Drago Karasijevic: PETI UDARNI KORPUS NOVJ

Opšta vojnostrategijska situacija krajem 1942. i početkom 1943. i njen odraz na zbivanja na jugoslovenskom ratištu

Kraj 1942. i početak 1943. godine označili su prekretnicu u drugom svjetskom ratu. Prodori armija fašističkih država: Njemačke, Italije i Japana bili su zaustavljeni u ljeto i jesen 1942. godine na istočnom frontu u Evropi, na afričkom frontu, na Atlantiku i na Pacifiku.

Odlučna i krvava borba vodila se od novembra 1942. na južnom dijelu istočnog fronta, kod Staljingrada i na Kavkazu. Pod komandom feldmaršala Maksimilijana fon Vajksa, koji je aprila 1941. godine sa Drugom njemačkom armijom napao Jugoslaviju sa sjeverozapada, bila je njemačka grupa armija "Jug", koja je danonoćno napadala Staljingrad i drugim pravcem, prema Kavkazu, da bi došla do izvora nafte.

Staljingrad je napadala njemačka 6. armija uz pomoć 4. rumunske armije i jednog dijela 4. oklopne armije.

Nakon 700 neuspjelih juriša, njemačka 6. armija uništena je kod Staljingrada. Oko 150.000 vojnika poginulo je u Staljingradu i pod Staljingradom, oko 300.000 je ranjeno, a 100.000 je promrzlo. Zarobljena je 91.000 Nijemaca, među kojima i komandant 6. armije feldmaršal fon Paulus, 24 generala i 2.500 oficira. Ostale njemačke armije pretrpjele su velike gubitke na Kavkazu i povukle su se nekoliko stotina kilometara na zapad.

Pored ljudstva, njemačke armije su izgubile i većinu tenkova, znatan broj aviona i nekoliko hiljada topova, tako da je to bio najveći dotadašnji poraz Nijemaca.

Uništenju fašističkih snaga pod Staljingradom posredno je doprinijela NOV i POJ pobjedama u ljeto i jesen 1942.godine. To je odmah nakon rata, na jednom prijemu u jugoslovenskoj ambasadi u Moskvi, potvrdio i narodni heroj, maršal Sovjetskog Saveza i komandant Staljingradskog fronta, Andrej Ivanović Jerjomenko, izjavivši našem novinaru Draganu Kljajiću da mu je dobro poznato da su se najkrvavije borbe oko Staljingrada vodile istovremeno kada je NOVJ zadržavala na svom ratištu veliki broj njemačkih, italijanskih, mađarskih i bugarskih okupatorskih jedinica i snage domaće kontrarevolucije: ustaše, četnike, bjelogardejce, baliste i druge. Maršal Jerjomenko je rekao: "... Znam da bi te fašističke snage u drukčijim okolnostima, da nije bilo vaše organizovane borbe, povećale broj divizija na Staljingradskom frontu, gdje smo morali ionako da se borimo protiv milion i pol do zuba naoružanih fašističkih vojnika... "

Maršalu Jerjomenku je bilo poznato da je NOV i POJ u vrijeme Staljingradske bitke imala protiv sebe armiju od milion fašističkih vojnika i da je svojom borbom isto tako doprinijela uspjehu zapadnih saveznika u sjevernoj Africi, koji su se borili protiv snaga znatno manjih od snaga u Jugoslaviji.

Naime, u ljeto 1942. Nijemci i Italijani su imali samo 200.000 vojnika u sjevernoj Africi, dakle pet puta manje nego u Jugoslaviji.[1]

Na afričkom frontu zapadni saveznici su u jesen 1942. otpočeli dugo pripremanu ofanzivu i 23. oktobra 1942. godine 8. britanska armija je razbila njemačko--italijansku "Afričku armiju" kod El Alamejna.

-američke snage i nastavile ofanzivu preko Alžira, prema Tunisu. Njima su se priključile francuske trupe u Alžiru, Tunisu i zapadnoj Africi, koje su do tada pripadale višijevskoj kolaboracionističkoj vladi. Za Njemačku i Italiju situacija je postala veoma teška i svakodnevno se pogoršavala brzim povlačenjem armije "Afrika" prema Tunisu. Prvi put početkom novembra 1942. fašističke snage Njemačke i Italije zapale su u tešku krizu na sva tri fronta: istočnom, u Jugoslaviji i u sjevernoj Africi.

Za fašističke vođe, koje do tada nisu znale za veće poraze i koje su bile čvrsto uvjerene da će svojim strategijskim ofanzivama u toku 1942. godine potpuno ovladati svijetom, to je bio nagovještaj sumraka. U tom kritičnom momentu bili su primorani da traže način da sačuvaju postignuto i odbrane okupiranu teritoriju Evrope, pa je između Nijemaca i Italijana došlo i do prvih razmimoilaženja u ocjeni situacije. Hitler je, između ostalog, cijenio da je situacija vrlo teška i u Jugoslaviji jer je imao podatke da će se zapadni saveznici po zauzimanju sjeverne Afrike iskrcati na Balkan.

Italijane je već hvatala panika. Mnogi njihovi vojni stručnjaci, s načelnikom italijanske vrhovne komande na čelu, bili su uvjereni da će se armije Engleske i SAD iskrcati na italijanski prostor. Zbog toga je načelnik italijanske vrhovne komande, maršal Ugo Kavaljero, naredio da se odmah povuku italijanske divizije i armije sa istočnog fronta, iz južne Francuske i Jugoslavije, te da se organizuje odbrana Apeninskog poluostrva.[2]

Zabrinut zbog nepovoljnog razvoja situacije i uznemiren držanjem Italijana kao saveznika, prema kojima je, inače, bio podozriv, Adolf Hitler je zaključio da treba donijeti hitne odluke za odbranu okupirane Evrope. Da bi saznao koliko mu vremena još predstoji, pozvao je iz Afrike feldmaršala Romela da mu referiše o stanju na frontu u sjevernoj Africi. Romel je otvoreno i nedvosmisleno naveo podatke o brojnosti i tehničkoj opremljenosti anglo-američkih trupa i o njihovoj nadmoći kojoj je teško odolijevao. Predviđao je skori slom i zarobljavanje cijele armije ako se ubrzo ne povuče. Hitler se složio sa njegovim procjenama, jer je već od vojnoobavještajne službe dobio podatke o snazi saveznika. Romel je očekivao da će Hitler narediti povlačenje njegove armije u Evropu. Ali, Hitler je drugačije mislio. Pošto je trebalo da dobije u vremenu da bi mogao da organizuje odbranu južne i jugoistočne Evrope, naredio je Romelu da se uporno brani i time što duže zadrži protivničke snage u Africi.

S obzirom na to, Hitler i Musolini preduzimaju prebacivanje u Tunis (vazdušnim i pomorskim putem) novog kontingenta od 25.000 ljudi. Zatim su stalno slali nova pojačanja, dok nisu formirali još jednu njemačko-italijansku armiju, a kasnije i grupu armija "Afrika".

Hitler je dao zadatak svom feldmaršalu Ervinu Romelu da borbu u sjevernoj Africi produži sve dok se jugoistočni prostor Evrope ne organizuje za odbranu. Rekao je Romelu da sigurno zna da Vinston Čerčil, poslije zauzimanja Afrike, namjerava da izvrši invaziju na Balkan.[3]

Da bi odbranio Balkan trebalo je prvo da uništi NOV u Jugoslaviji, koja bi prema Hitlerovom mišljenju, u slučaju invazije na Balkan, nanijela najveći udar njemačko-italijanskim snagama koje brane jugoistočni prostor. Zbog takvih procjena i zaključaka Hitler se sukobio sa fašističkim vođama Italije, koji su zahtijevali suprotno - da se sve italijanske armije povuku u Italiju radi odbrane Apeninskog poluostrva.

Da bi se italijanska vlada ohrabrila i odustala od povlačenja svojih snaga, odlučeno je da se Italijani po svaku cijenu privole na čvršću saradnju u neposrednoj odbrani jugoistočne Evrope, a ne samo Italije. Radi toga je Hitler poslao u Italiju svog zamjenika Geringa, koji je u društvu feldmaršala Keselringa i Romela stigao 30. novembra u Rim. Sjutradan, 1. decembra, održan je sastanak na kome su učestvovali, sa njemačke strane: feldmaršali Gering, Keselring i Romel, a sa italijanske: načelnik italijanske vrhovne komande, maršal Ugo Kavaljero, general Gandin, admiral Rikardo, i drugi. Gering je svečano izjavio da Italijani nemaju šta da brinu, jer Njemačka šalje u sjevernu Afriku još nekoliko divizija, među kojima i tri oklopne, i da Njemačka neće napustiti Afriku.

Italijanski najviši vojni rukovodioci bili su krajnje iznenađeni, a najviše maršal Kavaljero, koji je znao da Nijemci nemaju rezervnih oklopnih divizija. To pitanje je i postavio Geringu, koji mu je osorno odgovorio da Nijemci najbolje znaju čime raspolažu i da se u njihove iskrene namjere treba pouzdati. Kavaljero je od tog trenutka bio na udaru Hitlera, koji je uspio da nagovori Musolinija da ga u vrijeme izvođenja najvećih operacija u Jugoslaviji, januara i februara 1943. smijeni kao nepouzdanog.

Istovremeno, u Njemačkoj vrhovnoj komandi, u šumi kod Gerlica (Gorlitza), tj. kod Rastenburga, u istočnoj Pruskoj, Hitler je sa najvišim vojnim i političkim vođama Rajha razmatrao odbranu jugoistočnog prostora.

Hitler je pozvao i Benita Musolinija na savjetovanje, uz napomenu da je to savjetovanje veoma značajno za buduće vođenje rata, da je neodložno i hitno.

Musoliniju se nije išlo, pa je, pravdajući se bolešću, poslao svog ministra spoljnih poslova, grofa Ćana i maršala Uga Kavaljera. Tako je Hitler 18. decembra 1942, u svom Glavnom stanu u Rastenburgu, održao sastanak sa načelnicima obje vrhovne komande - Njemačke i Italije, na kojem su, pored načelnika general-štabova, učestvovali i ministri spoljnih poslova.

Na tom sastanku, Hitler je u opširnom referatu naveo uspjehe sila Osovine u ratu i prikazao postojeću krizu na istočnom frontu kao prolaznu. U odjeljku referata "Jugoistočni kompleks" govorio je o mogućnosti iskrcavanja saveznika na Balkan. Između ostalog, rekao je:

"... Ne zna se sa koliko divizija Englezi nastupaju na Tripoli, ali je uvijek moguće da povuku jedan dio snaga da bi se iskrcali u Siriji i tako izvršili pritisak na Tursku. Ali sve dok Rodos, Kreta, Grčka, Albanija i Dalmacija budu u našim rukama svaki pokušaj na jugoistoku će propasti... "

U daljem izlaganju Hitler je istakao "da je od odlučujuće važnosti osiguravati posjedovanje pozadine radi obezbjeđenja puteva za snabdijevanje. Drugačije, ovi se predjeli (odnosi se na Balkan, posebno Jugoslaviju, prim. D.K.) ne bi mogli dugo držati. Treba, dakle, imati sređenu pozadinu, tim prije što su sada željezničke linije nedostatne, jer, moramo da obezbijedimo sigurnost". Svoj govor završio je riječima: "Ja mislim da je u ovom slučaju potrebno primijeniti opreznost i brutalnu energiju".[4]

Hitlerevo izlaganje na sastanku trebalo je da iznudi pristanak Italijana na učešće u zimskim operacijama protiv NOVJ pod jedinstvenom njemačkom komandom, što mu je i uspjelo. Italijani su pristali da početkom 1943. godine učestvuju sa Nijemcima u uništenju jedinica NOVJ na slobodnoj teritoriji Bihaćke republike.

Povoljna vojno-politička situacija u Jugoslaviji oktobra i novembra 1942, stečena ratna iskustva, narasle partizanske snage i njihove operativno-strategijske mogućnosti omogućavale su prelazak na viši stepen vojne organizacije. Stoga je Vrhovni štab NOP i DVJ, na osnovu ranije razrađenog plana, pristupio formiranju viših taktičkih i operativnih jedinica - divizija i korpusa.

Umjesto Narodnooslobodilačke partizanske i dobrovoljačke vojske, formirana je Narodnooslobodilačka vojska i partizanski odredi Jugoslavije (NOV i POJ). To nije bila formalna, već suštinska promjena, koju je karakterisao nov kvalitet i nova faza u razvoju vojne organizacije NOP-a.[5]

Vrhovni štab NOP i DVJ preimenovan je u Vrhovni štab NOV i POJ. Po naredbi Vrhovnog štaba NOV i POJ 1. novembra 1942. formirana je 1. proleterska divizija, sastava: 1. i 3. proleterska sandžačka i 3. krajiška brigada. Istog dana je formirana i 2. proleterska divizija, sastava: 2. i 4. proleterska i 2. dalmatinska brigada.[6] Osam dana kasnije (9. novembra 1942.) formirane su još tri divizije:[7] 3. divizija, sastava: 5. crnogorska, 10. hercegovačka i 1. dalmatinska brigada; 4. krajiška divizija sastava: 2. krajiška brigada, 5. krajiška brigada, 6. krajiška brigada i 8. krajiška brigada; 5. krajiška divizija, sastava: 1. krajiška brigada, 4. krajiška brigada i 7. krajiška brigada.

Nakon formiranja Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, zatim i divizija, naredbom Vrhovnog štaba postavljeni su štabovi divizija, a došlo je i do promjena u nekim štabovima brigada, pa je sada sastav štabova divizija i brigada bio:

- Prva proleterska divizija: komandant Koča Popović, politički komesar Filip Kljajić;

- Prva proleterska brigada: komandant Danilo Lekić, politički komesar Mijalko Todorović, zamjenik komandanta Miloje Milojević, zamjenik političkog komesara Dušan Korać;

- Treća sandžačka proleterska brigada: komandant Velimir Jakić, politički komesar Boško Đuričković, zamjenik političkog komesara Jezdimir Lović, načelnik štaba Žarko Vidović;

- Treća krajiška proleterska brigada: komandant Nikola Karanović, politički komesar Simo Tadić, zamjenik komandanta Vlado Bajić, zamjenik političkog komesara Đuro Lončarević.

Druga proleterska divizija: komandant Peko Dapčević, politički komesar Mitar Bakić;

- Druga proleterska brigada: komandant Ljubodrag Đurić, politički komesar Aleksa Dejović, zamjenik komandanta Miodrag Milovanović Lune, zamjenik političkog komesara Slobodan Penezić Krcun.

- Četvrta crnogorska proleterska brigada: komandant Radovan Vukanović, politički komesar Niko Pavić, zamjenik komandanta Vasilije Đurović Vaka, zamjenik političkog komesara Milo Jovićević;

- Druga dalmatinska brigada: komandant Ljubo Vučković, politički komesar Ante Marko Jurlina, zamjenik komandanta Jovo Martić, zamjenik političkog komesara Jovo Kapičić, načelnik štaba Ljubo Truta.

- Treća NOU divizija: komandant Pero Ćetković, politički komesar Dragiša Ivanović, zamjenik komandanta Niko Jovičević, zamjenik političkog komesara Andrija Mugoša, načelnik štaba Niko Martinović.

- Deseta hercegovačka brigada: komandant Vlado Šegrt, politički komesar Čedo Kapor, zamjenik komandanta Vlado Tomanović, zamjenik političkog komesara Vaso Miskin Crni, načelnik štaba Rade Hamović;

- Prva dalmatinska brigada: komandant Božo Bilić, politički komesar Ante Kronja, zamjenik komandanta Peko Bogdan, zamjenik političkog komesara Vlado Šćekić, načelnik štaba Mihovil Tartalja.

- Četvrta krajiška divizija: komandant Josip Mažar Šoša, politički komesar Milinko Kušić;

- Druga krajiška brigada: komandant Ratko Martinović, politički komesar, zamjenik komandanta Đurin Predojević, zamjenik političkog komesara Dragoslav Mutapović, omladinski rukovodilac Dževad Midžić;

- Peta krajiška (kozarska) brigada: komandant Miloš Šiljegović, politički komesar Žarko Zgonjanin, zamjenik komandanta Ratko Vujović, zamjenik političkog komesara Dušan Misirača, omladinski rukovodilac Teodor Dragičević;

- Šesta krajiška brigada: komandant Milorad Mijatović, politički komesar Dmitar Bajalica, zamjenik komandanta Petar Vojnović, zamjenik političkog komesara Uroš Bogunović Roca, omladinski rukovodilac Milan Daljević;

- Osma krajiška brigada: komandant Hamdija Omanović, politički komesar Avdo Ćuk, zamjenik komandanta Uroš Kukolj, zamjenik političkog komesara Blažo Đuričić, omladinski rukovodilac Hamdija Pozderac.

- Peta krajiška divizija: komandant Slavko Rodić, politički komesar Ilija Došen;

- Prva krajiška proleterska brigada: komandant Vojo Todorović, politički komesar Mladen Marin, zamjenik komandanta Stevo Rauš, zamjenik političkog komesara Milosav Milosavljević, omladinski rukovodilac Stevo Radić;

- Četvrta krajiška brigada: komandant Milutin Morača, politički komesar Nikola Kotle, zamjenik komandanta Cvijo Oraščić; zamjenik političkog komesara Milan Trninić, načelnik štaba Mesud Hotić, omladinski rukovodilac Milijan Neoričić;

- Sedma krajiška brigada: komandant Rade Marjanac, politički komesar Ljubo Babić, zamjenik komandanta Milan Zorić, zamjenik političkog komesara Mijuško Sibalić.

Istog dana kada su formirane 4. i 5. divizija ušle su u sastav 1. bosanskog korpusa, koji je formiran naredbom Vrhovnog štaba NOV i POJ[8] 9. novembra 1942. godine. U štab korpusa postavljeni su: za komandanta Kosta Nađ, za političkog komesara Osman Karabegović, za načelnika štaba Branko Poljanac. Tom naredbom prestao je da postoji Operativni štab NOPO za Bosansku krajinu.

U sastav 1. bosanskog korpusa ušla su još dva NOP odreda na teritoriji Bosanske krajine: 3. krajiški odred, sa područja Jajca, i 4. krajiški odred, sa područja srednje Bosne.

Štab 3. krajiškog odreda činili su: komandant Maksim Dakić, politički komesar Nemanja Vlatković, zamjenik komandanta Nedeljko Manojlović,[9] zamjenik političkog komesara Blažo Orlandić.

Štab 4. krajiškog odreda činili su: komandant Stevo Samardžija, politički komesar Vojo Stupar, zamjenik komandanta Ilija Slavnić, zamjenik političkog komesara Adem Hercegovac.[10]

Uporedo sa stvaranjem NOV i POJ CK KPJ i Vrhovni štab rješavali su i osnovno pitanje revolucije - pitanje vlasti i stvaranje nove države. Veliki značaj za izgradnju i jačanje organa narodnih vlasti imali su Fočanski propisi. Na osnovu tih propisa, uporedo sa razvojem i potrebama rata i revolucije, razvijali su se i organi nove revolucionarne vlasti - narodnooslobodilački odbori. Osim seoskih, mjesnih, opštinskih i sreskih odbora počeli su se stvarati i viši organi narodne vlasti. Tako je 8. februara 1942. formiran Narodnooslobodilački odbor za Crnu Goru i Boku, 17. aprila Narodnooslobodilački odbor za Hercegovinu, Ilegalni narodnooslobodilački odbor za Split, a u maju 1942. Izvršni odbor Osvobodilne fronte u Sloveniji.

Snažan razvoj NOB-a u drugoj polovini 1942, oslobađanje velikih područja, stvaranje NOVJ, prerastanje NOO-a od privremenih u stalne organe narodne vlasti kao i potreba da se objedine svi ratni napori iziskivali su stvaranje jednog političkog predstavničkog organa za sve narode Jugoslavije.

Zbog toga su se u Bihaću 27. i 28. novembra 1942. sastala 54 predstavnika NOP-a Jugoslavije (osim predstavnika Slovenije i Makedonije, koji zbog udaljenosti nisu na vrijeme obaviješteni) i donijeli rezoluciju o osnivanju Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ), kao najvišeg političkog organa narodnooslobodilačke borbe naroda Jugoslavije.

Na teritoriji Bihaćke republike nalazile su se snage dva korpusa (1. bosanski i 1. hrvatski korpus) i jedne divizije NOV i POJ (2. proleterska divizija pod neposrednom komandom VŠ). U sjevernom dijelu, u dolini Une i Sane, bile su raspoređene 4. i 5. krajiška divizija 1. bosanskog korpusa.

