugoistoka od dotadašnjeg komandanta general-pukovnika Aleksandra Lera, feldmaršal Maksimilijan fon Vajks potpuno je prihvatio Lerovo gledište o tome da težište odbrane okupiranog evropskog Jugoistoka - Balkana treba da bude na istočnoj obali Jadranskog mora, od Zadra do Splita, i po dubini dolinama Une, Neretve i Bosne, do Save. Stoga je posebnom pažnjom početkom septembra pratio razvoj situacije na teritoriji Bosanske krajine.

U nedostatku njemačkih snaga kao pojačanja za odbranu teritorije Bosanske krajine, feldmaršal Maksimilijan fon Vajks je naredio generalu Litersu da

pojača odbranu teritorije dovođenjem novih ustaško-domobranskih snaga. Na to je Liters odgovorio da je on 5 zdrugova, ili 60%, od ukupno 8 ustaško-domobranskih lovačkih i gorskih zdrugova tzv. NDH, koji predstavljaju elitne jedinice - najbolje opremljene i najbolje naoružane, već rasporedio na teritoriji Bosanske krajine. Uvažavajući taj Lerov argument, feldmaršalu Vajksu nije preostalo ništa drugo nego da uputi zahtjev vladi tzv. NDH da ova angažuje civilno stanovništvo za građenje puteva, mostova, propusta, njihovo čuvanje i održavanje.[34] Istovremeno, 6. septembra, naredio je vazduhoplovnim snagama da intenzivno izviđaju područje Banjaluke, Sarajeva, Bihaća i Mostara, kako bi se ostvario potpun uvid u raspored i pokrete jedinica NOV i POJ.[35]

Na osnovu dobijenih podataka avio-izviđanjem i preko obavještajne službe, njemački komandant Jugoistoka je obavijestio komandu 2. oklopne armije, "da se očekuju Titove snage na području dalmatinske obale, jer im je naređeno da pojačaju svoja dejstva.. ,".[36]

Osmog septembra 1943. italijanski kralj Vitorio (Vittorio) Emanuele III i predsjednik italijanske vlade Pjetro Badoljo (Pietro Badoglio) potpisali su bezuslovnu kapitulaciju, sklopili primirje sa vladama zemalja Antihitlerovske koalicije i obećali da će se boriti na strani saveznika, protiv svakog onog ko podigne oružje protiv Italije.[37]

Istog dana, telefonski i radio-depešama njemačka Vrhovna komanda oružane sile naredila je izvođenje plana "Akse" (Achse), po kojem je hitno trebalo razoružati italijansku vojsku i zaposjesti cjelokupnu teritoriju koju su do tada držale italijanske armije. Već narednog dana, 9. septembra 1943, komanda 2. oklopne armije izdala je armijsku zapovijest broj 1, kojom je obavijestila potčinjene komande Korpusa da 2. oklopna armija odmah preuzima komandu nad cjelokupnim hrvatskim, srpskim, crnogorskim i albanskim područjem, i da će razoružavajući italijanske snage, posjesti najvažnija uporišta i obalske odsjeke, sprečavajući neprijateljeve pokušaje da se iskrca.[38]

Komandant 15. brdskog armijskog korpusa, primivši naređenje broj 1. komande 2. oklopne armije, izdao je 9. septembra naređenje potčinjenim jedinicama, koje glasi:[39]

a) 114. lovačka divizija treba da posjedne odsjek Zadar - Šibenik i brani obalu...

b) SS divizija "Princ Eugen" treba da posjedne i brani obalski odsjek Split - Dubrovnik - Gruda. Poslije prebacivanja. vazdušnim putem, jednog bataljona u Sinj, tamo treba prevesti 1. pukovski štab i najmanje još jedan bataljon, da bi se što prije angažovali u zauzimanje Splita. Marševske dijelove tih jedinica, artiljerijski divizion, itd., treba ubrzano dovesti za njima.