U južnom dijelu Bosanske krajine, prema Dalmaciji, nalazila se 2. proleterska divizija, a na teritoriji Like, Banije i Korduna, prema Petrinji, Sisku, Karlovcu i Kninu, nalazile su se snage 1. hrvatskog korpusa.

Snage 1. bosanskog korpusa razbile su 18. novembra 1942. njemačku utvrđenu liniju "Jugozapad", koju su branili 714. njemačka divizija i ustaško-domobranske snage ukupne jačine 14.000 vojnika.[11] Potom su izbile u dolinu Sane i spriječile eksploataciju i odvoženje rude željeza. Zbog neuspjeha u tim borbama i nemogućnosti da obezbijedi eksploataciju rude željeza, njemačka vrhovna komanda je smijenila sa dužnosti komandanta714. njemačke divizije, generala Fridriha Štala.

U drugoj etapi te operacije 1. bosanski korpus nastavio je svoja dejstva prema dolini rijeke Une. Dvadeset šestog novembra 1942. izvršen je napad na neprijateljske snage u Bosanskom Novom. Zarobljene su dvije bojne domobrana, ali grad nije oslobođen.

Početkom decembra 1. bosanski korpus težište dejstva prenosi na prostor srednjeg toka rijeke Sane, a 10. decembra 1942. snage 4. i 5. krajiške divizije napale su neprijateljeva uporišta oko Sanskog Mosta i grad Sanski Most. Likvidirane su neprijateljske snage u uporištima Brajića-Tavan, Djedovača, Dabar, Umac, Kamengrad, Demišovci, Mikanovo Brdo, Ruškovci, Suhača, Krkojevci, Zdena, Pobrežje, Dževar, Koprivna, Stari Majdan, Stara Rijeka, Tomina, Sasina, Trnova, Škrljevita, Šehovci, Čaplje, Kruhari, Kijevo i Oštra Luka.[12]

Dok su snage 1. bosanskog korpusa krajem novembra i u toku decembra 1942. vodile uspješne borbe u dolini Sane i Une protiv 18.000 Nijemaca, ustaša,

domobrana, žandarma, milicionera i drugih, a 2. proleterska divizija prodirala prema Dalmaciji i Hercegovini, 1. proleterska i 3. divizija, koje je Vrhovni štab NOV i POJ odmah po formiranju poslao u srednju Bosnu, u pokretu su uništile neprijateljske posade oko Banjaluke, na Sitnici i Čađavici, a zatim su napale i razbile neprijateljsku posadu u Jajcu i 26. novembra oslobodile grad,[13] prešle rijeku Vrbas i nastavile snažnu ofanzivu ka srednjoj Bosni.

Prva proleterska divizija je prodirala prema sjeveru, prema donjem toku Vrbasa i planini Motajici, i oslobodila gradove Kotor-Varoš i Prnjavor, a 3. divizija prema istoku, u dolinu rijeke Bosne, ugrožavajući zenički rudarski i industrijski bazen.

Tako su 1. proleterska i 3. divizija pobjedonosnim pohodom oslobodile veliko područje srednje Bosne, u kojem je ponovo uspostavljena narodna vlast.

Poslije uspješnog završetka tih ofanzivnih operacija snaga NOV i POJ, u novembru i decembru 1942. raspored snaga na teritoriji Bosanske krajine bio je slijedeći: 1. proleterska i 3. divizija nalazile su se u srednjoj Bosni; 4. krajiška divizija na području Podgrmeča, u donjem toku Sane, od Prijedora do Bosanskog Novog, a 5. krajiška divizija u srednjem toku Sane, od Prijedora do Sanskog Mosta, zatim istočno od Sanskog Mosta i na terenu Manjače.

Neprijatelj je u toku novembra i decembra 1942. imao velike gubitke u ljudstvu i sredstvima ratne tehnike. Poginulo je 2.547, ranjeno 2.605 i zarobljeno 3.292 vojnika i oficira.[14]

U istom periodu zaplijenjeno je: 2.300 pušaka, 114 puškomitraljeza, 46 teških mitraljeza, 14 minobacača, 14 topova, 4 haubice, 160 konja, 1.900.000 metaka i granata za topove, te 4.700 granata za haubice i mina za minobacače.

Borbe na teritoriji Bosanske krajine vođene su i u toku januara 1943, do druge polovine mjeseca, kada je otpočela do tada najveća neprijateljska ofanzivna operacija u Jugoslaviji, nazvana "Vajs" (četvrta neprijateljska ofanziva). Tada nastaje sasvim nova strategijska situacija i nastupa period velikih bitaka na Neretvi i Sutjesci, koje su bile prelomni događaji na našem ratištu.

Na osnovu dogovora postignutog s Italijanima na pomenutom sastanku generalštabova obje armije u Hitlerovom Glavnom stanu, 18. decembra 1942. o preduzimanju zimskih operacija protiv NOV i POJ, Hitler je naredio komandantu Jugoistoka, general-pukovniku Aleksandru Leru, da brižljivo pripremi i detaljno planira tu novu, četvrtu ofanzivu radi uništenja glavnine snaga NOV i POJ i obezglavljivanja NOP-a likvidiranjem njegovog vojnog i političkog rukovodstva.

Prvo što je general Ler preduzeo u vezi s tim naređenjem bilo je da oslobodi SS diviziju "Princ Eugen" u Srbiji radi učešća u operaciji "Vajs". Stoga odlazi u Sofiju i postiže sporazum s bugarskim ministrom rata o proširenju bugarske okupacione zone u Srbiji na zapad do rijeke Drine. Bugari su to prihvatili i već 7. januara 1. bugarski okupacioni korpus u Srbiji izbio je na Drinu.

Krajem godine, 28. decembra 1942, general Ler je izdao direktivu za pripremu zimskih operacija. Tom direktivom detaljno je razrađena osnovna Hitlerova zamisao. U uvodnom dijelu direktive kaže se:

"... S obzirom na opštu situaciju u Sredozemlju, neprijateljske sile će se starati sve više da pomaganjem i podupiranjem revolucionarnih pokreta na Balkanu stvore preduslove za otvaranje drugog fronta u Evropi. Svako žarište ustanka mora biti uništeno u samom začetku. Čim se samo pojavi neka neprijateljska grupa, mora biti potučena i raspršena. Ako ne uspijemo u tome prije početka proljeća, nećemo izvršiti zadatak koji nam je Firer povjerio... "[15]

U slijedećem stavu, kao iskusan vojnik koji je do tada upoznao taktiku ratovanja jedinica NOV i POJ, Ler ističe da i Nijemci moraju primijeniti sličnu taktiku.

"... Neprijatelj nas primorava da vodimo borbu s najvećom upornošću. Štaviše, situacija zahtijeva da se prilagodimo borbenim metodama naših neprijatelja i da ih savladamo. Iznenađenje, brzina, ratna lukavstva i zasjede, napadi, izviđanje, efikasne represalije (taoci), odjeljenja antikomandosa, jurišne trupe pod komandom smionih komandanata jesu sredstva za to... "

U zaključku direktive Ler daje konkretna uputstva u vezi sa načinom izvođenja ofanzive:

"... Zimska stanovanja ne treba da postoje (zato su sve jedinice koje su učestvovale u ofanzivi bile opremljene odjećom i obućom za zimske uslove ratovanja, prim. D.K.). Moramo postati pokretljivi da bi se mogli ujediniti u veće jedinice. Jedino ako nam bude uspjelo da za najkraće vreme formiramo veću masu, u skladu sa putnom mrežom i terenom, da savladamo svaku teškoću klime i terena, uništimo svaku neprijateljevu formaciju koja se pojavi, moći ćemo reći da smo izvršili zadatak. A on mora biti izvršen po svaku cijenu... "

Istog dana kada je Ler izdao direktivu za sprovođenje četvrte neprijateljske ofanzive, Hitler je izdao direktivu broj 47 za odbranu Balkana, u kojoj između ostalog, naglašava:

"... I. Prema postojećoj situaciji na Sredozemlju u dogledno vrijeme može se očekivati napad na Krit i na njemačka i italijanska uporišta na Jegeju i na Balkanskom poluostrvu. Mora se računati sa tim da će taj napad potpomagati ustanički pokret na teritorijama zapadnobalkanskih zemalja. Pojačani uticaj anglo-saksonskih sila na držanje Turske zahtijeva, takođe, povećanu pažnju. II. S obzirom na ovu situaciju i događaje u sjevernoj Africi, povjeravam odbranu jugoističnog prostora, zaključno sa isturenim ostrvima, komandantu oružanih snaga na jugoistoku, koji će mi kao komandant Jugoistoka (Grupe armija E) biti neposredno potčinjen... "

Odmah po izdavanju direktive i pošto je primio Hitlerovu direktivu broj 47, komandant Jugoistoka, zatražio je od komandanta njemačkih trupa u tzv. NDH najnovije podatke o veličini i snazi NOV i POJ na slobodnoj teritoriji Bihaćke republike.

Komandant njemačkih trupa u NDH general-lajtnant Rudolf Liters dostavio je podatke koji su bili prikupljeni do 26. decembra 1942. godine:

"Država vrhovnog komandanta, komuniste Tita, zauzećem Livna i Tomislavgrada (odnosi se na grad Duvno, prim. D.K.) dostigla je do sada svoje najveće prostranstvo. Njeno sadašnje područje ima 250 km dužine i oko 80-100 km širine. Prema nađenim naređenjima u ovoj partizanskoj državi ima 63.000 naoružanih ljudi, koji raspolažu teškim naoružanjem, sa više topova, motorizovanim i zaprežnim kolima i dovoljnom komorom na tovarnoj stoci... "[16]

Na kraju izvještaja general Liters je istakao da se neprekidno vode oštre borbe, da je u novembru i do polovine decembra 1942. poginulo, ranjeno i nestalo više od 6.000 Nijemaca, ustaša, domobrana, žandarma, legionara, i drugih. Prema njegovom izvještaju, smanjena je oštrina borbe tokom druge polovine decembra, mada podaci o tome da je u periodu od 17. do 26. decembra za svega devet dana poginulo 649 vojnika, od čega 231 Nijemac, tu tvrdnju negiraju.[17] Oni nedvosmisleno ukazuju na to da su borbe i dalje vođene nesmanjenom žestinom i da napadi jedinica NOV i POJ nisu jenjavali.

Kad je komandant Jugoistoka primio izvještaj, odmah ga je proslijedio njemačkoj vrhovnoj komandi (Oberkommando der Wehrmacht), sa obrazloženjem i procjenom da mu je, s obzirom na snagu jedinica NOV i POJ, za izvođenje ofanzive potrebno: pet njemačkih divizija, nekoliko italijanskih i sve snage ustaša i domobrana na teritoriji Bosanske krajine.

Hitler se složio sa njegovom procjenom i naredio da se, pored SS divizije "Princ Eugen", koja je već bila određena da učestvuje u ofanzivi, s tim da teritoriju jogozapadne Srbije, umjesto nje zaposjednu Bugari i da se angažuje i 369. legionarska divizija, koja se nalazila u rejonu Beča, 187. divizija koja je već bila stigla u rejon Zagreba, 717. divizija, koja je izvodila ofanzivna dejstva u Slavoniji, i 714. divizija, koja se već nalazila na teritoriji Bosanske krajine.

Italijanska vrhovna komanda odredila je 5. korpus, kojim je komandovao general Alekssandro Glorijo, da učestvuje u ofanzivi u čijem sastavu su bile tri divizije.

Za komandanta svih njemačkih i ustaško-domobranskih snaga koje je trebalo da učestvuju u ofanzivi, komandant Jugoistoka odredio je generala Litersa (komandanta njemačkih trupa, u tzv. NDH).

Njemačka vrhovna komanda je predviđala da se operacija izvede u nekoliko etapa. U prvoj etapi (operacija "Vajs I") trebalo je najpre uništiti partizane u Titovoj državi, kako su Nijemci nazivali slobodnu teritoriju u zapadnoj Bosni nakon Prvog zasjedanja AVNOJ-a, a zatim u ostalim dijelovima tzv. NDH. Uporedo s tim, trebalo je razoružati i četnike u Lici, Dalmaciji, Hercegovini i Crnoj Gori, pošto ne bi bili korisni okupatorima u slučaju da se unište snage NOV i POJ, a mogli bi biti opasni u slučaju invazije saveznika na Balkansko poluostrvo.

Budući da je operacije trebalo izvoditi istovremeno i u italijanskoj okupacionoj zoni, uz učešće italijanskih snaga, komandant njemačke Grupe armija "E", general Ler, utvrdio je na sastanku u Rimu, 8.januara 1943, sa načelnikom italijanske vrhovne komande Ugom Kavalerom, dinamiku izvođenja planirane operacije "Vajs I" - u sjeverozapadnom dijelu slobodne teritorije, na prostoru Karlovac, Ogulin, Gospić, Knin, Bosanski Petrovac, Prijedor i Glina, i "Vajs II" - u jugoistočnom dijelu slobodne teritorije, na prostoru Drvar, Glamoč, Livno, Jajce i Ključ. U prvoj etapi operacije ("Vajs I") trebalo je uništiti snage NOV i POJ obuhvatom i koncentričnim dejstvom ka Bihaću, a u drugoj ("Vajs II") koja je, u stvari, bila nastavak prve, predviđalo se uništenje partizanskih snaga na preostalom dijelu slobodne teritorije koncentričnim dejstvom ka Bihaću.

Podrobnija razrada tih operacija izvršena je kasnije: plan operacije "Vajs I" definitivno je izrađen u Zagrebu 9. januara 1943, na sastansku generala Lera i Roate, a plan za operaciju "Vajs II" tek 8. februara 1943. u Beogradu, na bazi konkretne situacije ostvarene operacijom "Vajs I". Plan operacije "Vajs III" uopšte nije pravljen, pošto se odustalo od razoružanja četnika, već su ih Nijemci i Italijani upotrebili za borbu protiv snaga NOV i POJ.

Na osnovu idejne zamisli generala Lera za operaciju "Vajs I", general Liters je 12. januara, u svojstvu komandanta svih snaga koje učestvuju u ofanzivi, izdao zapovijest u kojoj je, između ostalog, naveo:[18]

"... 2.) Nalog: u zajedničkom dejstvu sa 5. italijanskim korpusom razbiti partizansku državu u prostoru Karlovac - Ogulin - Gospić - Knin - Bosanski Petrovac, istrijebiti bande uključujući i sve ostale neposlušne elemente koji ugrožavaju sigurnost upravljanja u toj oblasti...

a) SS divizija Princ Eugen (jačine 21.000 vojnika) svim snagama dana 20. januara 1943. počinje udar motorizovanim odjeljenima naprijed, od Karlovca i Petrinje u pravcu Slunj-Bihać. Naveče 20. januara 1943. sa motorizovanim odjeljenjima dolazi do Bihaća... Po pristizanju u Bihać brzopokretnim snagama prodire prema Bosanskorn Petrovcu i, 21. januara kod Koviljače (rejon Vrtoča), spaja se sa prednjim dijelovima 717. divizije...

b) 717. njemačka divizija (jačine 9.800 Nijemaca), 3.600 ustaša i domobrana 2. ustaško-domobranskog zdruga i 2.000 četnika sa terena Manjače i Mrkonjića, uz podršku 50 tenkova 202. tenkovskog bataljona, divizion artiljerije i 30 aviona bombardera Ju-87, počinje napad 20. januara 1943, rano ujutro, od Vrpolja preko prevoja Paunovac i istog dana do podne, (20. januara) izbija u Bosanski Petrovac. Odatle odmah upućuje jedno motorizovano odjeljenje sjeverozapadno ud Vrtoča do Koviljače radi spajanja 21. januara sa dijelovima snaga SS divizije Princ Eugen.

c) 369. Vražja divizija (jačine 20.000 vojnika), ojačana borbenom grupom 187. njemačke rezervne divizije, jačine 5.000 vojnika i 4.000 ustaša, domobrana 3. gorskog ustaško-domobranskog zdruga počinje rano ujutro 20. januara pročešljavanje terena od Petrinje i Kostajnice, preko područja Banije, Bosanske Krupe i pravoslavne Jasenice do Risovca i najvišeg vrha planine Grmeč, zvanog Trovrh.

d) 714, njemačka divizija (jačine 9.000 Nijemaca), ojačana sa 6.000 ustaša i domobrana banjalučkog ustaško-domobranskog zdruga sadejstvuje snagama 369. divizije u dolini Une i 717. divizije u dolini Sane, a ujedno pročešljava teren od rudnika Ljubija i Bosanskog Novog do Lušci-Palanke Benakovca i pravoslavne Jasenice.

e) Avijacija: komandant avijacije Vajs podržava SS diviziju Princ Eugen i 717. diviziju.

5) Italijanski korpus (jačine 45.000 vojnika) nastupa 20. januara 1943. sa tri divizije, sa opšte linije Knin-Ogulin do linije Bihać-Slunj... "

Iz te zapovijesti mogu se uočiti pojedinosti plana operacije. Prvo, da je general Liters bio glavnokomandujući svih snaga koje učestvuju u operaciji, jer daje zadatak i 5. italijanskom korpusu, mada nije bila formirana jedinstvena komanda za rukovođenje prvom operacijom, već je sadejstvo njemačkih i italijanskih snaga trebalo obezbijediti vojnim misijama koje su generali Liters i Roata izmijenili međusobno. Drugo, jasno se uočava obuhvatni manevar dviju motorizovanih divizija od Karlovca i Sanskog Mosta, radi okruženja snaga NOV i POJ na sjeverozapadnom dijelu slobodne teritorije, na području Grmeča. To je trebalo izvesti munjevitim dejstvima motomehanizovanih snaga za veoma kratko vrijeme (svega dva dana), dok je tempo sistematičnog "pročešljavanja" slobodne teritorije koncentričnim nastupanjem njemačko-italijanskih i kvislinških snaga, raspoređenih u polukrug oko slobodne teritorije, trebalo da bude pet kilometara na dan. Lagani tempo "pročešljavanja" trebalo je vremenski da omogući sistematsko uništavanje vojnih snaga i civilnog stanovništva na području obuhvaćenom dejstvima, da bi ta teritorija bila potpuno pacifikovana.

Ta namjera se jasno vidi i iz izjave generala Lera njemačkom poslaniku u tzv. NDH i iz tajne poruke grupama koje su učestvovale u operaciji. Dva dana prije početka ofanzive, general Ler je razgovarao sa njemačkim poslanikom u tzv. NDH, Zigfridom Kašeom o predstojećoj ofanzivi i, između ostalog, rekao mu je: "Ja ću uspostaviti mir, pa makar to bio mir groblja".[19]

Istog dana komandant Jugoistoka obratio se njemačkim oficirima, podoficirima i vojnicima tajnom okružnicom, ističući značaj predstojećih borbi, koje će voditi za Rajh i Hitlera, a i odlučnost da neće prezati od zločina ne samo kad je u pitanju protivnička vojska već i nedužni narod.

"Ovih dana, počinjući veliku borbu protiv naoružanih bandi u Hrvatskoj, koja se izvodi po naređenju firera, treba znati da je ta borba od najvećeg značaja za konačno umirenje jugoistočnog prostora.

Riječ je o tome da je za naše oružane snage došlo do odlučujuće pretpostavke u očekivanju neprijateljske ofanzive na jugoistočni prostor.

Kada bude u pozadini jugoistočnog prostora zavladao red i mir, trupe i pojačanja će moći nesmetano da se prevoze, a za rat važna privreda u jugoistočnom prostoru nesmetano će raditi, dok će trupe raspoređene na frontu jugoistočnog prostora moći da unište svakog napadača.

Svi oficiri, podoficiri i vojnici još jedanput treba da znaju i imaju pred očima značaj te borbe u Hrvatskoj, koja se mora za kratko vrijeme završiti.

Ja očekujem da će svako trupno odjeljenje učiniti krajnje napore, ispoljavajući najveću volju za borbom, najveću energiju i okrutnost.

Iz dugogodišnjeg supstvenog iskustva, dok sam bio mlad vojnik, i ja znam za teško savladivo zemljište, nepogode promenljivog vremuna i podmuklu borbu bandi.

Ali upravo zato što to znam, poznato mi je i to da su sve teškoće savladive i biće savladane ako svako, od generala do vojnika, ispuni svoju dužnost.

Zadatak divizija i ostalih jedinica u dijelu Hrvatske, koje ne učestvuju u glavnoj borbi, a to se odnosi i na Srbiju, jeste da povećanim pokretima jedinica i povećanom borbenom aktivnošću moguće pokrete i sabotaže protivnika u klici unište. Time će ustaničke bande do proljeća biti razbijene i uništene, a očekivanje naših neprijatelja (odnosi se na anglo-američke trupe i predviđeno iskrcavanje na Balkan) da će im ustanici u pozadini jugoistoka pomoći da lako ostvare pobjedu, biće uzaludno, jer će im pomoć od ustanika biti slaba.

Zato samo odlučnim i bezobzirnim djelovunjem bez milosti postžie se uspjeh. Ova borba je odlučujući doprinos za konačnu pobjedu našeg njemačkog naroda."

U toku decembra 1942. i početkom januara 1943. u Vrhovni štab NOV i POJ stizala su obavještenja da neprijatelj priprema do tada najveću ofanzivu na slobodnu teritoriju Bosanske krajine, Banije, Korduna i Like. Obavještenja su provjeravana i utvrđeno je da su tačna. Ali, ni u jednom od njih nije bilo podrobnijih podataka o jačini neprijateljskih snaga koje će učestvovati u ofanzivi i o načinu vođenja ofanzive. Podrobni podaci dobijeni su samo o neprijateljskim snagama koje su već djelovale na teritoriji Bosanske krajine: o 714. nemačkoj diviziji, bataljonu folksdojčera "Ludvig fon Baden", te o ustaško-domobranskim i četničkim snagama.Te snage su u toku novembra i decembra 1942. u borbama sa jedinicama NOV i POJ pretrpjele velike gubitke i bile su onesposobljene za veće operacije. Krajnjim neprezanjem branile su doline Save, Une i Vrbasa. To se vidi i iz izvještaja komandanta 714. njemačke divizije upućenog komandantu njemačkih trupa u Hrvatskoj:

"... Snage njemačkih, a naročito hrvatskih jedinica neprekidnom upotrebom za obezbjeđenje, bez smjenjivanja, odbranom i napadima na najtežem zemljištu vršenim najčešće poslije prebacivanja i napornih marševa, jako su iscrpljene i potreban im je odmor i popuna. Sa snagama koje sada stoje na raspolaganju nemoguće je primjenjivati načelo neizmenljivosti upotrebe za dejstva i odmora... "[21]

Bilo je očevidno da su te snage nedovoljne za preduzimanje nekog poduhvata, a druge njemačke snage nisu pokretane sa prostora dotadašnjeg razmještaja i djelovanja. Jedino se znalo, na osnovu obavještenja Glavnog štaba NOV i POJ Hrvatske, da Nijemci preduzimaju ofanzivna dejstva u Slavoniji, nastojeći da odbace partizanske snage od pruge Zagreb-Beograd. Ta dejstva je izvodila 717. njemačka divizija, koja je na tu teritoriju dovedena iz Srema.

Na zapadnim i južnim granicama slobodne teritorije nije bilo nikakvih pokreta italijanskih trupa. Mirovanje trupa i njihovo kasno dovođenje u koncetracijske rejone (polovinom januara), tek kada je konačno razrađen plan operacije "Vajs I" (9. januara), uklapa se u opsežne mjere operativnog maskiranja, pomoću kojih je neprijatelj želio do postigne potpuno iznenađenje kod naših snaga.

Uprkos tome, u Vrhovni štab su pristizala obavještenja o pripremanju ofanzive. Ona nisu sadržavala detaljnije podatke, ali su, u svakom slučaju, upozoravala. Jedno od tih obavještenja pristiglo je od ilegalnog rukovodstva NOP-a Zagreba. U njemu se govorilo da neprijatelj predviđa i planira opkoljavanje i uništenje naših snaga na slobodnoj teritoriji, te uništenje i deportovanje naroda sa područja slobodne teritorije. Na takve namjere neprijatelja ukazivali su podaci o ubijanju logoraša u koncentracionim logorima, da bi se oslobodilo mjesto za nove deportirce i o pripremanju sabirnih logora pod vedrim nebom.

Prema tome, o obimu angažovanih snaga, razmjerama, zamahu, početku, trajanju i načinu angažovanja snaga u predstojećoj operaciji nije se ništa znalo, tako reći, do samog početka ofanzive.

Vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito planirao je da nakon Prvog zasjedanja AVNOJ-a, koje će se održati u Bihaću krajem novembra 1942, glavnim snagama krene sa teritorije Bihaćke republike prema jugoistoku, u Hercegovinu, Crnu Goru, jugoistočnu Bosnu, Sandžak i Srbiju, radi jačanja NOP-a. To je bilo strategijsko opredjeljenje.

Kada je Vrhovni komandant NOV i POJ dobio obavještenje da Nijemci pripremaju svoju do tada najveću ofanzivu na slobodnu teritoriju, on je privremeno modificirao tu odluku.[22]

Nova, modificirana odluka razlikovala se od prethodne po tome što se sada predviđala, najpre uporna odbrana slobodne teritorije, uz istovremena veoma intenzivna i aktivna dejstva na bokove i u pozadinu napadnih kolona neprijatelja. Prema novoj odluci, neprijatelju je trebalo nanositi što veće gubitke, da bi se, prvenstveno, zaštitio narod, ranjenici i pozadinska infrastuktura na slobodnoj teritoriji i stvorio prostor i vrijeme za preduzimanje ofanzivnih dejstava prema jugoistoku zemlje. Sažeto formulisana, ona je ovako glasila:

"... Dijelom snaga braniti slobodnu teritoriju i usporavati nadiranje neprijatelja, a glavne snage čuvati za odsudne momente i, u slučaju da se preduzetim mjerama ne bude mogla odbraniti slobodna terilorija, preći sa Glavnom operativnom grupom u protivofanzivu ka jugoistoku... "[23]

Prema toj odluci, Vrhovni štab NOV i POJ je još u prvoj polovini januara izdao naređenje 1. hrvatskom i 1. bosanskom korpusu da u zonama svojih odgovornosti poruše i zapriječe sve puteve na mogućim glavnim pravcima eventualnog neprijateljevog nastupanja i da sve te pravce zatvore upornom odbranom po pravcima na pogodnim položajima, uz veoma intenzivna i aktivna dejstva na bokove i u pozadinu neprijateljevih napadnih kolona. Ta naređenja odražavaju osnovnu zamisao Vrhovnog štaba NOV i POJ da početnim odbrambenim dejstvima 1. hrvatskog korpusa, zapadno od rijeke Une, i 1. bosanskog korpusa, u međurječju Une, Sane i Vrbasa, spriječi iznenađenje i stvori vrijeme za definitivan raspored snaga i preduzimanje složenijeg manevra, nakon što se ispolje namjere i plan dejstva neprijateljevih snaga.

No, iako je strategijski plan Vrhovnog štaba imao u osnovi evolutivan karakter, u njegovoj konačnoj verziji nije se ništa bitno mijenjalo, jer nije bilo potrebe za tim. Dva pomenuta korpusa dobiće ulogu štita u čitavom toku operacije "Vajs I", primajući na sebe i amortizujući prvi udar neprijatelja, te vodeći upornu odbranu na čitavoj dubini operacijske prostorije sve vrijeme trajanja te, prve, pa i druge po redu operacije ("Vajs II"), do prelaska Glavne operativne grupe u ofanzivu u dolini Rame i Neretve.

Osim toga, 1. bosanski korpus dobio je još prije početka operacije i drugi veoma važan zadatak - da ofanzivno djeluje na Kozari i u Lijevču polju. Ta dejstva su imala cilj ometanja koncentracije i razvoja neprijateljevih snaga za napad, koja će početkom operacije poprimiti karakter veoma uspjelih demonstrativnih dejstava, u smislu zavaravanja neprijatelja u pogledu stvarnih namjera i plana dejstava, odnosno ideje manevra glavnih snaga NOV i POJ na slobodnoj teritoriji u predstojećoj operaciji.

[1] Vojna enciklopedija, knj. 9. str. 401.

[2] GALEAZZO CIANO, Memoari, knj. 2, str. 225.

[3] GALEAZZO CIANO, Memoari, knj. 2, str. 226.

[4] Ugo Cavallero, "Comando supremo", - Memoari, str. 415.

[5] Zbornik, Tom II, knj. 1, Bilten VSNOV i POJ.godina II, septembar-oktobar-novembar 1942.

[6] Isto.

[7] Isto.

[8] AVII, IRP, Sarajevo, 3/46. Naredba o formiranju 4. i 5. krajiške divizije 1. bosanskog korpusa.

[9] AVII, k. 402-A, reg. br. 12/2-2.

[10] AVII, k. 1998. reg. br. 5-5/6.

[11] AVII, IRP, Sarajevo, 3/117. Izvještaj štaba korpusa Vrhovnom štabu NOV i POJ krajem novembra 1942. godine

[12] AVII, k. 406, reg. br. 10/2. Izvještaj štaba korpusa VS NOV i POJ 18. decembra 1942. godine.

[13] AVII, k. 9. reg. br. 14/6-a; Izvještaj 714. njemačke divizije komandantu njemačkih trupa

[14] AVII, k. 406. reg. br. 30/1: k. 406, reg. br. 9/2-1; k. 406, reg. br. 4/1; k. 406, reg. br. 10/2; Zbornik tom IV, knj. 8. dok. 23, str. 46, IRP Sarajevo, 2/137, 3/195, 3/324, "Oslobodilački rat", str. 290 i 354. knj. 1, izdanje VII, Beograd, 1963. godine.

[15] AVII, NAV.N.T, 315, Roll. 1294/56. Nirnberški proces i Lerovo obraćanje njemačkim vojnicima i oficirima 18. januara 1943.

[16] AVII, k. 8, reg. br. 2/3, njemačka arhiva.

[17] Isto.

[18] AVII NAV-N-T-315, Roll. 2154/551.

[19] AVII, London, mikrotehnika 13-306759/765.

[20] Primjerak tajne poruke koji je dostavljen 714. njemačkoj diviziji 18.januara 1943. pod brojem 121/43 i pod šifrom "Romulus".

[21] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2258/1340-1.

[22] AVII, k. 8. reg. br. 17/2.

[23] Oslobodilački rat, knjiga prva s drugim dopunjenim i prepravljenim izdanjem, str. 368, izdanje VII, Beograd, 1963. godine.

Dok se još nalazio na Grmeču, gdje je izvršio smotru jedinica 4. krajiške divizije (7. januara), vrhovni komandant Josip Broz Tito odlučio je da dio snaga te divizije uputi na Kozaru i Lijevče polje, radi preduzimanja ofanzivnih dejstava na tom području. Trebalo je da te snage dejstvuju divergentno ka Banjaluci i Bosanskoj Gradišci. Istovremeno, naređeno je 1. proleterskoj diviziji da sa područja srednje Bosne usmjeri svoja dejstva prema Banjaluci i donjem toku rijeke Vrbas.

Prema toj odluci Vrhovnog komandanta, štab 1. bosanskog korpusa naredio je štabu 4. divizije da na područje Kozare uputi 2. krajišku i 5. kozarsku brigadu.[1] Sa brigadama je krenuo i komandant divizije Josip Mažar Šoša, a ostale dvije brigade (6. i 8. brigada) ostale su na području Podgrmeča. Šesta je imala zadatak da brani pravce koji iz doline Sane vode prema Lušci-Palanci i Budimlić-Japri, a 8. brigada da brani pravac koji dolinom Une vodi ka Bosanskoj Krupi i Bihaću.

Odmah poslije smotre krenula je na područje Kozare 5. brigada, a sjutradan i Druga. Po prelasku rijeke Sane, na terenu Karana, ostao je 1. bataljon 5. brigade, sa zadatkom da dejstvuje u dolini Sane i Une, na komunikaciji Bosanska Kostajnica - Bosanski Novi - Prijedor, a glavnina snaga 5. brigade i kompletna 2. brigada krenule su, preko Kozare, prema Lijevču polju, sa zadatkom da jednovremeno napadnu neprijateljeva uporišta na komunikaciji Bosanska Gradiška -Banjaluka. Borbe su počele već 10. i trajale su do 22. januara, kada su zauzete Klašnice, uski i najosjetljiviji prolaz za okupatora na komunikaciji Banjaluka -Bosanska Gradiška.

Dejstva naših snaga na Kozari i u Lijevču polju dovela su neprijatelja u potpunu zabunu pri procjenama obima angažovanih snaga i stvarnih namjera.

Zbog togaje 18.januara general Liters predložio komandantu Jugoistoka, generalu Leru, da 714. njemačka divizija, do tada raspoređena u dolini Vrbasa, Une i Sane, ne učestvuje prva dva dana u operaciji "Vajs I", dok se ne utvrde stvarne namjere snaga NOV i POJ na području Kozare i srednje Bosne.[2]

Napadi 2. i 5. brigade od 19. do 22. januara na području Kozare i uništenje većeg broja njemačkih i ustaško-domobranskih uporišta, čije su posade većinom bile razbijene ili zarobljene, navele su njemačkog komandanta da zaključi da je riječ o jakim partizanskim snagama. Pretpostavljao je da bi te snage sa područja Kozare i srednje Bosne mogle napasti Banjaluku.

Da bi to utvrdio, naredio je Gestapou da pomoću agenata ustanovi jačinu snaga NOV i POJ na području Kozare i srednje Bosne i njihove namjere.[3]

Gestapo je imao svog provjerenog špijuna Rudija Matukića, nastanjenog u selu Kosijerovo u Lijevče polju inače rodom od Travnika koji se još 1941. godine uvukao među partizane na terenu Motajice i čekao da ga Gestapo aktivira. U prvoj polovini januara 1943, po nalogu Gestapoa,prešao je u srednju Bosnu i uspio da dopre do štaba 1. proleterske divizije, gdje je prisluškivao neke razgovore i tražio način da stupi u vezu sa članovima štaba, pa se sekretaru partijskog povjereništva za srednju Bosnu, Šefketu Maglajliću, predstavio kao aktivista NOP-a iz Banjaluke, koji je došao na teren da primi zadatke.

Maglajlić je posumnjao da je on špijun i vratio ga je nazad, u Banjaluku, dajući mu zadatke provokativne za njemačku obavještajnu službu. Matukić nije odmah otišao u Banjaluku, već na Kozaru, želeći da usput obradi i to područje. Stigao je 18. januara u Jablanicu, gdje se nalazio štab 4. krajiške divizije. Tu se predstavio kao aktivista NOP-a iz Banjaluke, ne sluteći da će razgovarati sa komandantom divizije Josipom Mažarom Šošom, koji je bio Banjalučanin i dobro poznavao banjalučke aktiviste. Nakon kraćeg razgovora Šoša je utvrdio da je on špijun i odmah je odlučio da se posluži lukavstvom. Da bi obmanuo Nijemce, Šoša je dao zadatak Matukiću da se odmah vrati u Banjaluku i prikupi podatke o brojnom stanju njemačke vojske, o protezanju spoljnih i unutrašnjih položaja Nijemaca i ustaša za odbranu grada, o tome gdje spavaju njemački oficiri, a gdje ustaški, kakvo je moralno stanje domobranske vojske i sa koje je strane najlakše ući u grad. Postavio mu je još mnoštvo zadataka i pokazao sliku šefa Gestapoa, dajući mu zadatak da utvrdi njegovo pravo ime i mjesto stanovanja u gradu.

Vraćajući se iz štaba 4. divizije u Banjaluku, 22. januara, Matukić je napisao iscrpan izvještaj (22 stranice) svojim šefovima, posebno za srednju Bosnu, a posebno za Kozaru. Predao ga je 23. januara u prijepodnevnim časovima, a uveče je već bio u Sisku, na stolu glavnokomandujućeg njemačkih jedinica u tzv. NDH.

Izvještaj špijuna Matukića sa "nameštenim" podacima igrom slučaja koincidirao je vremenski sa izvještajem štaba 714. njemačke divizije, sa, takođe, netačnim podacima. U njemu je pisalo da su 22. januara dvije borbene grupe partizana, jedna kod Klašnica, a druga kod Bosanske Gradiške, napale vrlo jakim snagama. Ti podaci su se slagali sa navodima Matukića da se u Kozari nalazi od 10.000 do 12.000 partizana, a stvarno je u 2. krajiškoj i 5. kozarskoj brigadi bilo ukupno 2.500 boraca.

Na osnovu tih podataka, Nijemci su povjerovali da se priprema napad na Banjaluku. Pogotovo kada je 1. proleterska divizija, po naređenju Vrhovnog komandanta NOV i POJ od 22. do 27 januara, izvršila nekoliko snažnih demonstrativnih napada prema Banjaluci i u dolini donjeg toka Vrbasa, general Liters je bio siguran da je dobro procijenio situaciju, pa je 27. januara donio konačnu odluku da potpuno izostavi 714. diviziju iz plana operacije "Vajs I", što je znatno uticalo ne samo na ishod prve etape već i na tok čitave operacije.[4]

U prvoj etapi operacije "Vajs I" 1. bosanski korpus imao je osnovni zadatak da spriječi prodor neprijateljevih snaga na svim pravcima koji sa široke polukružne operacijske osnovice od Bosanskog Novog - Prijedora - Sanskog Mosta i Ključa izvode ka Bihaću i Bosanskom Petrovcu. To znači da je snagama korpusa trebalo istovremeno zatvoriti dva osnovna taktička pravca. Prvi i najvažniji bio je pravac koji od Sanskog Mosta, preko Vrhpolja vodi u Bosanski Petrovac, i dalje, prema Bihaću. Od njega se odmah na početku, od Sanskog Mosta, račva pomoćni pravac koji sa sjevera opasuje Grmeč: Sanski Most - Srpska Jasenica - Benakovac - Bosanska Krupa. Drugi osnovni pravac, koji direktno vodi ka Bihaću, ide dolinom Une od Bosanskog Novog, preko Bosanske Krupe, gdje se spaja sa pomenutim rokadnim pravcem.

Operativni položaj 1. bosanskog korpusa, neposredno pred početak neprijateljske ofanzive, bio je prilično nepovoljan. Snage korpusa bile su razvučene na širokom prostoru operacijske zone, a dijelom i izvan nje. Četvrta krajiška divizija držala je položaje 50 kilometara po dubini: njene dvije brigade (2. i 5), sa komandantom divizije, dejstvovale su izvan operacijske zone, na području Kozare i Lijevča polja. Druge dvije brigade (8. i 6) kontrolisale su prostor u međuriječju Une i Sane. Osma brigada je zatvarala pravac Bosanski Novi - Bosanska Krupa, a 6. brigada pravac Sanski Most - Bosanska Krupa. Peta krajiška divizija kontrolisala je prostor u međuriječju Sane i Vrbasa i imala je zadatak da zatvori glavni pravac: Sanski Most - Vrhpolje - Bosanski Petrovac i pomoćni pravac: Mrkonjić-Grad - Mliništa - Glamoč.

Protiv sebe 1. bosanski korpus imao je veoma jake, brojčano višestruko nadmoćne i tehnički superiorne snage. Od početka operacije "Vajs I", u zoni odgovornosti 1. bosanskog korpusa angažovane su 717. njemačka divizija, ojačana 2. domobranskim zdrugom i četnicima, dijelovi 714. njemačke divizije, a nakon devet dana borbi sa 1. hrvatskim korpusom, angažovana je i 7. SS divizija "Princ Eugen" i 369. "Vražja" divizija. One su preko Korduna i Banije prodrle do Bihaća i Bosanske Krupe, i od tada 1. bosanski korpus vodi borbu sa cjelokupnim udruženim snagama Nijemaca, ustaša, domobrana i četnika. Ukupne snage neprijatelja bile su 76.000 vojnika (60.000 Nijemaca, 14.000 ustaša i domobrana i 2.000 četnika). Njima su se suprotstavile snage Korpusa od 7.377 boraca (4. di-vizija sa 4.700 i 5. divizija sa 2.677 boraca).

Prema tome, odnos snaga u operaciji "Vajs I" (10:1) bioje veoma nepovoljan za 1. bosanski korpus, i to je bio prvi elemenat njegovog nepovoljnog operativnog položaja. Drugi elemenat nepovoljnog položaja bio je razvučenost snaga na širokom prostoru operacijske zone.