c) 373. "Tiger" divizija treba da obezbjeđuje dotur za 114. lovačku diviziju od Bosanskog Novog i aerodrom Bihać. Radi toga treba osloboditi inžinjerijski bataljon i pt divizion. Četvrta lovačka brigada (4. ustaško-domobranski lovački zdrug, prim. D.K.) smjenjuje inžinjerijski bataljon u Bosanskoj Gradiški, a 3. brigadu (3. gorski ustaško-domobranski zdrug, prim. D.K.) treba razvući na istok, do Kozarca uključno. Štab i 3/202 tenkovskog bataljona potčinjava se diviziji. U Bosansku Krupu se dovodi 3. tenkovska četa. Štab treba prebaciti u Banjaluku. Treba ubrzano izvršiti potrebno pomjeranje radi smjenjivanja dijelova 114. lovačke divizije.

d) 369. "Vražja" divizija obezbjeđivaće liniju dotura za SS diviziju prema do sada izdatim naređenjima. Treba ubrzano smjeniti jedinice SS divizije na odsjeku Konjic - Rama.

1. bataljon 1. rezervnog lovačkog puka dodjeljuje se 369. diviziji za angažovanje na zaštiti pruge (po mogućnosti do Sarajeva). Obezbjeđivati aerodrom u Sarajevu... "

Na vijest o kapitulaciji Italije, Vrhovni komandant NOV i POJ izdao je nekoliko vrlo značajnih naređenja. Posebnu važnost ima naređenje Glavnom šlabu NOV i PO Hrvatske od 9. 09. 1943., u kome se, između ostalog, kaže:

"Bevc (Edvard Kardelj) neka da hitna uputstva GS Slovenije da stupi u vezu s Talijanima radi predavanja oružja i eventualne saradnje protiv Nijemaca. U Sloveniji i Hrvatskoj sada je glavna mobilizacija i naoružanje. Neke jače borbe s Nijemcima izbjegavati... Pozovite domobrane i oficire na predaju i saradnju s nama...

AVNOJ treba hitno popuniti i reorganizirati. Skoro ćemo se morati pred inostranstvom izjasniti što mislimo o kralju i londonskuj vladi. Englezi, očito, misle da se miješaju u naše unutrašnje stvari. To im nećemo dozvoliti... "[40]

Istog dana, 9. 9. 1943, napisano je i upućeno, tokođe veoma važno naređenje vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita štabu 2. proleterske divizije, koje glasi:

"Formirajte korpus. Komandant Peko (Dapčević), politkom Mitar (Bakić), načelnik Primorac (Rudolf). Predložite štab za 2. diviziju. Treća (divizija) ima štab.

Foču i Goražde zadržite. Ne upuštajte se u neke jače borbe s Nijemcima. Treba da sačuvamo snage. Povežite se preko Sandžaklija sa Srbijom...

Preduzmite hitno mjere da Italijani nama predaju oružje. Vršite najhitnije mobilizaciju u Sandžaku, Crnoj Gori i Hercegovini. Obratite pažnju na mobilizaciju u Sandžaku."[41]

Pošto je dobio obavještenja od Glavnog štaba NOV i PO Slovenije, od Glavnog štaba NOV i PO Hrvatske i od štaba 2. udarnog korpusa da je većina italijanskih svih vojnika razoružana, da je po pozivu znatan broj Italijana stupio u jedinice NOVJ, da je zadobijen ogroman ratni plijen, da je u jedinice NOV i POJ stupilo hiljade novih boraca, da je u Dalmaciji dignut opštenarodni ustanak, drug Tito je zaključio da je u vojnostrategijskom planu odnijeta puna pobjeda nad okupatorskim i kontrarevolucionarnim snagama.

To se odrazilo na dalji kvantitativni i kvalitativni rast snaga NOV i POJ. Nakon razoružanja Italijana, jedinice NOV i POJ su više nego dvostruko ojačale brojno, a tehnički mnogo više.

Bila je to potpuna pobjeda vojne strategije vrhovnog komandanta, druga Tita, koji je još od druge polovine juna 1943. naredio da se sprovedu intenzivne pripreme za razoružanje italijanske okupacione vojske u Jugoslaviji u momentu kapitulacije Italije.

Kao što je već konstatovano, 2. bosanski korpus, 5. krajiška divizija iz 1. bosanskog korpusa i 1. proleterska divizija, prema planu Vrhovnog štaba, nisu imale nikakve konkretne zadatke u vezi s razoružanjem italijanske vojske, pa je i razumljivo što 9. septembra, na dan kapitulacije Italije, nisu dobile nikakve nove zadatke.

Ali Vrhovni komandant je sve do 10. septembra 1943. te snage držao spremne za pokret prema Dalmaciji.