Uprkos tome, operativna uloga 1. korpusa u operaciji "Vajs I" bila je veoma istaknuta. Njegov prvi i najvažniji zadatak bio je da spriječi brz prodor neprijateljevih snaga osnovnim pravcem: Sanski Most - Bosanski Petrovac, i da ne dozvoli neprijatelju da okruži područje Grmeča, na kojem su se nalazile mnoge ustanove Vrhovnog štaba NOV i POJ, veoma razgranata i disperzivna pozadinska infrastruktura (magacini i bolnice) i narod u zbjegovima. Bilo je preko dvadeset raznih sanitetskih ustanova: bolnica, ambulanata, bolničkih odjeljenja i skladišta sanitetskog materijala (ne računajući one koje su pripadale 4. operativnoj zoni) sa oko 3.130 ranjenika, od toga 700 teških. <>Najveća među njima bila je bolnica Vrhovnog štaba u planini Klekovači, u mjestu zvanom Jasikovac. To je bila najveća bolnica koja je izgrađena u toku NOR-a. Kapacitet joj je bio 650 ležajeva. Izgradili su je neimari iz Drvara, pod rukovodstvom Vida Zorića i jedinice NOV i POJ, pod rukovodstvom inženjera Desanke Jovanović.

Sanitetske ustanove i magacini za prehrambene artikle i borbene potrebe bili su dislocirani na čitavoj slobodnoj teritoriji, da bi se onemogućilo njihovo istovremeno razaranje bombardovanjem iz vazduha i uništavanjem diverzantskim dejstvima ili iznenadnim prodorima oklopno-mehanizovanih snaga.

Vrhovni štab NOV i POJ do 24. januara nalazio se u Ostrošcu, a poslije toga u Drvaru, gdje je 27. januara Vrhovni komandant donio odluku o evakuaciji ranjenika. Jedini pravac evakuacije ranjenika i ratnog materijala sa područja Podgrmeča i Grmeča bio je preko Risovca, a iz grada i okoline Bihaća preko Vrtoča, i dalje, preko Bosanskog Petrovca i Drvara. Od tada su zaštita i držanje te komunikacije bili od izuzetnog značaja. Osim toga, prema prvobitnoj odluci Vrhovnog štaba (još iz novembra 1942) o prodoru na jugoistok, upornim odbrambenim dejstvima 1. hrvatskog i 1. bosanskog korpusa trebalo je obezbijediti prostor i vrijeme za preduzimanje kontramanevra snagama Glavne operativne grupe divizija u dolinama rijeka Rame i Neretve.

Zbog svega toga, operativni zadatak zaštite slobodne teritorije i zadržavanja neprijatelja što duže na granicama slobodne teritorije i, u vezi s tim, uspješno zatvaranje krilnih pravaca: Karlovac - Bihać i Sanski Most - Bosanski Petrovac bio je zadatak od strategijskog značaja.

Otuda je jasna i uloga i značaj odbrambene operacije koju je izvodio 1. bosanski korpus u okviru strategijske operacije NOV i POJ u zapadnoj Bosni u zimu 1943, naročito značaj više uzastopnih bojeva i borbi vođenih na osnovnom pravcu: Sanski Most - Bosanski Petrovac.

Za 1. bosanski korpus operacija "Vajs I" imala je tri faze: prva, od 20-januara do 8. februara, kad su se krajiške brigade, pružajući žestok frontalni otpor, uz stalne noćne bočne napade i infiltriranje u neprijateljevo zaleđe, održavale neprestano na istim položajima, zatvarajući sve prilaze srcu Bihaćke republike i polukrugu od Bosanskog Novog, preko Ljubije i Prijedora, do Sanskog Mosta i Ključa; druga, od 8. do 27. februara, kada su jedinice 1. bosanskog korpusa - poslije povlačenja 8. kordunaške divizije na Plješivicu u Lici i 7. banijske divizije, preko Une, južno od Bosanskog Petrovca - napustile Bihać, Krupu, Bosanski Petrovac, Lušci-Palanku i Ključ, povukavši se na planine Grmeč, Srneticu i Klekovaču, i treća, od 28. februara do 6. marta, kad su, krajiške jedinice, podijeljene u četiri grupe i međusobno razdvojene, neprekidno napadale neprijateljeve snage angažovane u operaciji "Vajs II".

Ta periodizacija odražava ne samo različite uslove već i različite zadatke koje je korpus težišno izvršavao u pojedinim fazama. Bosanski korpus je, naime, sve vreme ofanzive imao striktne zadatke koje mu je postavio Vrhovni komandant: prvo, da ne dopusti neprijatelju da sa sjevera, od Bosanskog Novog, i istoka, od Sanskog Mosta, prodre u Bihać i Bosanski Petrovac; drugo, da štiti zaleđe Glavne operativne grupe divizija, koja se prikupljala između Jajca i Imotskog za ofanzivu na Neretvi, i treće, da omogući pravovremenu evakuaciju teških ranjenika i tifusara svrstanih u ešelone Centralne bolnice.

Izvršavajući te zadatke, jedinice 1. bosanskog korpusa su sve do kraja februara, podnosile najveći teret okupatorsko-kvislinške ofanzive. U stvari jedinice Glavne operativne grupe divizija, osim 7. banijske divizije, koja je naknadno uključena u operativnu grupu, do 20. februara nisu bile ni napadane. Tek posle 20. februara, kad su Nijemci, konačno shvatili da oni nemaju inicijativu, već da im operativna grupa divizija prodorom u dolinu Neretve i Rame nameće svoj plan, odnosno da ih primorava na postupke koje nisu planirali, uz Italijane i četnike, angažovane su i dvije njemačke divizije (717. od Bugojna i 718. od Sarajeva) da napadajući iz zaleđa, preko Raduše-planine i preko Ivan-sedla, onemoguće prelazak operativne grupe preko Neretve u istočnu Hercegovinu. U toj fazi (od 20. februara do 2. marta) i jedinice 1. bosanskog korpusa (4. i 5. i novoformirana 10. divizija) i jedinice operativne grupe divizija biće u sličnom položaju: stiješnjene u okruženju i primorane da prihvate odsudne borbe za odbanu Centralne bolnice.

Već posle 2. marta, krajiške divizije nisu više ništa mogle učiniti što bi neposredno koristilo operativnoj grupi divizija i Centralnoj bolnici jer su na repovima svojih iscrpljenih brigada vukle osvežene i ojačane snage 7. SS, 369. i 714. divizije.

No, i tada, u vrijeme najžešće bitke za ranjenike, protiv jedinica 1. bosanskog korpusa na Kozari, u Podgrmeču, na Ilici i na Šatoru Nijemci su angažovali snage brojnije i jače od onih u napadima na Operativnu grupu divizija. Takvo grupisanje njemačkih snaga u operaciji "Vajs II" može se racionalno shvatiti i objasniti neizvjesnošću situacije, a prije svega činjenicom da je njemačka komanda vjerovala da se Tito nalazio sa štabom 1. bosanskog korpusa: 27. februara u Drvaru, od 27. do 2. marta u Glamoču a od 2. do 6. marta na Tičevu i Šatoru.

Prema tome, može se zaključiti da je 1. bosanski korpus u operaciji "Vajs I", koja je za NOV i POJ u cjelini posmatrano bila strategijska operacija, u kratkom razdoblju od mjesec i pol dana vodio tri uzastopne operacije operativnog značaja sa svim parametrima te vrste i nivoa operacije. Prve dvije su karakterisale odbrambene operacije sa kombinovanjem frontalnih i partizanskih dejstava, a treća je, manje-više poprimila svojstva operacije u pozadini neprijatelja.

Razvoj i tok borbenih dejstava 1. bosanskog korpusa u operaciji "Vajs I" od 20. januara do 8. februara 1943.

Uspješno ostvarivanje odluke i sprovođenje plana Vrhovnog štaba za slamanje neprijateljeve ofanzive "Vajs I", umnogome je zavisilo od toga da li će 1. krajiška brigada i 1. bataljon 7. brigade, koji su branili pravac Sanski Most - Bosanski Petrovac, uspjeti da zadrže deset puta brojnijeg i tehnički nadmoćnijeg neprijatelja (pravac Sanski Most - Bosanski Petrovac branila su dva bataljona 1. krajiške brigade i jedan bataljon sedme brigade - ukupno oko 1.000 boraca). Ako bi neprijatelj sa 50 tenkova i uz podršku jake artiljerije i preko 20 aviona bombardera uspio da prodre od Vrhpolja do Bosanskog Petrovca, međusobno udaljenih svega 30 km, što se prema planiranom tempu napada moglo postići za sat ili dva, ranjenici, izbjeglice, ustanove Vrhovnog štaba i ostale jedinice NOV i POJ koje su se nalazile na slobodnoj teritoriji Podgrmeča, Bihaća i Bosanskog Petrovca bili bi odsječeni i potpuno okruženi. To bi se dogodilo i u slučaju sličnog uspjeha motorizovane kolone SS divizije "Princ Eugen", koja je nastupala pravcem Slunj - Bihać.

I njemački generali znali su da uspjeh ofanzive zavisi od toga da li će uspjeti da u roku od dva dana okruže Grmeč i slobodnu teritoriju. Najbolji način da se okruži Grmeć u kratkom periodu bio je munjevit prodor najkraćim pravcem, preko Bosanskog Petrovca do Vrtoče, i zato su na tom pravcu koncentrisali glavne snage. Na tom pravcu je angažovana čitava 717. divizija, ojačana 202. tenkovskim bataljonom i bataljonom inžinjerije, ukupno oko 10.000 Nijemaca.[5]

Za obezbjeđenje lijevog boka i pozadine 717. divizije, angažovano je preko 2.000 četnika iz četničkog puka "Manjača" i bataljona "Kočić", a u dolini rijeke Sane, od Sanskog Mosta do Vrhpolja, sve posadne snage ustaša, domobrana, žandarma i svi ustaški milicioneri iz okoline Sanskog Mosta i Ključa - ukupno 600 vojnika. Oni su Nijemcima koristili i kao izviđači i vodiči u sastavu prvih borbenih ešelona.

Prema tome, na pravcu Vrhpolje - Bosanski Petrovac neprijatelj je angažovao snage jačine 12.600 Nijemaca, ustaša, četnika, ustaških milicionera, i drugih. Za osiguranje brzog prodora prema Bosanskom Petrovcu, 717. divizija bila je ojačana 202. tenkovskim bataljonom, u čijem sastavu je bilo 50 tenkova.

Kao vatrenu podršku pješadiji i tenkovima divizija je posjedovala 24 haubice, veći broj brdskih topova, minobacača, teških i lakih mitraljeza i 20 bombardera tipa "Štuka".[6]

Izbivši na desnu obalu rijeke Sane, na sektoru od Sanskog Mosta do sela Vrhpolje, 717. njemačka divizija, sa 202. tenkovskim bataljonom, krenula je u napad 20. januara u 9.30 časova kod sela Vrhpolja. Plan i dinamika boja detaljno su bili razrađeni u zapovijesti komandanta divizije, koja glasi:[7]

"Čim prednji odredi pređu Sanu i l. bataljon 749. grenadirskog puka na lijevoj obali Sane stvori mostobran, prvi u napad kreće motorizovani odred. Tenkovi brzo prodiru cestom do Velagića. Tu se kratko zadržavaju do pristizanja 1. bataljona 749. puka, a odmah zatim prodiru u Bosanski Petrovac, koji zauzimaju do 12.00 časova, i sa glavninom snaga obezbjeđuju ga do pristizanja 749. puka, koji će to mjesto i Bravsko utvrditi i izgraditi kružnu odbranu u obliku ježa.

Motorizovani odred bez zadržavanja upućuje odmah jednu tenkovsku i jednu ojačanu pješadijsku četu na kamionima u Vrtoče, koje mora biti zauzeto do 15.00 časova i odmah utvrđeno za kružnu odbanu u obliku ježa.

Iza 749. puka nastupa 737. grenadirski puk; posjeda i organizuje za kružnu odbranu prostor Kamičak - Hasići - Velagići i prostor od Vrhpolja prugom do Kopljenice. U tom prostoru izgrađuje odbranu u obliku ježa, spreman da odbije sve napade spolja. Posebno se dobro utvrđuje i brani pravac prema Velagićima.[8]

Drugi gorski ustaško-domobranski zdrug iz sadašnjeg rejona Čaplje - Sanski Most 20. januara 1943. čisti bližu okolicu Sanskog Mosta, a 21. januara počinje napad u pravcu zapada, i to:

- jednim ojačanim bataljonom duž i južno od ceste Pobriježje - Lušci-Palanka;

- jednim ojačanim bataljonom od Sanskog Mosta, preko Brajića-Tavana i Đedovaće, prema Palanci i Jasenici".[9]

Napad je otpočeo prema planu. Haubice, brdski topovi minobacači otvorili su uragansku vatru na lijevu obalu Sane u Vrhpolju, na frontu širokom jedan kilometar.

Položaje kod Vrhpolja branila su samo dva bataljona - 2. bataljon 1. i 1. bataljon 7. krajiške brigade.

Pod zaštitom veoma snažne artiljerijske i minobacačke vatre, preko Sane su krenuli prednji odredi i pioniri.[10] Na suprotnoj obali dočekao ih je 2. bataljon 1. brigade i 3. četa 1. bataljona 7. brigade, zvana omladinska. Nastala je žestoka borba prsa u prsa. Većina Nijemaca, iznenađena ne samo žestokim otporom već i protivnapadima, izginula je dok su se snašli u novonastaloj situaciji, a mali broj je uspio da se spase bjekstvom natrag, preko rijeke.

Oko 11.00 časova komandant 749. puka naredio je da se krene u opšti napad svim snagama, obuhvatom preko kote 459, radi prodora do Krasulja.

Drugi juriš neprijatelja odbijen je kao i prvi: Nijemci su natjerani u bjekstvo, s tim što su uspjeli da se zadrže na samoj obali.

U podne su Nijemci obnovili artiljerijski napad, ali masovniji i žešći. U njemu je učestvovala cjelokupna divizijska artiljerija, uključujući i topove iz tenkova. Preko 100 topova i haubica i još više minobacača čitav sat, bez prekida, dejstvovaloje vatrom po Kamičku i koti 459. Poslije toga je uslijedio avio-napad dvije grupe aviona, ukupno 25 aparata, izbacujući jedan za drugim svoje opasne terete na položaje Krajišnika. Odmah zatim, uslijedio je juriš 5.000 Nijemaca u gustom streljačkom stroju.

Borci 2. bataljona 1. brigade nisu odstupili, već su ih sačekivali na bliskom odstojanju. Isto je učinio na desnom krilu i 1. bataljon 7. brigade, posebno napred isturena 3. omladinska ili, kako su je još zvali, Kupreška četa. Bio je to treći i poslednji neuspjeli juriš njemačkih grenadira prvog dana ofanzive na pravcu Vrhpolje - Bosanski Petrovac.

Uveče, 20. januara, komandant 717. divizije, general Dipold, koji je prema planu trebalo da bude u Bosanskom Petrovcu, nalazio se još uvijek u Sanskom Mostu, a sve njegove jedinice tamo gdje su bile i prije početka napada. Iznenađen upornošću i efikasnošću odbrane, bio je uvjeren da je naišao na mnogo jače snage NOVJ. To je i napisao te noći u izvještaju svom šefu, generalu Litersu: "... utvrđene dvije nove brigade. Neprijatelj nadmoćniji... "[11]

Za razliku od generala Dipolda, komandantu 5. krajiške divizije, Slavku Rodiću, činilo se da je Nijemaca dva puta manje nego što ih je toga dana učestvovalo u napadu kod Vrhpolja. To se vidi iz izvještaja koji je te noći poslao štabu 1. bosanskog korpusa: "... Danas je čitav dan vođena borba oko Sane i Sanice kod Vrhpolja. Neprijatelj je riješio da po svaku cijenu pređe vodu, što je uspio uz zaštitu tenkova i jaku artiljerijsku pripremu. Neprijatelj je nastupao sa oko 3.000 vojnika (prim. D.K.). U današnjim borbama poginulo je i ranjeno oko 150 Nijemaca. Naši gubici bili su oko 35 izbačenih iz stroja. Neprijatelj je nekoliko puta jurišao... "

Dok su se u rejonu Vrhpolja vodile žestoke borbe, u rejonu Sanskog Mosta 737. grenadirski puk je čekao, spreman da, prema zapovijesti, krene na izvršenje svog zadatka - obezbjeđenje zauzetog prostora oko Vrhpolja, Velagića i Paunovca. Pošto prvi napad nije uspio, komandant 717. divizije naredio je da 1. bataljon 737. puka napadne isturena borbena i izviđačka odjeljenja 1. bataljona 6. brigade u rejonu Đedovače.[12]

Nijemci su, kao i kod Vrhpolja, mislili da će iznenadnim prodorom lako zauzeti Đedovaču i Brajića-Tavan. Sa sobom su poveli i pse tragače da pronađu izbjegli narod i ranjene partizane, koje je, prema naređenju, sve trebalo odmah strijeljati.

No, epilog je bio sličan onome kod Vrhpolja. Prvi bataljon 6. brigade spremno je dočekao Nijemce, vodeći žestoku borbu čitavog dana. Predveče je njemačka jedinica bila potpuno razbijena, tako da se samo mali broj spasio bježeći nazad, u Sanski Most. Pobijeni su i psi tragači (Spürhund).

Tražeći tačku manjeg otpora, sjutradan, 21. januara, prije podne, komandant 717. divizije uveo je u borbu 737. puk iz drugog ešelona, jugoistočno od Sanskog Mosta, ne znajući da će udariti na glavninu snaga 7. krajiške brigade, koja je držala položaje u Kruharima, Lukićima i Tomini. Brigadi je nedostajao samo 1. bataljon, koji je bio u Vrhpolju. U žestokoj borbi Nijemci su do podne uspjeli da prodru svega nekolko kilometara - do sela Kijeva, gdje su uhvatili 38 muškaraca, žena i djece i odmah ih strijeljali.[13]

Na pravcu glavnog udara Vrhpolje - Bosanski Petrovac, sa kote 250, neprijatelj je 21. januara ujutro nastavio da napada. Prvi bataljon 749. puka neprekidno je jurišao, a na svaki juriš Nijemaca borci 1. i 7. brigade odgovarali su kontrajurišem. Do podne je taj njemački bataljon bio onesposobljen za dalje borbe, pa ga je zamijenio 3. bataljon istog puka.[14]

da do noći izbije u Kamičak i da se tamo preko noći utvrdi. Očevidno je da su njemački generali već drugog dana ofanzive shvatili da neće uspjeti planirani brzi prodor do Bosanskog Petrovca, jer se pred njima nalazi vrlo žilav protivnik koji razbija svaki napad, pa je u zadatku 3. bataljona 749. grenadirskog puka predviđen tempo napada od svega 2 km u toku dana.

Svi pokušaji Nijemaca da se domognu Kamička bili su uzaludni - taj napad je propao, a 3. bataljon 749. grenadirskog puka pretrpio je velike gubitke i bio onesposobljen za dalje borbe.

Na pravcu Sanski Most - Lušci - Palanka angažovan je 21. januara, prema početnom planu napada, 2. gorski ustaško-domobranski zdrug, koji je uspio da prodre do Đedovače, ali ga je tu dočekao i zaustavio svojim dejstvom 1. bataljon 6. brigade. Pretrpjevši velike gubitke, 2. zdrug je, kao i 1. bataljon 737. grenadirskog puka prethodnog dana, protjeran natrag u Sanski Most.

Komandant 717. divizije izdavao je svake večeri naređenja za napad idućeg dana. U stvari, ponavljao je zadatke od prethodnog dana, mijenjajući samo formulacije. Tako je 21. januara uveče u naređenju za naredni dan, 22. januar, pisalo: "... Drugi gorski zdrug izbija u Dabar... 749. grenadirski puk prodire dalje prema jugozapadu, 737. grenadirski puk preuzima obezbjeđenje Vrh-polja... "[15]

Postupajući prema tom naređenju, 749. grenadirski puk je sjutradan u zoru napao svim raspoloživim snagama i najvećom žestinom, ali nije stigao dalje od Kamička, pretrpjevši teške gubitke - 130 mrtvih i ranjenih. Tu su se Nijemci utvrdili, a 1. bataljon 7. brigade povukao se prema selu Peći. To je bio najveći uspjeh Nijemaca u tri prva dana ofanzive na tom pravcu, uz gubitke od 360 mrtvih i ranjenih vojnika.

Istovremeno, 2. gorski zdrug, jačine oko 5.000 ljudi, u ponovljenom napadu na Đedovaču uspio je da, uz podršku avijacije, jedne čete tenkova i artiljerije i uz velike gubitke, ovlada tim objektom, ali je njegovo dalje nadiranje bilo zaustavljeno.

Najveći uspjeh toga dana postigao je 737. grenadirski puk, koji je nakon povlačenja 7. brigade, prodro jugoistočno od Sanskog Mosta, do sela Tramošnja, i tu se sastao sa četnicima. O tome susretu Nijemci izvještavaju svoje pretpostavljene: "... Ulazak 22. januara 1943. godine 737. grenadirskog puka u selo Tramošnja, jugoistočno od Sanskog Mosta, i srdačan susret sa četnicima Marčetića".[16]

Prema ustaljenoj praksi, i te večeri komandant 717. divizije ponovo je izdao naređenje za napad: "... 749. puk prodire u pravcu Velagića, 737. puk prodire sa obe strane ceste od Kamička iza 749. grenadirskog puka".[17]

Dok su Nijemci tri dana uzastopno svake večeri slali gotovo identične izvještaje i izdavali ista naređenja, general Ler i general Liters, budući da je bilans bezuspješnih napada na pravcu Vrhpolje - Bosanski Petrovac bio mršav, zaključili su da se na Paunovcu nalaze veoma jake snage NOV i da se mogu savladati samo jednim složenim manevrom, koji je trebalo da bude veoma lukava taktička varka, sračunata na to da se razvuku i oslabe snage na Paunovcu.

Znajući da se na području Podgrmeča i Grmeča nalazi 18 bolnica sa 3.770 ranjenika i 40.000 izbjeglica,[18] mnoge ustanove NOP-a, magacini i radionice, generali Ler i Liters su bili uvjereni da će, ako napadnu jačim snagama prema Lušci-Palanci i Jasenici, štab 1. bosanskog korpusa, da bi odbranio ranjenike i narod, biti primoran prebaciti veći dio svojih snaga sa Paunovca prema Lušci-Palanci, što bi omogućilo 717. diviziji da prodre kroz razrijeđenu i oslabljenu odbranu na Paunovcu i izbije u Bosanski Petrovac i Vrtoče. To je podrazumijevalo privremenu promjenu težišta napada 717. divizije, s tim što se, u krajnjoj liniji, nije odustajalo od ideje o prodoru preko Bosanskog Petrovca i spajanja sa 7. SS divizijom "Princ Eugen" kod Vrtoče. Zamisao o dvostrukom manevru - najpre glavnim snagama prema Lušci-Palanci, a potom prema Bosanskom Petrovcu, kad se isprazne položaji na Paunovcu, zasnivala se na većoj pokretljivosti njemačkih snaga, budući da su se one kretale na motornim vozilima, a partizanske snage su išle pješke.

Stoga je njemačka komanda odlučila da privremeno odustane od napada na Paunovac i prenese težište dejstva na pravac Sanski Most - Lušci-Palanka -Jasenice. U skladu sa tom odlukom, 737. puk, ojačan jednim bataljonom 749. puka, dobio je naređenje da prodre u pravcu Lušci-Palanke i Benakovca. Isti zadatak dobio je i 2. gorski ustaško-domobranski zdrug, koji je stavljen pod komandu 737. puka. U toku noći 22/23. januara iz Vrhpoljaje prebačen na pravac prema Lušci-Palanci i 202. tenkovski bataljon, pa su se te noći sve snage koje će dejstvovati na tom pravcu okupile u rejonu Kamengrada.[19]

Pregrupisavanje neprijateljskih snaga nije moglo ostati neprimjećeno zbog buke motora tenkova i kamiona,[20] a i zbog toga što su prikriveni partizanski obavještajci, većinom rođeni u selima u kojima su se vodile borbe, budno motrili na svaki pokret neprijatelja. Oni su o pokretima i snazi neprijatelja pravovremeno izvještavali štabove partizanskih bataljona i štab 1. bosanskog korpusa, koji se nalazio na planini Grmeč, blizu Lušci-Palanke.

Komanda 1. bosanskog korpusa našla se pred dilemom kako da reaguje i uzvrati dejstva neprijatelju na tom pravcu jer je i 1. korpus ostao bez operativne rezerve u trenutku kada je dvije brigade (2. i 5. iz 4. krajiške divizije) angažovao u aktivnim dejstvima na Kozari i Lijevču polju. Njihov povratak u Podgrmeč mogao se očekivati tek za pet-šest dana, i to ako se kreću usiljenim maršem, jer je trebalo preći oko 130 km po snijegu i mrazu. Za to vrijeme 1. bataljon 6. krajiške brigade, koja je bila razvučena u odbrani na širokom frontu od rijeke Une do rijeke Sane, ne bi mogao da odoli pritisku neprijatelja jer je taj pravac sam branio. Stoga je jedino rješenje bilo da iz pravca Sanski Most - Bosanski Petrovac prebaci dio snaga na pravac Sanski Most - Lušci-Palanka. Komanda 1. korpusa uputila je hitno naređenje komandantu 5. krajiške divizije, Slavku Rodiću, u kome između ostalog, piše:

"... Jedinice 6. krajiške brigade vodile su 22. 1 1943. borbu sa neprijateljem koji je nadirao, i to 2. brdska ustaško-domobranska brigada od Sanskog Mosta ka Đedovači, Brajića-Tavanu i od Pobrežja ka Kamengradu. Neprijatelj je izišao na Đedovaču.

Neprijatelj je došao noćas sa 30 kamiona, 14 tenkova i troja oklopnih kola u Kamengrad.

Najvažniji zadatak za nas jeste du branimo Grmeč, gdje su nam bolnice i magacini. te da omogućimo evakuaciju ranjenika i materijala koji su smješteni uz drum Sanski Most - Lušci-Palanka - Bosanska Krupa, tj. da borbom stvorimo potrebno vrijeme da se skloni ono sto je najvažnije.[21]

Odmah po prijemu ovog naređenja vi ćete uputiti dva bataljona 1. brigade preko Sanice za Eminovce i Fajtovce, gdje će nam poslužiti kao udarna manevarska grupa, koja će s boka napadati neprijateljske kolone ako pokušaju da nadiru prema Palanci i drugim mjestima.

Ako su vaše jedinice jače angažovane u borbi, pošaljite samo jedan bataljon 1. brigade preko Gornje Sanice... "

Iz naređenja se vidi da komanda Korpusa, i pored teške situacije na Grmeču, nije zanemarivala značaj uporne odbrane pravca Sanski Most - Bosanski Petrovac, pa je stoga poslala naređenje komandantu 5. krajiške divizije da sam odluči o tome hoće li s položaja uputiti na Grmeč dva ili samo jedan bataljon.

Ujutro 23. januara neprijatelj je krenuo svim snagama u pravcu Lušci-Palanke. Tenkovi su zaostali na samom početku napada, jer je cesta bila prekopana na više mjesta, a pokret izvan puta, preko brdovitog, gusto pošumljenog terena,

pokrivenog dubokim snijegom, nije bio moguć. Ni avijacija nije došla do izražaja zbog magle i snijega koji je neprekidno padao. Artiljerijski osmatrači nisu mogli da vide ciljeve, pa su topovi nasumice otvarali vatru.[22]

Iako tehnika nije mogla da dođe do punog izražaja, neprijatelj je bio nadmoćniji jer je brojno bio 12 puta jači. Ipak, 1. bataljon 6. brigade uspio je krajnje upornom odbranom da zaustavi neprijatelja. U kritičnoj situaciji pristigao je usiljenim maršem 3. bataljon 1. brigade sa Paunovca, preko Gornje Sanice i preko Kljevaca, i odmah, iz pokreta, udario svom snagom u bok neprijatelja. Taj energični i iznenadni udar 3. bataljona izazvao je paniku i demoralisao neprijatelja. Nastala je opšta pometnja, koju su vješto iskoristili 1. bataljon 6. brigade i 3. bataljon 1. brigade, te su prešli u energičan protivnapad, primoravajući neprijatelja na povlačenje. Na bojištuje ostalo više od 80 mrtvih i ranjenih Nijemaca, ustaša, domobrana i legionara.[23]

S obzirom na to da su bočni udar 3. bataljona 1. brigade od Kljevaca prema Dabru, a kasnije i protivnapad svih partizanskih snaga bili energični i veoma snažni, obavještajni oficir 717. njemačke divizije zaključio je da se radilo o jačim snagama, pa je referisao komandantu divizije da su se partizanske snage sa Paunovca prebacile na pravac prema Lušci-Palanci. Sudeći po broju mrtvih i ranjenih Nijemaca, ustaša, domobrana i legionara, koje su dovozili iz Kamengrada i Fajtovaca u Sanski Most, i njemački komandant je bio uvjeren da je takav protivnapad mogla izvršiti samo jedna kompletna partizanska divizija, pristigla sa Paunovca, pa je zaključio da se na položajima na Paunovcu nalaze vrlo slabe partizanske snage i odlučio da ih istog dana (23. januara) napadne snagama u dodiru, ne čekajući da se ponovo pregrupišu, kao što je prethodno bilo planirano. Naredio je komandantu 749. grenadirskog puka da se sa položaja u Breziku i Jablanu izvrši prodor preko Krasulja i Ramića do Velagića.[24] Napad je otpočeo avio-pripremom. Učestvovaloje 25 aviona - "štuka", koje su bombardovale položaje 1. brigade na Paunovcu, a odmah zatim krenuo je u napad 749. grenadirski puk, bez 2. bataljona, uz pomoć vodiča - domaćih ustaša iz Ključa, Krasulja i Sasine.

Neprijatelj je udario na položaje 1. bataljona 1. brigade svom žestinom, izvodeći juriš za jurišem. Ali, na svaki juriš neprijatelja borci 1. brigade odgovarali su protivnapadom. U jednom od tih protivnapada jedna četa iz l.brigade potpuno je razbila neprijatelja na svom pravcu, stigla do njegovih artiljerijskih položaja, poubijala posadu, a topove zaplijenila i onesposobila.[25] Neprijatelj je bio desetkovan. Imao je velike gubitke - preko 200 mrtvih i ranjenih vojnika. U toku noći general Dipold je popunio puk novim vojnicima i pripremio ga za sjutrašnji napad pretpostavljajući da su i partizani pretrpjeli velike gubitke.

Slijedećeg dana, 24. januara, odmah po svanuću, artiljerija i minobacači otvorili su vatru na položaje 1. krajiške brigade, a zatim je pješadija prešla u napad uz podršku čete tenkova. Neprijatelj je primjenio obuhvatni manevar lijevim krilom. Koristeći maglu, uspio je neopaženo da podiđe i iznenadno udari na položaje 2. bataljona 7. brigade prema selu Peći. Sedma brigada, koja je do tada neprekidno vodila teške borbe, iscrpljena i sa znatnim gubicima, povukla se prema jugu, pa je neprijatelj udario u desni bok položaja 1. brigade. Došlo je do žestoke borbe, u kojoj je ranjeno ili poginulo preko 160 njemačkih vojnika, ali i brigada je imala 18 mrtvih i ranjenih boraca i bilaje primorana da se povuče prema Krasuljama."[26] Vrhovni štab NOV i POJ je tada pisao štabovima divizija i korpusa:

"... Može se reći da su Krajišnici u posljednja dva dana postigli velike uspjehe i svojim zalaganjem nanijeli neprijatelju velike gubitke i presjekli sve njegove napadne tendencije prema Petrovcu i Ključu i prema Lušci-Palanci.[27]

Ohrabren time što je za četiri dana borbe prvi put u toku jednog dana prodro oko četiri kilometra u dubinu partizanskih položaja, komandant divizije je naredio 749. grenadirskom puku da se u toku noći popuni i 25. januara iz Krasulja prodre u selo Velagiće, udaljeno oko pet kilometara od Krasulja. Taj puk je krenuo u napad 25. januara, ali nije uspio da bočnim udarom prodre na položaje 1. brigade. Udarom sa fronta, uz podršku avijacije, artiljerije i tenkova, neprijatelj je napredovao do sela Ramića, svega tri kilometra od Krasulja, i tu je definitivno bio zaustavljen.

Noću 25/26. januara 1. i 2. bataljon 1. brigade izvršili su protivnapad na Nijemce u Ramićima i razbili ih. Ujutro 26 januara, štab 2. bataljona 1. brigade napisao je u izvještaju: "Bataljon drži položaje na Paunovcu, ali neprijatelj ne kreće prema nama već prema Ključu". Gotovo isti opis događaja nalazi se i u izvještaju 717. divizije, u kojem se, između ostalog, kaže: "... Jače snage neprijatelja kod Ramića zaustavile 749. grenadirski puk u nastupanju. Cesta u selu razrušena... "[28]

Pošto je, nakon šestodnevnih uzastopnih neuspješnih napada, postalo jasno da se ne može probiti odbrana na Paunovcu i otvoriti put ka Bosanskom Petrovcu, njemački komandanti odlučili su da organizuju napad 737. grenadirskog puka na pravcu Sanski Most - Lušci-Palanka - Benakovac - Jasenica, da bi se prodorom u Bosansku Krupu, spojili sa 369. "Vražjom" divizijom. Trebalo je da nastave dejstva kroz Grmeč, preko Risovca do Vrtoča, i izvuku 717. diviziju, koja je zastala ispred položaja na Paunovcu.

Poslije teškog poraza na tom pravcu (23. januara), Nijemci su, popunivši ljudstvo, već sjutradan krenuli u napad na položaje 1. bataljona 6. brigade i 3. bataljon 1. brigade na Djedovači i Brajića-Tavanu. Ti položaji su 24. januara tri puta prelazili iz ruku u ruke. Od toga dana do kraja januara neprekidno su vođene dotad neviđene žestoke i krvave borbe. Štab 1. bosanskog korpusa, koji je bio neposredno u blizini položaja i pratio tok borbi, pisao je 24. januara:

"... Našejedinice vode ogorčene borbe oko Sanskog Mosta i Vrhpolja. Neprijatelj kod Kamen-gradaima 17tenkova.CetiridanabezprestankavođenesuborbepreiTiaDjedovačiiBrajića-Tavanu i prema Kamengradu... "¹¹⁷

Dok su se vodile žestoke borbe na Djedovači i Brajića-Tavanu, neprijatelj je pokušao da prodre jednom kolonom ka Benakovcu, ali ga je kod Fajtovaca dočekao 1. bataljon 6. brigade i potukao. Neprijatelj je panično odstupio nazad u Kamengrad, ostavivši na bojištu oko 50 poginulih i više ranjenih vojnika, od kojih su se mnogi sami ubili, jer su dan ranije izvršili masakre nad ženama i djecom i znali su da za njih neće biti milosti. Ipak, manji broj zarobljenih ranjenih Nijemaca koji nije izvršio samoubistvo predat je štabu korpusa. Zaplijenjen je veći broj mitraljeza i puškomitraljeza, 104 puške, mnogo municije i komora od 20 tovarnih konja koji su prenosili hranu za Nijemce.

Neprijatelj je pokušao da ispadom iz Stare Rijeke prema Ruškovcu olakša položaj Nijemaca u Kamengradu, ali su ga dočekale ostale snage 6. brigade, razbile i protjerale natrag u Staru Rijeku.

Slijedećeg dana, 25. januara, neprijatelj je ponovo krenuo iz Sanskog Mosta prema Djedovači, Brajića-Tavanu i Eminovcima. Čitav dan je vođena žestoka borba. Predveče, štabovi 1. bataljona 6. brigade i 3. bataljona 1. brigade dogovorili su se da namjerno puste neprijatelja da zanoći na brdu Nagliš, kod sela Eminovaca a potom, u toku noći 25/26. januara, da ga napadnu i unište."[29] Plan je potpuno uspio. O tome je 26. januara pisao štab 1. bosanskog korpusa Vrhovnom štabu:

"Naše jedinice su sa neprijateljem 25, januara vodile žestoke borbe cio dan, a noću su ga opkolile i potpuno uništile. Najviše ako je pobjeglo 10-15 posto. ostalo je sve mrtvo. Ubijen je i jedan pukovnik koji se zarekao da će prodreti drumom u Palanku. Želja mu se ispunila, ali mrtvom. Zaplijenjena je čitava komora, 40 puškomitraljeza, 10 mitraljeza, 4 njemačka brdska topa, veći broj PT pušaka, dosta puščane i artiljerijske municije, opreme i ratnog materijala. Zaplijenjena je i jedna radio-stanica... "[30]

O toj borbi, u kojoj je u toku jedne noći uništeno oko 1.200 neprijateljskih vojnika, pisao je i komandant 717. njemačke divizije u izvještaju generalu Litersu. U izvještaju, poslatom depešom, general Dipold ne opisuje događaj, već samo konstatuje posljedice:

"... Dana 26. 1 1943, g. potpuno je razbijena 2. ustaško-domobranska brigada. Partizani zarobili bateriju topova. Uništen 1. i 3. bataljon ustaško-domobranske brigade potpuno, a ostaci 2. i 4. bataljona jedva se spasli bekstvom".[31]

Generalu Litersu je ta vijest teško pala, a pošto je u borbama u Ramićima pretrpio gubitke i 749. njemački puk, naredio je da se popuni ostacima 2. i 4. bataljona ustaško-domobranskog zdruga. Potom je naredio da 737. puk, zaobilazeći desno 1. bataljon 6. brigade i 3. bataljon 1. brigade, izbije pravo u Majkić-Japru, ispod planine Grmeč i organizuje kružnu odbranu.

Popunjen sa 1.000 novih vojnika, 737. grenadirski puk je ujutro 27. januara prodro u Fajtovce i istog dana, skrećući desno od pravca Fajtovci - Lušci-Palanka, u žestokoj borbi obišao snage 1. bataljona 6. i 3. bataljona 1. brigade, koji su bili već premoreni od danonoćnih iscrpljujućih borbi, bez smjene i redovnog snabdijevanja. Krajem dana 737. puk je izbio u selo Majkić-Japru, ispod samog Grmeča, i utvrdio se za kružnu odbranu na Gruborskoj kosi i zaseoku Stepanovići. U toku prodiranja puk je pretrpio teške gubitke i ostao bez municije, pa je hitno tražena popuna ljudstvom i municijom.[32]

Istovremeno je SS divizija "Princ Eugen", koja je nastupala preko Korduna doprla na domak Bihaća, a 369. "Vražja" divizija približila se preko Banije Bosanskoj Krupi. General Liters je smatrao da je došao odlučan trenutak da konačno 717. divizija prodre preko Paunovca u Bosanski Petrovac, pa je naredio da se 202. tenkovski bataljon u toku 27. januara prebaci s pravca Sanski Most - Bosanska Krupa u rejon Vrhpolja, pod komandu 749. grenadirskog puka.

Istoga dana sa područja Kozare i Lijevča polja stigle su na područje Podgrmeča 2. i 5. brigada 4. divizije. Borci su bili umorni poslije više od 20 dana provedenih u neprekidnim marševima i borbama na Kozari i u Lijevču polju. Zbog toga su komandanti brigada toga dana dali kraći odmor, da bi već naredne noći, 27/28. januara, obje brigade krenule na put. Dok su se brigade približavale Grmeču sa sjeveroistoka (sve više su se čule eksplozije topovskih i minobacačkih granata i štektanja mitraljeza, jer je 737. puk rano ujutro 28-januara nastavio svoj napad u zahvatu ceste od Majkić-Japre prema Jasenici. Nijemci su već bili prodrli u Benakovac kada su brigade izbile na cestu i zaustavile njihovo dalje nadiranje. Prva je na cestu izašla 5. kozarska brigada sa štabom 4. divizije i komandantom divizije Josipom Mažarom Šošom. U susretu sa prvim Nijemcima bio je zarobljen jedan vod vezista, koji su u maglovitom zimskom jutru bili iznenađeni, na prepad pohvatani i razoružani. Zarobljeni njemački vojnici otkrili su da se puk Nijemaca nalazi u Benakovcu. Dio njemačkih vezista je pobjegao čim je vidio partizane na cesti i o tome je obavijestio komandanta 737. puka. On je odmah depešom javio komandantu 717. divizije da su partizani pristigli sa sjevera, da se kreću ka Benakovcu, i da je, poslije njihovog iznenadnog nailaska, u napadu uništena četa za vezu.[33]

U istoj depeši komandant 737. puka javlja da su partizani iznenada napali i 1. bataljon njegovog puka, da se borba vodi već pet časova i da ima mnogo mrtvih i ranjenih, i moli da se hitno avionima doturi municija. Na kraju izvještava da je puk organizovao kružnu odbranu i da se uporno brani.[34]

Izvještaj komandanta 737. puka bio je tačan. Njegov 1. bataljon napala je 2. krajiška brigada i borbe sa njim vodile su se danju i noću sve do početka februara. U stvari, bio je opkoljen čitav 737. grenadirski puk, koji se utvrdio i branio u okruženju sa dva bataljona u Benakovcu i trećim u selu Fajtovcima. Istog dana kada su se 2. i 5. brigada pojavile na Grmeču, 737. grenadirskom puku pristigla je pomoć za popunu u Benakovcu i u Fajtovcima. Neprijatelju je toga dana pristigao "erzac" (dopunski) bataljon jačine 1069 vojnika, podoficira i oficira. Tako da je, uprkos nepovoljnom taktičko-operativnom položaju u kojem se našao, i dalje bio izrazito nadmoćan i u ljudstvu i u tehnici.[35]

Za bolje razumijevanje operativnog položaja 1. bosanskog korpusa i za njegova dalja dejstva značajno je bilo to što su upravo onog dana (27. januara 1943.) kada su se na Grmeču odigrali dramatični događaji, i Vrhovni štab NOV i POJ i njemačka komanda svodili bilans dotadašnjih borbi i donosili odluke za dalja dejstva.