Kada su 12. septembra 1943. Anglo-Amerikanci izvršili invaziju najužni dio kopna Italije, drug Tito je zaključio da se do kraja oktobra, tj. do eventualnog dovođenje novih trupa Velike Britanije i SAD, zapadni saveznici neće niti mogu iskrcati na istočnu obalu Jadranskog mora.

U to vrijeme (od 8. septembra), 6. i 8. krajiška brigada 4. krajiške divizije nalazile su se na odmoru u rejonu Sanskog Mosta i Ključa, spremne za pokret prema Dalmaciji.

Vrhovni komandant je za to vrijeme pratio borbena dejstva i namjere Nijemaca, koji su poslije zauzimanja Dubrovnika, Makarske, Sinja i Klisa pripremali napad na oslobođeni Split.[42]

Saznavši da Nijemci ubrzano koncentrišu snage u Sinju, drug Tito skreće pažnju štabu 2. bosanskog korpusa i štabu 1. proleterske divizije da je "potrebna hitna intervencija." On je 10. septembra naredio štabu 1. proleterske divizije da hitno krene u Split i obezbijedi evakuaciju ogromnog ratnog materijala.

Štabu 2. bosanskog korpusa izdato je naređenje da uputi u Dalmaciju 6. i 10. krajišku brigadu 4. krajiške divizije sa istim zadatkom - obezbjeđenje rejona Splita.

Shodno tom naredenju, 1. proleterska brigadaje krenula 13. septembra iz rejona Gornjeg Vakufa, u pravcu Duvna, a 3. proleterska krajiška brigada 1. proleterske divizije krenula je iz rejona Bugojna istim pravcem.[43]

Štab 2. bosanskog korpusa, s obzirom na naređenje Vrhovnog komandanta, izdaje naređenje štabovima 4. i 10. divizije za pokret prema Dalmaciji. U naređenju se, između ostalog, kaže:[44]

"... Štab 4. divizije uputiće svoju 10. i 6. brigadu na prostoriju Cetinjske doline, negdje oko Vrlike. Sa brigadama će ići i štab divizije. Sa te prostorije hvatati vezu sa štabom 1. proleterske divizije, koji će doći sa sjevera, preko Aržana, negdje u okolinu Sinja... Štab 1. proleterske divizije privremeno će komandovati i snagama 4. divizije.

Štab 10. divizije uputiće 3. bataljon 9. brigade na zatvaranje pravca Kupres - Bugojno i davanje posade u gradu Bugojno. Na tom zadatku je bila 3. krajiška brigada, koja treba biti smjenjena.

Sa jednim bataljonom 9. brigade i odredskim snagama djeovati na komunikaciji Kupres- Šujica i na malovansku četničku bandu... "

Sa 6. i 10. krajiškom brigadom 4. krajiške divizije krenuli su u Dalmaciju komandant i politički komesar divizije, dok je zamjenik komandanta divizije ostao na području Podgrmeča sa 8. krajiškom brigadom.[45]

Vrhovni komandant nije naredio ostalim snagama 2. bosanskog korpusa da i one krenu u Dalmaciju, jer se situacija poslije iskrcavanja Anglo-Amerikanaca na kopno Italije promijenila. U datoj situaciji najvažnije je bilo proširiti i obezbijediti slobodnu teritoriju Bosanske krajine, zbog ćega će se i 1. proleterska divizija i dijelovi 4. krajiške divizije odmah nakon što evakuišu meterijal iz rejona Splita vratiti ponovo na teritoriju Bosanske krajine.

Na putu u Dalmaciju 10. krajiška brigada sudarila se s četnicima i, zajedno sa Udarnim bataljonom Drvarsko-petrovačkog odreda, 1. i 2. bataljonom Grahovskog odreda, u žestokim borbama 10-15. septembra, na području Bosanskog Grahova, Strmice kod Knina i na planini Dinari, potpuno razbila četnički puk "Petar Mrkonjić" iz sastava Dinarske četničke divizije, progoneći razbijene dijelove četnika prema Kosovu, jugoistočno od Knina.

Odmah po završetku te borbe, dva bataljona 10. krajiške brigade izvršila su pokret prema dolini Une i napala njemačku posadu u selu Prkosima kod Vrtoča (dijelovi 373. njemačke divizije) noću 17/18. septembra 1943. godine.[46]

Poginulo je ili ranjeno 270 Nijemaca, a iz 10. brigade poginulo je 8 i ranjeno 20 boraca. Među poginulim bila je i Marija Bursać, kasnije odlikovana "Ordenom narodnog heroja".