Vrhovni komandant NOV i POJ, drug Josip Broz Tito, konstatovao je da je prva defanzivna faza operacije uspješno završena i da su se stekli svi uslovi da se donesu dvije nove odluke. Prva odluka bila je da se odmah pristupi sprovođenju plana protivofanzive, koji je ranije bio razrađen. Prema osnovnoj ideji o manevru, formirane su tri operativne grupe.

Prvu, Glavnu operativnu grupu, sačinjavale su: 1. i 2. proleterska, 3. udarna i 7. banijska divizija, koja se toga dana već bila prebacila iz Banije, preko Une, u blizinu sela Pokoj i branila pravac Bihać - Bosanski Petrovac. Ta operativna grupa stavljena je pod neposrednu komandu Vrhovnog štaba NOV i POJ, sa zadatkom da izvrši udar u dolini Rame i Neretve i napravi prodor prema jugoistoku, u pravcu Hercegovine, Crne Gore i dalje, na Kosovo i u južnu Srbiju.

Druga grupa, sastava 4. i 5. divizija (a 3. februara će u sastav te grupe ući i novoformirana 10. divizija), pod komandom štaba 1. bosanskog korpusa, dobila je zadatak da brani slobodnu teritoriju Bosanske krajine i da je proširi i na područje srednje Bosne. U okviru tog opšteg operativnog zadatka, prvi i neposredni zadatak 1. bosanskog korpusa bio je da glavnim snagama, vodeći upornu odbranu, što duže zadrži neprijatelja na teritoriji Bosanske krajine, stvarajući na taj način potrebno vrijeme Glavnoj operativnoj grupi za prodor prema jugoistoku i za evakuaciju ranjenika i zbjegova sa područja Grmeča i Podgrmeča.

Treća grupa, sastava 6. lička i 8. kordunaška divizija i Primorsko-goranska grupa brigada, pod neposrednom komandom Glavnog štaba NOV i POJ Hrvatske, imala je zadatak da uporno brani slobodnu teritoriju Like i ponovo oslobodi područje Korduna i Banije, koordinirajući svoje operacije sa 1. bosanskim korpusom.

Druga važna odluka koju je toga dana donio Vrhovni komandant bila je da se ranjenici odmah evakuišu iz bolnica dislociranih na više mjesta na području Grmeča i Podgrmeča, pravcem ka jugoistoku, za Glavnom operativnom grupom divizija, a da se narod iz zbjegova, u kojima je bilo oko 40.000 ljudi, žena i djece, preko Drvara i Bosanskog Grahova, uputi dalje preko Une na slobodnu teritoriju Like, koju je 1. hrvatski korpus održao.

Po donošenju te odluke Vrhovnog komandanta od 27. januara, 1. bosanski korpus počinje neposrednu borbu za ranjenike, koja se nastavila i u vrijeme trajanja bitke na Neretvi, s tim što je brigu o zaštiti glavne bolnice i ranjenika u njoj preuzela Glavna operativna grupa, a 1. bosanski korpus je štitio svoje ranjenike i one koji su ostali u skrivenim bolnicama na Grmeču i zbjegove u Grmeču i Podgrmeču.

I njemački komandanti analizirali su istog dana rezultate dejstava svojih snaga. Prvo što su mogli da konstatuju bila je činjenica da su njihove četiri divizije kasnile, prema planu, pet dana u izvršenju zadatka okruženja slobodne teritorije Podgrmeča, Bihaća i Bosanskog Petrovca. Na osnovu toga, zaključili su da partizani zadržavanjem njihovih divizija dobijaju u vremenu, a time i u prostoru, pa je odlučeno i naređeno da se sve snage prikupe, popune i 28. januara izvrše najjače udare i prodore.

Sprovodeći naređenja generala Litersa, komandant 717. njemačke divizije naredio je 749. grenadirskom puku da se užurbano pripremi za napad. Organizovano je i izvedeno nasilno izviđanje u rejonu sela Ramića. U prijepodnevnim časovima 27. januara, kada se razišla magla, jednim jačim izviđačkim odredom neprijatelj je pokušao da zauzme dominantne položaje južno od Pudin-Hana i osigura lijevi bok iz južnog pravca. Dočekali su ga dijelovi 4. krajiške brigade, koja je toga dana pristigla sa terena Manjače. U tročasovnoj borbi izviđački odred je razbijen. Povukao se u Ramiće, gdje je i zanoćio.

Izviđanja su istog dana izvodili i komandant 5. divizije, Slavko Rodić, i štab 1. brigade. Na osnovu primijećenih priprema i podataka koje su dobili, zaključili su da neprijatelj priprema napad za slijedeći dan. Stoga je odlučeno da se neprijatelj preduhitri, odnosno da 1. krajiška brigada sa dva bataljona napadne na neprijatelja u toku noći, što je i učinjeno.[36] U ponoć 27/28. januara 1943, 1. bataljon sa sjeverozapada, a 2. bataljon sa juga, od sela Vojića, upali su u spoljnu odbranu sela Ramića, u rovove, među pospane i bunovne njemačke vojnike, od kojih mnogi nisu ni uspjeli da shvate šta se dešava, a već su bili ranjeni ili ubijeni. Ostali nisu ni pokušali da pruže bilo kakav organizovani otpor, već su, ostavljajući oružje i spremu, bježali na sve strane. Ubijeno je i ranjeno nekoliko stotina Nijemaca, a još više konja, privezanih u dvorištima kuća sela Ramića. U opštoj pometnji komandant 749. grenadirskog puka naredio je da posade povuku topove prema rijeci Sani. Komora je prebačena čak na desnu obalu Sane, gdje su pobjegli i pioniri pod zaštitom tenkova koji su se nalazili u Kamičku. Umjesto da krene u napad, sjutradan je komandant 749. puka naredio da se pretraži rejon sela Ramića radi pronalaženja izgubljenih vojnika (bilo živih, bilo mrtvih ili ranjenih) i izgubljenih konja, koji su se u toku noći otrgli i lutali po šumarcima i njivama, i da se, eventualno, pronađu materijalna sredstva, prije svega municija, ako je nisu zaplijenili partizani. O svemu tome komandant puka je obavijestio svog pretpostavljenog, konstatujući da su puk u toku noći napali i razbili partizani i daje onesposobljen za borbu. To istoje učinio i komandant 717. divizije, obavještavajući generala Litersa da je 749. grenadirski puk (1. i 3. bataljon) napadnut noću 27/28. januara i da je pretrpio velike gubitke.[37]

Nakon sređivanja i popune ljudstvom i materijalom, 749. grenadirski puk je 31. januara ponovo krenuo u napad na položaje 1. brigade na Paunovcu.

Do mraka neprijatelj je uz velike gubitke prodro svega tri kilometra prema zapadu, do kote 402. i 470. i gole čuke ispod partizanskih položaja u Paunovcu. Tu je i zanoćio.

Štabovi 1. i 4. brigade ponovo su se dogovorili da noću između 31. januara i 1. februara napadnu neprijatelja i onesposobe ga za dalje borbe. U napad su krenule obje brigade, zaobilazeći kote 402. i 470. desno i lijevo ispod Paunovca. U Ramiće je neopaženo upala 1. brigada, jer su borci i rukovodioci bili dobro upoznali teren. Zatekli su Nijemce na spavanju po kućama. Tek kada su straže i patrole primijetile da se partizani privlače i otvorile vatru, nastala je bliska borba po sokacima i kućama. Koristeći opštu zbunjenost neprijatelja, Krajišnici su za kratko vrijeme likvidirali čitav jedan bataljon Nijemaca. Prema izvještaju štaba 5. divizije od 1. februara "izbrojano je preko 100 švapskih leševa", koji su pali u prvom naletu, a zarobljeno 17 vojnika, među kojima i dva legionara, koji su govorili našim jezikom. Zarobljeni legionari su bili prisiljeni da otkriju znake raspoznavanja, koji su odmah bili saopšteni svim borcima i rukovodiocima brigade, da bi ih mogli koristiti u produžetku borbe. U nastavku borbi, koristeći se njemačkom lozinkom, naše jedinice su bez teškoća upadale u njemačke položaje na istočnoj strani Ramića, gdjeje bilo ulogoreno oko 2.000 Nijemaca. Otvarajući iznenadnu vatru sa bliskog odstojanja iz pušaka, puškomitraljeza, automata i pištolja i bacajući i ručne bombe, Krajišnici su te noće napravili pravi masakr nad 749. grenadirskim pukom. Vojnici koji nisu poginuli od krajiških boraca, ginuli su u međusobnom sukobu zbunjenih i uspaničenih njemačkih jedinica. Ne vjerujući više u vlastite znake raspoznavanja, njemačke jedinice su otvarale vatru jedne na druge, tako da su konačni gubici iznosili nekoliko stotina vojnika.[38]

Poslije te dramatične noći, u kojoj je 749. grenadiski puk pretrpio najveće gibitke od početka ofanzive, konačno su komandant Jugoistoka i njemu potčinjeni komandant njemačkih trupa u Hrvatskoj shvatili da su propali svi pokušaji prodora od Vrhpolja prema Bosanskom Petrovcu. Zbog toga su odustali od daljih napada i prešli u odbranu kod sela Ramića. Ali, da bi se zaštitili od neugodnih noćnih napada partizana, pribavili su jake reflektore za osvjetljavanje bojišta. Osim toga, njemačkim vojnicima i starješinama bilo je zabranjeno spavanje po seoskim kućama. Lično je komandant divizije naredio da svi vojnici, podoficiri i oficiri provode hladne zimske noći u rovovima.

Time je bio konačno zaustavljen napad 717. njemačke divizije, koja je bila jedan od glavnih nosilaca dvostrukog obuhvatnog manevra u operaciji "Vajs I". Na pravcu glavnog udara Ključ - Bosanski Petrovac morala je definitivno da pređe u odbranu, bez ikakvih izgleda da sopstvenim snagama popravi svoj taktičko-operativni položaj i stvori uslove za ponovni prelazak u napad.

Ni na drugom, pomoćnom pravcu (Sanski Most - Bosanska Krupa), koji sa sjevera opasuje planinu Grmeč, nije bila ništa bolja situacija. Naprotiv, bila je još teža. Pokušavajući da prenošenjem težišta na taj pravac manevrima kompromituje neprobojnu odbranu 5. divizije na Paunovcu, general Dipold je uspio da ojačanim 737. pukom 27. januara prodre do Benakovca iz sela Fajtovaca, ali je tu bio zaustavljen. U žestokim noćnim borbama 27/28. januara, pretrpjevši velike gubitke u ljudstvu i materijalu, bio je potpuno opkoljen, tako da je bio prinuđen da se grčevito brani u okruženju sve do pristizanja 369. "Vražje" divizije iz pravca Bosanske Krupe, koja ga je i deblokirala tek početkom februara. Istina, i sam komandant puka, a i general Dipold, preduzimali su nekoliko akcija da razbiju blokadu 4. divizije, ali bezuspješno.

Bilo je više pokušaja deblokiranja 737. puka. Jedan od tih pokušaja bilo je i nastojanje komandanta opkoljenog 737. puka da se "oslobodi" teških ranjenika, kojih je bilo puno. Pošto je bilo nemogućno da se sa njima probije ka Sanskom Mostu, tražio je od komandanta divizije da se upute avioni za evakuaciju ranjenika. Taj zahtjev je poslat u okviru izvještaja o borbama prethodne noći. Odgovor je bio negativan. Komandant 717. njemačke divizije obavijestio je komandanta puka da se avioni, zbog blizine partizanskih položaja, ne mogu spustiti i naredio mu je da se ranjenici evakuišu u Skucani Vakuf. To, naravno, nije bilo nimalo utješno za komandanta opkoljenog puka, koji je novom depešom izvijestio svog pretpostavljenog da je nemoguća evakuacija ranjenika u Skucani Vakuf, jer je puk opkoljen sa svih strana od "jačeg", tvrdoglavog (hartnackig) i borbenog protivnika u Benakovcu, južno od kota 627, 625, 603, i Bobića glave, kota 552... Sem toga manje neprijateljske grupe primijećene su i prem Fajtovcima.

Da bi pomogao evakuaciju ranjenika prema Skucanom Vakufu, odnosno da bi pomogao 737. puku u razbijanju blokade, komandant 717. divizije uputio je zahtjev avijaciji da bombarduje partizanske položaje. Avioni su ubrzo doletjeli, ali su, ne znajući tačno gdje se nalaze partizanski, a gdje njemački položaji, bombardovali položaje sopstvenih jedinica. Prilikom tog bombardovanja poginulo je 14 Nijemaca, a mnogo više ih je ranjeno.

Istovremeno, dok su avioni u rejonu Benakovca bombardovali položaje sopstvenih jedinica, iz Fajtovaca je krenuo 2. bataljon 749. grenadirskog puka prema položajima 737. puka u Majkić-Japri, s ciljem da se opkoljenim jedinicama na konjima doturi municija, lijekovi i druge potrepštine, a u povratku da preuzmu ranjenike. Međutim, ta kolona nikad nije stigla na odredište jer su je snage 6. brigade potpuno razbile. U gonjenju neprijatelja brigada je napala Fajtovce, koje nije zauzela, pa je nastavila prodor prema Sanskom Mostu i ponovo oslobodila Djedovaču, Brajića-Tavan i Dabar. Štab 4. divizije naredio je 28. januara da 1. i 3. bataljon 5. kozarske brigade i 2. bataljon 6. brigade sa 2. brigadom napadnu Benakovac, a 2. i 4. bataljon 5. brigade da zauzmu položaje prema Bosanskom Novom i Ljubiji.

Slijedeću noć, 28/29. januara, 2. bataljon 749. njemačkog grenadirskog puka, koji je uspio da se održi u Fajtovcima, proveo je u rovovima, očekujući ponovni napad jedinica 6. brigade. Mnogi njemački vojnici su te noći promrzli. Ali, ta noć je bila još teža za opkoljeni 737. puk na Benakovcu. Prema pomenutom naređenju komandanta 4. divizije, 2. brigada i dva bataljona 5. kozarske brigade još jače su stegli obruč oko 737. puka u Benakovcu.[39] Na cesti u Benakovcu postavljena su dva protivoklopna topa radi sprečavanja proboja Nijemaca prema Bosanskoj Krupi. Nijemci su se očajnički branili. Borba je trajala do zore i nastavila se sjutradan, 29. januara. Potpuno blokirane i sabijene na uskom prostoru, njemačke jedinice su tučene vatrom sa svih strana, tako da su položaji prostreljivani, što je onemogućilo svaki pokušaj pregrupisavanja snaga za proboj.

S obzirom na situaciju u kojoj se našao 737. i 749. njemački puk, komandant divizije, izvještava komandanta njemačkih trupa u Hrvatskoj o stanju u selima kroz koja su prodrle njemačke trupe na području Pudgrmeča u kome između ostalog piše:

"Stanovništvo se povlači sa partizanima u rejonu dejstva 737. i 749. grenadirskog puka. Kuće smo spalili do temelja. Nemoguće snabdijevanje na terenu. prepreke na komunikacijama, sabotaže na linijama veze, zbog čega je otežano komandovanje.

Na kraju izvještaja general Dipold ponovo moli da se ranjenici evakuišu avionima, navodeći dio izvještaja komandanta 737. puka, u kojem se govori o tome da ranjenici još nisu evakuisani i moli da se hitno prebace avionima u Banjaluku ili Sanski Most.[40]

General Liters je ponovo naredio da snage iz Fajtovaca prodru do opkoljenog puka u Benakovcu, jer po njegovom mišljenju, 16 km rastojanja koje razdvaja Fajtovace od Benakovca nije toliko da ga ne bi mogle savladati i slabije snage.[41]

Pošto je takav pokušaj već jedanput učinjen i završio se neslavno, general Dipold je sada pokušao, da deblokadu 737. puka izvrši jačim snagama. Stoga je angažovao dopunski bataljon i 2. bataljon 749. grenadirskog puka, koji su zajedno sačinjavali borbenu grupu "Lange."[42] Ta borbena grupa imala je zadatak da pod šifrom "Tiefenfal" ("Duboki prodor") prodre od Fajtovaca u Majkić-Japru i zaselak Tadići. Uz podršku tenkova i 670. artiljerijskog diviziona, grupa "Lange" je žestoko napala, ali je u toku dana (31. januara) pretrpjela teške gubitke. Poginulo je 85, ranjeno 163, a nestala su četiri njemačka vojnika, podoficira i oficira.[43]

Poslije toga, sa komandnog mjesta u Sisku, general Liters je naredio 369. "Vražjoj" diviziji da najkasnije do 1. februara prodre u Bosansku Krupu, a zatim odmah produži dejstva prema Benakovcu i pritekne u pomoć opkoljenom 737. puku. Tridesetog januara njemačka 369. "Vražja" divizija zauzela je Bosansku Krupu, a dan ranije, 29. januara, 7. SS divizija "Princ Eugen" ušla je u Bihać.[44]

Nakon što je neprijatelj zauzeo Bosansku Krupu, štab 4. divizije doveden je u veoma složenu situaciju. Morao je brzo povući s položaja dio snaga koje su držale u blokadi 737. njemački puk na Benakovcu i orijentisati ih prema Bosanskoj Krupi. Ali, prije toga je naredio da se u toku noći 1/2. februara izvede još jedan napad na opkoljene Nijemce u Benakovcu i, po mogućnosti, da se unište.[45]

Napad je otpočeo oko 22 časa i već u prvom jurišu oslobođeno je više od polovine Benakovca. Znatan broj Nijemaca, uz velike gubitke, probio se cestom ka Majkić-Japri. Ostaci jedinica, koji se nisu uspjeli probiti, povukli su se na jedno brdašce iznad Benakovca, u duboke rovove, i ukopane tenkove, odakle su pružali očajnički otpor. I te noći, ko zna po koji put, Nijemci su pokušali da opkoljenom puku doture materijal. Jedna četa i 2. bataljon 749. grenadirskog puka, sa komorom od 100 tovarnih konja i 20 kola, pokušalaje da se pod zaštitom noći probije cestom preko Lušci-Palanke do Benakovca. Ali, kada su već bili prošli Lušci-Palanku i stigli na domak Majkić-Japre, naišli su na 1. i 3. četu 3. bataljona 1. brigade, koje su držale položaj u Majkić-Japri, na koti 541. (Gruborska glavica) i koti 571. (Drenova glavica). Vatrom sa bliskog odstojanja i energičnim jurišem njemačka kolona je bila brzo razbijena i natjerana u bjekstvo, tako da je i taj posljednji pokušaj spajanja spoljašnjih snaga sa onima u okruženju propao.[46]

Treći bataljon 1. brigade nije imao veze sa jedinicama 4. divizije, koje su napadale na opkoljene Nijemce u Benakovcu, pa nije bio ni obaviješten o tom napadu. Nešto kasnije susreo se sa još jednom grupom Nijemaca koja je dolazila iz suprotnog smjera. Naime, jedna poveća grupa Nijemaca, oko 800 vojnika, odsječena od glavnine snaga 737. puka u noćnom jurišu jedinica 4. divizije, pokušala je da se probije iz Benakovca, preko Radanovog polja, u Fajtovce i tako se spasi. Međutim, i ta grupa je naletjela na položaje 3. bataljona 1. brigade, gdje je došlo do žestoke borbe na veoma bliskom odstojanju. U toj borbi ubijeno je 150 njemačkih vojnika.[47]

Naredne noći, 2/3. februara, štab 4. divizije je, sprovodeći naredenja štaba 1. bosanskog korpusa, naredio da sve jedinice ponovo napadnu opkoljene Nijemce u Benakovcu. Borba je otpočela oko pola noći i do zore su Nijemci pretrpjeli nove velike gubitke. Puk je bio pred potpunim uništenjem, jer su mu dva bataljona i sva pojačanja koja su pristizala bili uništeni. Bilans krvavih borbi u Podgrmeču od 28. januara do 3. februara bio je poražavajući za Nijemce: ubijeno je i ranjeno oko 2.000 njemačkih vojnika i zaplijenjena je ogromna količina materijala (oružja, municije, hrane, obuće i odjeće). Ostao je samo jedan desetkovani bataljon, koji se očajnički branio na uzvišenju iznad Benakovca.

Sve jedinice 4. divizije pripremale su se da ujutru izvrše snažan juriš i dokrajče ostatke tog jedinog preostalog bataljona 737. grenadirskog puka. Ali, u zoru 3. februara probio se sa pravca Bosanske Krupe 370. puk 369. "Vražje" divizije, jačine oko 5.000 vojnika. Uz pomoć tenkova i artiljerije, u toku noći odbacio je 8. brigadu, koja je branila pravac Jasenice - Bosanski Petrovac i odmah nastavio da prodire ka Benakovcu, u pomoć opkoljenom 737. puku.

Tada je štab 1. bosanskog korpusa naredio da snage 4. divizije zauzmu položaje na sjevernim padinama planine Grmeč i upornom odbranom spriječe prodor neprijatelja kroz Grmeč, prema Vrtoču i Bosanskom Petrovcu. Sa 4. divizijom u prvim borbenim redovima, na položajima iznad Lušci-Palanke, bio je i štab 1. korpusa.[48]

Jedan bataljon 370. puka 369. njemačke divizije pokušao je odmah iz pokreta da se probije od Benakovca, preko Brezovice, u Grmeč, na Mačkov vrh, kota 590.

Na Brezovici je držala položaje prateća četa 5. brigade, jačine 160 ljudi, naoružana sa četiri teška mitraljeza, dva protivtenkovska topa, dva minobacača i većim brojem puškomitraljeza i automata. Zapadnije od prateće čete 5. brigade držao je položaj jedan bataljon 8. brigade.

Iza položaja, dublje u šumi, bili su zbjegovi - narod Podgrmeča, najviše iz sela Gornji Petrovići, Dubovik, Potkalinje, Hašani, i drugih. Nijemci su sa ceste krenuli prema sjevernoj padini planine Grmeč, gustim streljačkim strojem, u dvije linije.

Prva linija streljačkog stroja izronila je iz magle na udaljenosti od oko 30 metara od položaja na Brezovici. Tada je komandir prateće čete, Rajko Gavrilović, komandovao da se otvori vatra iz svih oružja. Prvi streljački stroj Nijemaca brzo je bio uništen, a drugi, koji se kretao na izvjesnom odstojanju, otvorio je vatru nasumice. Tada su i prateća četa 5. brigade i jedan bataljon 8. brigade krenuli u silovit juriš. Nijemci su bježali prema cesti, ostavljajući na padinama Grmeča mrtve i ranjene. Na cesti su ubijena 103 Nijemca, a mnogo više ih je ranjeno. To je potvrdio i general Liters u svom izvještaju generalu Leru, u kojem je, između ostalog, rekao: "Pronađene dvije gomile leševa, potpuno golih, na samoj cesti u Benakovcu. U prvoj gomilije izbrojano 50, a u drugoj 53 leša... [49] U stvari, ukupni gubici bili su daleko veći. Sam Liters je obavijestio Lera da je bataljon prepolovljen i da će izvršiti odmazdu upotrebom avijacije i artiljerije. Oko podne

3. februara naišla je prva grupa od 30 "štuka" bombardujući položaje partizana, a odmah zatim je teška artiljerija, naročito haubice, otvorila vatru po Grmeču i tukla neprekidno sve do mraka. Nekoliko partizana je poginulo ili ranjeno, a više je stradao izbjegli narod.

Nijemci su zadržani na cesti sve do 6. februara 1943. godine. Tristo sedamdeseti puk "Vražje" divizije nije se više usuđivao da krene uz padine Grmeča sve dok SS divizija "Princ Eugen" nije prodrla od Bihaća-jednom kolonom (glavnom) preko Ripačkog klanca ka Vrtoču i Bosanskom Petrovcu, a od Vrtoča (pomoćnom) preko Krnjeuše ka prevoju Risovac, u Grmeču, izbivši tako iza leđa snagama 1. bosanskog korpusa, sa južne strane planine Grmeč.[50]

Toga dana štab 1. bosanskog korpusa, znajući da je Vrhovni štab stigao u Livno da su 1. proleterska i 3. udarna divizija stigle na prostoriju Konjica i Prozora, da je 2. proleterska divizija stigla do Imotskog i da su ranjenici evakuisani u Livno i Duvno, na putu prema Prozoru, donio je odluku da i dalje uporno brani planine Grmeč i Klekovaču i zadrži Nijemce što dalje od Glavne operativne grupe i ranjenika. Tu odluku donio je u predahu borbe, u kojoj je tog dana neposredno učestvovao sa 3. bataljonom 5. brigade protiv Nijemaca koji su napadali od Lušci-Palanke. Nakon uspješnog odbijanja njemačkog napada, štab Korpusa i 3. bataljon 5. brigade povukli su se drugog dana, 7. februara, preko Grmeča, na nove položaje iznad sela Drinića kod Bosanskog Petrovca, na padinama Srnetice, jer je SS. divizija "Princ Eugen" tog dana u podne zauzela Bosanski Petrovac. Zadatak je bio da se spriječi prodor Nijemaca ka Drvaru. Iz Grmeča se povukla i 8. brigada sa štabom 4. divizije, jer su je Nijemci iz Vrtoča 6. februara napali sa leđa, na Risovoj Gredi u Grmeču. Po naređenju štaba korpusa, ta brigada je zauzela položaje na Oštrelju, sa zadatkom da brani pravac koji od Bosanskog

Na području Podgrmeča nastavila je borbu 6. brigada, a u planini Grmeč su ostale 2. krajiška i 5. kozarske (bez 3. bataljona) brigade 4. divizije sa 15.000 izbjeglica - naroda iz Podgrmeča, koji se nije htio povući daleko od svojih kuća. Pred te tri brigade postavljen je zadatak da zadržavaju glavninu njemačkih snaga što je duže moguće, a potom da probojem izvuku i svoje jedinice i izbjegli narod iz obruča na Grmeču.

Na sjevernim padinama Grmeča 2. krajiška i 5. kozarska brigada nastavile su žestoku borbu, a 6. krajiška na području Podgrmeča. Te tri brigade 4. divizije privukle su na sebe i zadržale glavninu triju njemačkih udarnih divizija (SS "Princ Eugen", 369. "Vražje" i 717, ukupno 50.000 Nijemaca) sve do 25. februara 1943. godine. Uporna odbrambena dejstva triju brigada te naše divizije na Grmeču navela su njemačku komandu na pomisao da je tačna njihova procjena da će snage NOVJ uporno braniti Grmeč. Do te procjene Nijemci su došli još početkom februara, kada su izbili na rijeku Unu širokim frontom od Otoke do Bihaća.

[1] AVII, k. 407-A reg. br. 2/1-1. Izvještaj štaba korpusa VS NOV i POJ.

[2] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 1294/59

[3] Dokument o radu špijuna Matukića nalazi se u Muzeju Bosanske krajine u Banjaluci.

[4] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 1294/59

[5] Brojnostanje 717. njemačke divizije uoči operacije "Vajs" iznosiloje: oficira 222, podoficira 1.355, vojnika 7.145 - ukupno 8.722, što uz ojačanje od 2 bataljona izosi oko 10.000 Nijemaca. AVII NA V-N-T-315 F. 2283/11.

[6] Sturmkraft bomber JU-87 (Sturmkraft bomber-jurišni bombarder, skraćeno nazvan "štuka" 2) naoružan sa tri bombe kalibra 50 kg, jednom bombom kalibra 250 kg i mitraljezima AVII NAV-N-T-314, roll. 563/364-60.

[7] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/173.

[8] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/68

[9] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2252/13

[10] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/142.

[11] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/226.

[12] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/407.

[13] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/226. U stvari, toje divizija koja je oktobra 1941. u Kraljevu strijeljala 6.000 građana. U borbama u operaciji "Vajs" ona je pretrpjela velike gubitke, pa je izvučena iz borbe u Gornji Vakuf.

[14] 102 AVII, NAV-N-T-315, Roll. 22631/302

[15] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/243.

[16] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/243.

[17] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/187.

[18] U toku 1941. i 1942. na Podgrmeču je bilo 25.000 izbjeglica. U toku operacije "Vajs" pristiglo je sa Banije i Korduna još 15.000. AVII ORP, Sarajevo 3/715. Izvještaj Sekretarijata oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu Vrhovnom komandantu NOV i POJ.

[19] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/175-176

[20] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/146.

[21] AVII, k.407, reg. br.5/1

[22] AVII, k. 781, reg. br. 217

[23] AVII, k.407, reg. br. 6/1.

[24] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263

[25] AVII, k. 781, reg. br. 2/7.

[26] AVII, k. 407, reg. br. 13/2.

[27] AVII, k. 8, reg. br. 27/1.

[28] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/142.

[29] AVII. k. 787-A, reg. br. 1/2.

[30] AVII, k.407, reg. br. 12/2.

[31] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/309.

[32] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/309.

[33] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/553.

[34] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/309

[35] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/158.

[36] AVII, k. 781, reg. br. 4/7.

[37] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/551

[38] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/376.

[39] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/160.

[40] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/339

[41] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/341.

[42] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/164.

[43] Isto.

[44] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/369

[45] AVII, k. 8, reg. br.14/3.

[46] AVII, k. 487-A, reg. br. 2/2.

[47] AVII, k. 407, reg. br. 18/2.

[48] AVII, k. 13, reg. br. 7/8 i AVII, k. 787-A, reg. br. 4/2

[49] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2263/299.

[50] AVII, k.766, reg. br. 2/7.

Dok je 4. divizija vodila uporne borbe na sjevernim padinama Grmeča i na samom Grmeču, na južnoj strani, na pravcu Ključ - Bosanski Petrovac, 5. divizija sa Slavkom Rodićem na čelu, uspješno je zadržavala snage 717. njemačke divizije koje su združene stajale nepomično, ušančene ispred položaja 5. divizije na Paunovcu. Tek 7. februara, kada je 7. SS divizija prodrla u Bosanski Petrovac sa zapada, štab 1. bosanskog korpusa naredio je štabu 5. divizije da napusti položaje na Paunovcu. Nije bilo svrhe da ona i dalje brani taj pravac, a to nije bilo ni moguće, jer su Nijemci već bili iza leđa 5. divizije. Naređenje je upućeno čim su Nijemci prodrli u Bosanski Petrovac, 7. februara poslije podne. Sjutradan, 8. februara, došlo je na Paunovcu do posljednje i najžešće borbe. General Dipold, koji je pretrpio oštru kritiku zbog neuspjeha njegove divizije, zato što nije prodrla i savladala prostor od svega 20 km do Bosanskog Petrovca za 18 dana neprekidnih borbi, naredio je svojim potčinjenim komandantima da ili svi izginu ili prodru u Bosanski Petrovac i spoje se sa SS divizijom "Princ Eugen". O tom boju od 8. februara komandant 5. divizije pisao je štabu Korpusa:

"... Danas je neprijatelj navaljivao pojačanim snagama na naše položaje. Borba je vođena noževima na pušci i kundacima. Gubici neprijatelja su bili veliki. Oko 3:00 sata poslije podne došao nam je neprijatelj s leđa sa 8 tenkova. Tenkovi su došli od Petrovca.

U takvog situaciji izvukli smo naše snage iz dvije vatre, i to: 4. brigada da zatvara pravac od Bravska prema Srnetici i bočno napada neprijatelja na cesti, s tim da drži čvrstu vezu sa 7. banijskom divizijom... "[1]

Tako su završena borbena dejstva 1. bosanskog korpusa u prvom periodu (od 20. januara do 8. februara) u operaciji "Vajs I". U stvari, bila je to prva cjelovita korpusna odbrambeno-napadna operacije, odnosno operacija operativnog značaja u okviru strategijske operacija NOVJ i POJ, kojom je parirano neprijateljevim dejstvima u operaciji "Vajs I". Zadatak 1. bosanskog korpusa bio

je da zatvori sve prilaze slobodnoj teritoriji sa sjevera, u međuriječju Une i Sane, u širokom luku od Bosanskog Novog, preko Prijedora - Ljubije do Sanskog Mosta, obuhvatajući planinski masiv Grmeča. Zbog karakteristika prostora (odbrambene zone) i ograničenog obima snaga, odbrana se mogla organizovati jedino po pravcima. Glavni taktičko-operativni pravac u zoni odbrane korpusa bio je onaj koji od Prijedora, preko Sanskog Mosta i Ključa, vodi ka Bosanskom Petrovcu i on je posjednut glavnim snagama Korpusa. Branila ga je 5. divizija, a 4. divizija je branila sve druge pomoćne pravce, uglavnom, samostalnim dejstvima brigada po pravcima. Osim toga, ta divizija je izvodila prethodna demonstrativna dejstva na području Kozare i Lijevča polja.

Operacija je imala dvije različite etape. Prva etapa trajala je 7 dana (od 20. do 27. januara 1943) i nju karakterišu, uglavnom, pomenuta demonstrativna dejstva ofanzivnog karaktera, aktivna odbrana i bočni udari po pravcima. Stepen upornosti odbrane bio je najveći mogući, s obzirom na dati odnos snaga i ondašnje uslove prostora i vremena, tako da je veoma usporen zamah neprijateljeve ofanzive i potpuno onemogućeno ostvarenje njegovih operativnih ciljeva u operaciji "Vajs I", odnosno spajanje krilnih kolona planiranog dvostrukog obuhvata i opkoljavanja glavnine snaga NOV i POJ na dijelu slobodne teritorije na području Bosanske krajine. Upornom i aktivnom odbranom 1. bosanskog i 1. hrvatskog korpusa osujećen je brz prodor krilnih divizija (717. i SS "Princ Eugen") koje su bile nosioci manevra dvostrukog obuhvata i koje je trebalo da se spoje kod Vrtoča, već drugog dana operacije (21.januara) te da na taj način spriječe organizovano izvlačenje snaga NOVJ na jug. To je bio preduslov sistematskog uništavanja koncentričnim dejstvima sa kružne osnovice, metodom "pročešljavanja" terena. Lijeva napadna kolona - 717. njemačka divizija, ojačana 202. tenkovskim bataljonom, 2. domobranskim gorskim zdrugom i drugim kvislinškim snagama, ne samo što nije uspjela da izvrši svoj zadatak prema utvrđenoj dinamici sprovođenja plana "Vajs I", nego je bila potpuno onemogućena dejstvima 1. bosanskog korpusa da ga izvrši i nakon 18 dana neprekidnih borbi.

Ona je imala takve gubitke da se može smatrati onesposobljenom za izvođenje daljih ofanzivnih dejstava. Već u prvoj etapi svoje odbrambene operacije 1. bosanski korpus potpuno je razbio 2. domobranski gorski zdrug i izbacio ga iz dalje borbe, a 717. njemačkoj diviziji nanio je takve gubitke da nije bila sposobna da nastavi ofanzivna dejstva ni na glavnom, ni na pomoćnom pravcu. Na pravcu glavnog udara (Ključ - Bosanski Petrovac), već nakon sedam dana borbi 749. puk i 202. oklopni bataljon morali su da pređu u pozicionu odbranu ispred odbrambenih položaja 5. divizije i tu da čekaju čitavih 11 dana da im njemačke snage, koje su izvršile prodor na unskom pravcu, otvore put za dalje napredovanje. Na pomoćnom pravcu napada (Sanski Most - Lušci-Palanka) 737. puk je, uz velike gubitke, napravio dubok prodor do Benakovca, ali je tu bio zaustavljen i okružen snagama 4. divizije, tako da su u drugoj etapi svoje operacije snage 1. bosanskog korpusa na tom pravcu izvodile ne odbrambena nego napadna dejstva. U tim napadima okruženi 737. puk je uništen (ostao je samo jedan desetkovani bataljon), koji je deblokirao 370. puk 369. "Vražje" divizije nakon prodora kod Bosanske Krupe. I dejstva 5. divizije u drugoj etapi operacije bila su pretežno napadnog karaktera. U stvari, ta divizija je serijom uspješnih noćnih napada i bočnih udara predupređivala i osujećivala protivnika da organizuje i izvede napad na dobro branjene položaje u Paunovačkoj šumi. To znači da je inicijativu punih 11 dana držala 5. divizija u svojim rukama, a ne 717. njemačka divizija, koja je imala naglašenu ofanzivnu funkciju.

Ako se svemu tome doda činjenica da je 1. bosanski korpus svojim dejstvima, zajedno s 1. hrvatskim korpusom u defanzivnoj fazi strategijske operacije NOVJ u Bosanskoj krajini, Baniji, Kordunu i Lici, obezbijedio Glavnoj operativnoj grupi deset dana za pregrupisanje snaga, a Glavnoj bolnici i drugim pozadinskim ustanovama evakuaciju iz baza na Grmeču i u Podgrmeču na jug, kroz koridor širok 70 kilometara, te činjenica da su snage 1. bosanskog korpusa, svojim dejstvima na Grmeču i južno od njega, još punih 27 dana "vezivale" za sebe tri njemačke divizije i dva domobranska zdruga, koji su orijentisali svoja dejstva (sve do 17. februara) prema planini Grmeč, a zatim se zaplele u borbama s jedinicama 1. bosanskog korpusa južno od Grmeča, sve do 25. februara, s pravom se može tvrditi da je ta naša operativna jedinica u potpunosti izvršila svoj zadatak i originalnim akcijama, vezanim za manevar po unutrašnjim i spoljnim pravcima, i za bočne udare i noćna ofanzivna dejstva, obogatila operativnu i taktičku vještinu NOR-a i revolucije i dala opsežnu empirijsku građu za teorijska uopštavanja. Uostalom, takvo priznanje 1. bosanskom korpusu odao je i Vrhovni komandant NOV i POJ, maršal Jugoslavije Josip Broz Tito, u pismu štabu 1. proleterske divizije od 4. februara 1943, u kojem, između ostalog, kaže: "... Kosta junački odbija sve napade kod Ključa i Sanskog Mosta."[2] Na taj način Vrhovni komandant je šifrovano, preko imena komandanta 1. bosanskog korpusa, odao priznanje svim borcima i jedinicama 1. bosanskog korpusa, a time i narodu Bosanske krajine, koja ga je iznjedrila.

Prema utvrđenoj periodizaciji borbenih dejstava 1. bosanskog korpusa u operaciji "Vajs I", od 8. februara počinje drugi period njegovih borbenih aktivnosti u okviru četvrte neprijateljske ofanzive. U stvari, tog dana otpočinje, za 1. bosanski korpus, sasvim nova operacija, koja će, kao što ćemo vidjeti, i po svojoj strukturi i po svim svojim parametrima, koji je čine operacijom, biti bitno različita od ove koju smo djelimično analizirali. Biće to kombinovana operacija sa istovremenim dejstvom na frontu i u pozadini neprijatelja. U tom smislu dva slijedeća, u periodizaciji, posebno naznačena klasifikacijska perioda, ne samo po vremenskom, već i po sadržinskom kriterijumu, odražavaju dvije etape te nove kombinovane odbrambeno-napadne operacije.

[2] AVII, k. 14, reg. br. 14/1.

Razvoj i tok borbenih dejstava 1. bosanskog korpusa u operaciji "Vajs II" od 8. do 25:

Početak te nove operacije 1. bosanskog korpusa vremenski se poklapa sa početkom priprema za drugu etapu neprijateljeve operacije "Vajs II", sa početkom druge etape strategijske operacije NOV i POJ - prelaskom u protivofanzivu udarom Glavne operativne snage na neprijateljske snage u dolini Rame i Neretve. Načelni plan za zajedničku njemačko-italijansko-kvislinšku operaciju "Vajs" utvrđen je 3. januara 1943. u Rimu, na sastanku komandanta Grupe armija E, kome je Hitler povjerio izvođenje te operacije, i načelnika italijanske vrhovne komande, ali je njegova detaljna razrada i razrada pojedinih njegovih etapa uslijedila kasnije.