Komandant 15. brdskog njemačkog armijskog korpusa pratio je pokrete 1. proleterske i 4. krajiške divizije prema Dalmaciji, ali je bio nemoćan ma šta da učini. Raspolagao je u pozadini dvijema vrlo jakim divizijama: 369. "Vražjom" u dolinama rijeke Bosne i Neretve i u dolini Une 373. "Tiger" divizijom. Međutim, obe su zbog vrlo snažnug dejstva jedinica 2. bosanskog korpusa bile "prikovane" za komunikacije.

To prizna je i komandant jugoistoka, feldmaršal Maksimilijan fon Vajks, u svom izvještaju njemačkoj vrhovnoj komandi 18. septembra 1943. Objašnjavajući situaciju, između ostalog, on piše:

"Na području 15. armijskog korpusa borba između Sinja i Splita. Napad ustanika kod Kulen-Vakufa, Bihaća i Turbeta.

Na području 2. domobranskog korpusa napad ustanika u rejonu Dervente... Velika aktivnost ustanika na željezničkim prugama koje vode prema jadranskoj obali... "[47]

Šesta i 10. krajiška brigada 4. divizije stigle su na područje Sinja u Cetinsku dolinu 20. septembra 1943. godine. U pokretu sa sjevera, od Bosanskog Grahova preko Dinare, 6. krajiška brigada progonila je četnike na Kapnici, ispod Gradine. Četnički vođa Markica Ćućuz sa oko 70 četnika bježao je prema sjeveru u Kosovo Polje i Knin, pod zaštitu okupatora.

Narednog dana, 21. septembra, dio snaga 6. krajiške brigade nastavio je gonjenje četnika na istom terenu, a snage 2. bataljona 10. krajiške brigade (ostala dva još nisu bila pristigla od Bosanskog Petrovca), zajedno sa jedinicama 3. dalmatinske brigade, koje su se nalazile na Svilaji, i sa dijelom snaga 6. krajiške brigade, napale su četnike sa dva pravca: dijelovi 4. divizije od Kijeva i Vrlike, a 3. dalmatinska brigada od planine Svilaje i sela Koljana. Četnici su razbijeni i protjerani na sjever.

Nakon protjerivanja četnika štab 4. divizije izvršio je pokret sa 6. brigadom u selo Hrvace, a dva bataljona 10. krajiške brigade u selo Zelovo. Štab 4. divizije odmah se javio štabu 1. proleterske divizije i predložio da snage te divizije likvidiraju neprijateljevu posadu u Sinju.

Sinj je napadnut noću 22/23. septembra 1943. sa obe brigade 4. divizije-šestom i desetom. Napad nije uspio zbog snažnog otpora veoma jakih neprijateljskih snaga, a i zbog toga što ostale jedinice nisu napale sa svojih pravaca, kao što je planom bilo predviđeno. Stoga je napad na Sinj ponovljen naredne noći, ali opet bez uspjeha.

Od daljih napada se odustalo jer je štab 4. operativne zone Hrvatske 23. septembra dobio obavještenja o jačini i namjerama neprijateljevih snaga, koje su koncentrično nastupale prema Splitu, pa je naredio štabu 4. krajiške divizije da odustane od daljih napada na Sinj.

Primivši naređenje štaba 4. operativne zone, štab 4. divizije, kojem je naređeno da snage divizije prebaci postepeno na lijevu obalu Cetine, najprije je naredio štabu 10. krajiške brigade da zaposjedne cestu Vrlika - Sinj, sa sva četiri bataljona i ne dozvoli neprijatelju, koji je već izbio u selo Koljane da prodre u Sinj.

Istovremeno je naredio štabu 6. krajiške brigade da brani pravac Sinj - Muć, da minira cestu, napadne i razbije neprijatelja na tom pravcu ako se pojavi, te da održava vezu sa 10. krajiškom brigadom na lijevom krilu.

Iz tog naređenja štabovima brigada je bilo jasno da se radi o povlačenju i evakuaciji materijala. No, uprkos tome, s obzirom na vrlo ozbiljnu situaciju na području Splita, štab 4. divizije ponovo je sutradan (25. septembra) naredio štabovima 6. i 10. krajiške brigade da do kraja uporno brane pravce od Vrlike prema Sinju i od Sinja prema Muću, Klisu i Splitu.

Djelujući prema tom naredenju, 6. i 10. krajiška brigada su zadržale neprijatelja dva dana (do večeri 26. septembra), kada su pristigle snage 1. proleterske divizije iz Splita, sa ranjenicima i materijalom, i u toku noći prebacile se preko rijeke Cetine na sjever.

Nijemci su 27. septembra napali veoma jakim snagama (oko 6.000 vojnika) položaje 10. krajiške brigade u selu Biteliću, na lijevoj obali Cetine. Vođena je žestoka borba, i na kraju Nijemci su bili odbijeni.

Prva proleterska i 4. krajiška divizija, koje su se noću 26/27. septembra prebacile na lijevu obalu Cetine, produžile su pokret ka Livanjskom Polju, gdje su radio-depešom dobile naređenje od Vrhovnog komandanta, naslovljeno štabu 1. proleterske divizije:

"Odmah sa Dalmatincima i Krajišnicima zauzmite Livno i Kupres. Pripremite i tenkove. Livno je važno zbog povezivanja s Dalmacijom... "

U Livnu je tada bio 5. ustaški zdrug, jačine 4.000 ustaša, u Kupresu domaća dobrovoljačka ustaška bojna, jačine 700 ustaša.

Pripreme za napad izvršene su do 2. oktobra, i noću 2/3. oktobra trebalo je da se izvrši napad. Prema planu napada, sa 3. krajiškom proleterskom brigadom trebalo je da napada i četa tenkova, koja je bila u njenom sastavu.

Ustaše iz Livna i Kupresa budno su motrile i pratile pokrete i pripremu 1. proleterske i 4. krajiške divizije za napad. Vidjevši da raspolažu tenkovima, ustaše su u toku noći 3. oktobra 1943. pobjegle preko šuma, prema Mostaru i Travniku. U napuštena mjesta, Livno i Kupres, ušle su jedinice 1. proleterske divizije, a među prvima u Kupres je ušao i 1. bataljon 10. krajiške brigade.

Poslije toga, 6. krajiška brigada izvršila je pokret na sjever, prema Banjaluci, a 10. brigada je 3. oktobra 1943. izišla iz sastava 4. krajiške divizije, i iz Kupresa otišla u sastav 5. krajiške divizije.

U borbama u Dalmaciji 6. i 10. krajiška brigada 4. divizije zaplijenile su veće količine odjeće, obuće, 30 sanduka municije, 10 puškomitraljeza "šaraca", 3 tromblonske puške, 4 haubice, 2 laka mitraljeza, 1 minobacač, 5 automata, 1 teški mitraljez, 4 revolvera, 30 pušaka i dosta druge ratne spreme. Uništena su 4 kamiona i porušeno 600 metara pruge.[48]

Dokje4. krajiška divizija sa 6. i 10. brigadom vodilaborbu u Dalmaciji, njena 8. brigadaje na području Podgrmeča vodila intenzivne borbe sa Nijemcima i us-tašama.

U toku jedne sedmice (od 21. do 27. septembra) jedinice te brigade izvele su sedam akcija (napada, prepada, zasjeda, i dr.). Dakle, u prosjeku svakog dana po jednu.

Zbog velike aktivnosti 8. krajiške brigade i Drvarsko-petrovačkog odreda, neprijatelj je bio primoran da povuče svoje snage iz Risovca, Krnjeuše, Oštrelja i Bosanskog Petrovca, da bi ojačao uporišta na komunikacijama u dolini Une. Tada se Podgrmečki odred, po naređenju štaba 4. krajiške divizije, prebacio na područje srednjeg toka Sane, na sektor Sanskog Mosta i Prijedora, radi sadejstva

11. kozarskoj brigadi, koja je, takođe, u drugoj polovini septembra uspješno napadala na neprijateljske posade u uporištima i kolone u prolazu na području Kozare i Potkozarja. Između ostalih, zauzeta su jako utvrđena uporišta Petkovac na pruzi Prijedor - Bosanski Novi, zatim Gugunova Glavica i Dobrljin.

Braneći i kontrolišući slobodnu teritoriju Bosanske krajine, za vijeme odsustva operativnih jedinica (brigada i divizija) sa njihove matične teritorije istakli su se i postigli zapažene rezultate i NOP odredi, naročito u borbi protiv četnika. U pojedinim akcijama ispoljili su čak i veću efikasnost od brigada, jer su dejstvovali u malim grupama i uvijek na partizanski način. Posebno su se istakli Drvarsko-petrovački NOP odred na terenu Petrovca, Sanski NOP odred iako je bio tek formiran, zatim Janjski i drugi NOP odredi.

[1] AVII, k. 766-A, reg. br. 27/2.

[2] AVII, k. 456, reg. br. 27/1-5.

[3] AVII, k.

[4] AVII, k

[5] AVII, k

[6] AVII, k

[7] AVII, k 28, reg. br. 2/1-17. 766, reg. br. 15/7. 57, reg. br. 11/1-3-7. 853, reg. br. 40/2. 709, reg. br. 55/1-2.

[8] AVII, k. 853, reg. br. 40/2.

[9] AVII, k. 9-A, reg. br. 16/2.

[10] AVII, k. 457, reg. br. 3/1-2.

[11] AVII, k. 456, reg. br. 13/2,

[12] AVII, k

[13] AVII, k

[14] AVII, k

[15] AVII, k

[16] AVII, k 766, reg. br. 35/7. 456, reg. br. 22/2-2. 456, reg. br. 20/2. 456, reg. br. 29/1-2. 456, reg. br. 20/3.

[17] AVII, k. 731, reg. br. 4/10-9

[18] Istorijski arhiv CK Slovenije, reg. br. 11169/43.

[19] Arhiv CK SK Hrvatske, reg. br. 4/298.

[20] Isto.

[21] AVII,k.7-a,reg.br.41/l

[22] AVII, k. 9-a, reg. br. 2/2.

[23] AVII, k. 456, reg. br. 18/2-2

[24] Isto

[25] Isto

[26] AVII, k. 456, reg. br. 4/1-6.

[27] AVII, k. 456, reg. br. 34/2.

[28] AVII, k. 853, reg. br 2/1

[29] AVII, k, 23, reg. br. 1/6.

[30] Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta Band III, 1. avgust 1943 - Dezember 1943. Zausammengestelt und erlautert von Walther Hubatsch, zvveiterhalb Band... Frankfurt am Main, str. 1453-1454.

[31] AVII, NAV-N-T-315 Roll. 2156/924-5.

[32] AVII

[33] AVII, NAV-N-T-313 NAV-N-T-314 VA Frajburg

[34] AVII, NAV-N. T-501, Roll. 239/253.

[35] AVII, NAV-N. T-501 Roll. 266/996-7

[36] AVII, NAV-N. T-313, Roll. 483/108

[37] AVII, NAV-N. T-314 Roll. 557/1008-12.

[38] AVII, NAV-N. T-314 Roll. 557/1008-12.

[39] AVII, NAV-N. T-314, Roll. 557/1002-7.

[40] AVII, k. 14, reg. br. 30/6 i 31/6.

[41] AVII, k. 731, reg. br. 4/14-9

[42] AVII, k. 706, reg. br. 1/101-15.

Komanda 15. brdskog njemačkog korpusa je 9. i 10. septembra 1943. godine 1. bataljon 13. puka SS divizije "Princ Eugen" prebacila avionima iz Mostara u Sinj, gdje se spojio sa 27. ustaškom bojnom i razoružao dijelove 25. puka italijanske divizije "Bergamo". Te njemačke i ustaške snage pokušale su da iz Sinja prodru u Split, ali su ih razbile jedinice 9. dalmatinske divizije. Tada Nijemci dovode čitav puk SS divizije "Princ Eugen", jačine oko 6.000 Nijemaca.

[43] 340 Istorijski arhiv, CK SKJ, reg. br. 3758/IX, 1-6/43.

Vrhovni komandant je 12. septembra 1943. proglasio 3. krajišku brigadu proleterskom.

[44] AVII, k-AV-N-T-501, Roll. 226/960-1.

[45] AVII, k. 456, reg. br. 38/1-2.

[46] AVII, k. 766, reg. br. 34/3.

[47] AVII, N-AV-N-T-501, Roll. 253/306-307.

[48] AVII, k.766, reg. br. 34/3.