Plan "Vajs I" definitivnoje razrađen u Zagrebu, 9.januara 1943, na sastanku između generala Lera i Roate, komandanta 2. italijanske armije, a plan "Vajs II" tek 8. februara 1943. u Beogradu, na sastanku Lera i novog komandanta italijanske 2. armije, generala Robotija. Plan je razrađen prema situaciji stvorenoj u završnoj fazi operacije "Vajs I" i definitivno se odustalo od izvođenja treće etape strategijske operacije "Vajs III", jer su i Nijemci i Italijani zaključili da im je dragocjena četnička pomoć.

Dvadeset sedmog januara Vrhovni komandant je izvijestio štab 1. bosanskog korpusa da sa Glavnom operativnom grupom prelazi u protivofanzivu prema jugoistoku, preko Neretve, i naredio štabu Korpusa da što duže upornom borbom zadrži Nijemce. Plan protivofanzive je detaljno razrađen i saopšten tek 8. februara 1943. na sastanku u Duvnu. Komandanti 1. i 2. proleterske i 3. udarne divizije NOV i POJ upoznati su s planom protivofanzive i njihovim zadacima i naredeno im da odmah otpočnu napade na neprijateljske snage na prostoru Mostar, Ivan-sedlo, Prozor i izbiju na Neretvu. Prema tom planu, Glavna operativna grupa (1, 2, 3, 7. i 9. divizija) trebalo je da izbije u Sandžak i Crnu Goru u tri etape: u prvoj do Neretve, u drugoj do Drine, a u trećoj do Lima. Uloga 1. bosanskog korpusa i u okviru tog plana ostalaje nepromijenjena: stvaranje prostora i vremena za uspješno organizovanje, preduzimanje protivofanzive i evakuaciju oko 3.500 ranjenika. Prema tome, 1. bosanski korpus dobio je zadatak da i dalje zatvara pravac prema Bosanskom Grahovu, Glamoču i Livnu, ne dozvoljavajući prodor neprijateljskih snaga ka dolini Neretve.

Operativno-strategijska situacije, stvorena prodorom i spajanjem neprijateljskih snaga južno od planine Grmeč, opkoljavanje dijela snaga 1. bosanskog korpusa i 15.000 izbjeglih ljudi iz podgrmečkih sela ukazuju na to da je u toj etapi strategijske operacije NOV i POJ 1. bosanski korpus dobio složeniji i teži zadatak nego u prvoj. Situaciju je činilo složenijom i sledeće: odnos snaga bio je nepovoljniji za 1. bosanski korpus nego u prvoj etapi (operacija "Vajs I"), jer je, umjesto ranije dvije njemačke ojačane divizije, u zoni odbrane 1. bosanskog korpusa sve do početka operacije "Vajs II", bilo angažovano za "pročešljavanje" Grmeča i Podgrmeča i u dejstvima južno od komunkacije Bihać - Bosanski Petrovac - Ključ - Jajce, pet njemačkih divizija (SS "Princ Eugen", 369. "Vražja", 717, 714. i 187, te više ustaško-domobranskih i četničkih snaga - ukupno 65.000 Nijemaca, 5.000 ustaša i 2.000 četnika). Svim tim neprijateljskim snagama trebalo je da se suprotstavi 1. bosanski korpus, koji je tada, računajući i četiri novoformirane brigade i novu - 10. diviziju, imao oko 15.000 boraca. Širina zone od Oštrelja do Jajca zračnom linijom, iznosila je 80 km, a dubina od sjevernih padina Grmeča, sela Skucani Vakuf, preko sela Drinić do Bosanskog Grahova, 75 km, a linija Mrkonjić-Grad - Glamoč - Livno, 46 km. Postojala su dva operativna pravca brigada - divizija prosječnog kapaciteta, koja su se pružala smjerom sjever-jug: desno, Bosanski Petrovac - Drvar - Bosansko Grahovo - Livno, i lijevo, Mrkonjić-Grad - Mliništa - Glamoč - Livno. Oba navedena pravca morala su se zatvoriti odgovarajućim snagama. Međutim, i da su bile sve snage korpusa na okupu, prostom analizom ustanovilo bi se slijedeće: manjak snaga; razdvojenost snaga 1. bosanskog korpusa na frontu i u pozadini neprijatelja; smanjen prostor slobodne teritorije u cjelini, čime je sužen prostor i vrijeme za djelovanje manevarskih snaga (Glavne operativne grupe), iz čega je proizilazio zahtjev da se uporno brani slobodna teritorija, a to odnos snaga nije omogućavao; operativna povezanost fronta neprijateljskih snaga na čitavoj širini i mogućnost manevra snagama po frontu, korišćenjem rokadne komunikacije: Bihać - Bosanski Petrovac - Ključ - Jajce.

Ti činioci operativne situacije negativno su djelovali na operativni položaj 1. bosanskog korpusa i na mogućnost izvršenja njegovog zadatka. Bez obzira na tu situaciju, snage 1. bosanskog korpusa na položajima desno, sa snagama 5. divizije, koje su držale položaje u rejonu Ključa, dejstvujući bočno na neprijateljske snage na komunikaciji Ključ - Bosanski Petrovac, i lijevo, sa snagama 4. divizije, koje su pod borbom zauzimale položaje na sjevernim padinama Grmeča, uspješno su zadržavale 60.000 Nijemaca. Težište napada Nijemci su prenijeli na Grmeč, u napadu na snage 4. divizije, vjerujući da se u Grmeču nalaze glavne snage NOV i POJ. U takvoj situaciji operativni dio Vrhovnog štaba NOV i POJ naređuje 5. februara štabu 1. bosanskog korpusa da snage 4. divizije zatvore pravac Oštrelj - Drvar. Štab korpusa je ocijenio da je za zatvaranje pravca Oštrelj - Drvar dovoljna jedna dobra brigada i pošto je 8. krajiška brigada na položajima u Grmeču napadnuta sa leđa, iz pravca Vrtoča, to je štab 4. divizije, koji se nalazio u blizini štaba 8. brigade, naredio da se ta brigada hitno i pod borbom probije preko ceste Bosanski Petrovac - Ključ i zauzme položaje na pravcu Oštrelj - Drvar.

Tim dejstvima na Grmeču i Podgrmeču 1. bosanski korpus je, nesumnjivo, dobio i na prostoru i u vremenu, što je i bila suština njegovog operativnog zadatka. Naime, zadržavanjem neprijatelja na Grmeču, on je zadržavan što dalje od Glavne operativne grupe (GOG) Vrhovnog štaba NOV i POJ i ranjenika. Međutim, gubici u borbama na Grmeču bili su obostrano veliki, što ne znači da takvi ne bi bili na nekom drugom mjestu - pravcu. Osim toga, 2. i 5. brigada uspjele su da se probiju iz obruča između 11. i 12. februara i izbiju na sjever, preko komunikacije Sanski Most - Bosanska Krupa. Sa brigadama je izašlo i 13.000 izbjeglica (2.000 ih je umrlo od zime.)

I politički razlozi su nalagali da se te jedinice ostave na Grmeču, zbog toga što je tamo u zbjegovima ostalo oko 15.000 ljudi iz podgrmečkih sela, koji nisu željeli da se udaljavaju od svojih domova, a bilo je veoma rizično i, konačno nehumano, da se ostave na milost i nemilost okupatorskim trupama, pogotovu što se znalo da su to familije boraca 2, 6. i 8. krajiške brigade. Sa istim problemom suočio se godinu dana ranije, u vrijeme ofanzive na Kozari, i Kozarski odred. Taj problem uvijek izaziva moralne dileme u vezi sa najpovoljnijim operativnim rješenjima.

Koordinirajući međusobno svoje akcije, 2. krajiška brigada se probila sa dijelom naroda iz sela sajužnih i jugoistočnih padina Grmeča u sela Tuk-Bobiju i Jelašinovce, a 5. brigada na drugom pravcu, sa drugim dijelom naroda, iz sela sa sjevernih i sjeverozapadnih padina Grmeča, u sela Hašane i Potkalinje.

Proboj je počeo 10. februara u popodnevnim časovima. Gazeći po dubokom snijegu, koji je neprekidno padao, kolone su krenule svaka svojim pravcem. Naprijed su išli borci, praveći prtinu, iza njih su se kretale žene sa djecom i starci, na začelju jače zaštitnice, a na bokovima pobočnice. Na putu je trebalo savlađivati mnoštvo prepreka, jer su njemačke snage pružale otpor na više uzastopnih položaja. Najveći otpor trebalo je da savlada 2. brigada na jednom od vrhova Grmeča, zvanom Javornjača. Kod baraka "Šipada", brigada je napala bataljon Nijemaca, odakle ih je prethodnog dana protjerala. Međutim, oni su se sredili, povratili i zaposjeli dominantne visove, pa je komandant 2. brigade, Đurin Predojević, morao da razvije čitavu brigadu za borbu i na juriš, uz velike napore i žrtve, prokrči put brigadi i koloni izbjeglica. Druga veća prepreka čekala je brigadu nadomak Jelašinovačkog polja, koje su Nijemci tukli haubicama sa položaja iz Lušci-Palanke, odakle je bio upućen i jedan njemački bataljon da udari u bok partizanske kolone. No, taj bataljon je naišao na zasjedu jednog bataljona, koji je ispred sela Jelašinovci postavio zamjenik komandanta 6. brigade, Milančić Miljević, i tako olakšao 2. brigadi da pređe cestu Sanski Most - Bosanska Krupa i dohvati se padina Majdan-planine. Slične prepreke trebalo je da savlada i 5. brigada na svom pravcu proboja. Ta brigada je uspjela da probije obruč. Dočekala je na cesti Jasenica - Barake protivavionski bataljon 369. divizije i potpuno ga razbila, uništivši veći broj kamiona i topova i zaplijenivši bogat ratni plijen. Obje brigade su izvele oko 13.000 ljudi, žena i djece na oslobođenu teritoriju Podgrmeča.

Tako su tri brigade - 2, 5. i 6. brigada 4. divizije u mnogobrojnim borbama vođenim u periodu od 4.do 12. februara, uništile nekoliko stotina neprijateljskih vojnika i zaštitile od masovnog pokolja i "bijele smrti" oko 13.000 izbjeglica iz podgrmečkih sela. Veliki broj stanovnika iz tih zbjegova i zaostalih ranjenika u

bolničkim ustanovama na Grmeču nije mogao biti spasen pred naletom mnogobrojnijeg neprijatelja, pa je na Grmeču 2.000 starijih ljudi, žena i djece stradalo od studeni. Borci krajiških brigada često su nailazili na promrzle grupe ljudi, usnule u "bijeloj smrti", kojima više nije bilo spasa.

Dok su 2, 5. i 6. brigada u Grmeču i Podgrmeču vodile borbe s Nijemcima, dovoljno žilave da 20 dana vežu za sebe 48.000 njemačkih vojnika, južno od Grmeča, na komunikaciji Bihać - Bosanski Petrovac - Ključ - Jajce, držale su položaje i vodile odbranu po pravcima, na frontu širokom oko 80 kilometara, ostale snage 1. bosanskog korpusa.

Od 8. februara, kada su joj izbili iza leđa tenkovi SS divizije "Princ Eugen" iz pravca Bihać - Bosanski Petrovac i kada je bila primorana da sama napusti dugo branjene i dotad neprobojne položaje na Paunovcu, 5. divizija se povukla na padine planine Srnetice, zatvarajući: 4. brigadom pravac od Bravska prema Srnetici, 1. brigadom pravac od Bravskog ka Crkvenom i 7. brigadom pravac koji vodi od Mrkonjić-Grada ka Mliništima. Time što je 4. brigada držala čvrstu vezu lijevo, sa 8. brigadom, 3. bataljonom 5. brigade i pratećom četom 1. bataljona 2. brigade, koji su držali položaje na Oštrelju i selu Drinić, zatvoren je pravac Bosanski Petrovac - Drvar. Tu su se nalazili i štabovi 1. bosanskog korpusa i 4. divizije. Na pravcu Jajce - Glamoč organizovala je odbranu 9. brigada, sa kojom je spoj osiguravala 7. brigada. Pravac od Bosanskog Grahova koji izvodi ka Drvaru i Livnu, zatvarala je 10. brigada, koja je formirana 4. februara 1943. kod Bosanskog Grahova. Tako su bili zatvoreni svi pravci koji južno od ceste Bihać - Bosanski Petrovac - Ključ - Jajce vode ka Drvaru i Livnu.

Njemačke divizije su, nakon spajanja obruča oko Grmeča, sve do 26. februara angažovale glavninu svojih snaga za "pročešljavanje" područja Grmeča i Podgrmeča, ali su, istovremeno, jakim borbenim grupama pokušale da izvrše prodore ka jugu, na pravcima njihove upotrebe u operaciji "Vajs II", tako da su 8. krajiška brigada i dijelovi 2. brigade već 8. februara vodili teške borbe kod Drinića i na Oštrelju, braneći uporno taj prevoj, značajan za odbranu rejona Drvara. Te jedinice su sjutradan, 9. februara, dočekale jedan bataljon SS divizije "Princ Eugen" kod Bravskog Vaganca i razbile ga, nanijevši mu velike gubitke (60 mrtvih, a ranjenih je bilo mnogo više) i zaplijenivši velike količine ratnog materijala (teški bacač, teški mitraljez, puškomitraljez, 58 pušaka, radio-stanicu, 22 konja, 10.000 metaka, i dr.). Za taj uspjeh te jedinice 4. divizije pohvalio je Vrhovni štab NOV i POJ.[1]

Po naređenju Vrhovnog štaba NOV i POJ, 13. februara 1943. upućena je 1. krajiška brigada preko Vrbasa u centralnu Bosnu, gdje je do tada dejstvovao po drugi put formirani 4. odred. Dva dana kasnije (15. februara), na terenu Glamoča štab 1. bosanskog korpusa formirao je 11. krajišku brigadu. U njen sastav ušli su Glamočki narodnoosrobodilački odred, kao prvi bataljon, a drugi je trebalo da bude 2. bataljon 4. brigade, ali je kasnije odlučeno da umjesto njega u sastavu 11. brigade bude 2. bataljon 7. brigade, koji se odvojio od brigade. Ta brigada je nakon mjesec dana rasformirana. Docnije, tačnije 20. februara 1943, odlukom štaba 4. divizije, a uz saglasnost štaba 1. basanskog korpusa, u selu Drinićima kod Bosanskog Petrovca, formirana je 12. brigada. [2] U njen sastav ušli su, kao jezgro brigade: 3. bataljon 5. brigade, jedna četa 1. bataljona 2. brigade i jedna četa 6. brigade. To je bila četvrta novoformirana brigada sastavljena od naroda Bosanske krajine, koji se pokrenuo u ofanzivu zajedno sa svojim borbenim jedinicama. Brigade su nastajale u toku žestokih borbi koje su se tih dana vodile u pozadini neprijatelja na Grmeču i na frontu južno od Grmeča. U februaru je 1. bosanski korpus dobio i treću po redu diviziju - 10. diviziju, koja je formirana 13. februara 1943. u Blagaju, kod Kupresa.[3] U njen sastav ušle su 9. i 10. brigada.

U drugu fazu operacije "Vajs II" i u drugu etapu svoje odbrambene operacije, 1. bosanski korpus je ušao sa tri divizije, 10 brigada, jednim odredom i nekoliko samostalnih bataljona. Imao je, ukupno, 15.000 boraca.

Međutim, kada je, počev od 26. februara, ispoljen snažniji pritisak neprijateljskih snaga na slobodni dio teritorije, južno od linije Bosanski Petrovac - Mrkonjić-Grad i istočno od izvornog dijela rijeke Une, 1. bosanski korpus je na frontu širokom (zračna linija) 80 kilometara (Oštrelj - Jajce), imao samo šest brigada:

tri su ostale u Podgrmeču i Kozari, u borbi sa 714. njemačkom divizijom, (2, 5. i 6. brigada), a jedna je (1. brigada) upućena u centralnu Bosnu.

Od 17. do 25. februara, tj. do početka operacije "Vajs II", front je, uglavnom, bio stabilan. U toj etapi operacije još uvijek je vođena uporna odbrana po pravcima. Situacija se mijenjala u zoni odbrane 1. bosanskog korpusa istom dinamikom kojom se mijenjala za Glavnu operativnu grupu divizija u dolini Rame i Neretve. Poprimila je dramatičan oblik u trenutku kada je na prilazima Prozorskoj kotlini nametnuta odlučujuća bitka za ranjenike u Centralnoj bolnici. Ključna tačka za čitav manevar protivudara, sa neizbježnim odrazom na operativnu situaciju u zoni odbrane. 1. bosanskog korpusa, bio je Konjic. Taj jedini prelaz u srednjem toku Neretve na lijevu obalu, u istočnu Hercegovinu, u dejstvima od 19. do 25. februara, ostao je neosvojen, što je suštinski uticalo na dalju ulogu i zadatke 1. bosanskog korpusa. To je značilo da se moraju čvrsto držati položaji na planinama sjeverno od Glamočkog polja i drvarske doline, i odbijati njemački, italijanski i četnički napadi na prijelazima iz Knina i Sinja, prema Bosanskom Grahovu. Na tom prostoru dejstvovala je tada samo novoosnovana 10. brigada 10. divizije. Sjeverno od Glamoča položaje su držale 4. i 7. brigada. Četvrta se, s fronta i bokova, postupno povlačila na jugozapad, a 7. najugoistok, prema položajima 9. brigade i Glavne operativne grupe divizija. Ulaz u Drvarsku dolinu od Petrovca, preko Oštrelja, štitile su i dalje 8. i novoformirana 12. brigada.

Razvoj i tok borbenih dejstava 1. bosanskog korpusa u operaciji "Vajs II" od 25. februara do 6. marta 1943.

Svojim operativno-taktičkim postupcima 1. bosanski korpus je doveo u zabludu generala Lera u vezi sa stvarnim namjerama snaga NOV i POJ. Braneći se, prvo veoma uporno, a onda elastično, uz postepeno povlačenje na pravcima koji sa sjevera izvode u Livanjsko polje, štab 1. bosanskog korpusa naveo je na pomisao glavnokomandujućeg u operaciji "Vajs II", generala Lera, da će se naše snage povući prema Livnu, a takav razvoj situacije potpuno je odgovarao procjenama i planovima za dalja dejstva njemačko-italijanskih i kvislinških snaga u operaciji "Vajs II". Zbog toga general Ler nije prihvatio zahtjev generala Robotija od 18. februara, nakon poraza divizije "Murđe" u dolini Neretve, da njemačke trupe odmah otpočnu operaciju "Vajs II", i to ne prema Livnu, već prema Neretvi. General Ler nije na to pristao jer je i dalje smatrao da je uništenje "Titove države" najpreči zadatak. Međutim, iz njemačke vrhovne komande naređeno mu je da što prije osigura eksploataciju rudnika boksita u rejonu Mostara, koja je bila prekinuta zbog pražnjenja italijanskih garnizona u dolini Neretve. Stoga je general Ler morao da modifikuje plan "Vajs II" utoliko što je od snaga 718. divizije, koja je prvobitno bila namijenjena za učešće u operaciji "Vajs II", i jednog broja ustaško-domobranskih jedinica formirao dvije taktičke grupe: grupu "Anaker" (750. puk bez jednog bataljona, dva bataljona 7. domobranske pukovnije jedan ustaški bataljon i dve brdske baterije) i grupu "Vogel" (738. puk bez jednog bataljona, 5. ustaški zdrug, dijelovi 558, odnosno dvije domobranske baterije, dvije pionirske čete i dijelovi 202. tenkovskog bataljona).

Prva grupa je angažovana na pravcu Sarajevo - Ivan-sedlo - Konjic, a druga na pravcu Bugojno - Gornji Vakuf - Prozor - Jablanica.

Ler je smatrao da će ta korekcija u planu "Vajs II" - redukovanje snaga za jednu diviziju, zadovoljiti i Italijane i njemačku vrhovnu komandu.

Stoga je odmah izdao naređenje, prema planu operacije "Vajs II", da tri njemačke udarne divizije: SS "Princ Eugen", 369. "Vražja" i 717. divizija pojačane ustaško-domobranskim i četničkim snagama, ukupne jačine 50.000 Nijemaca i 10.000 ustaša, domobrana i četnika, izvrše što brži i što dublji prodor prema Livnu, preko Bosanskog Grahova i Glamoča.

No, njemačka vrhovna komanda bila je bolje obaviještena o situaciji na vojištu od generala Lera. Raspolažući podacima da se glavne snage NOV i POJ nalaze u dolini Neretve, kod Prozora i Konjica, ona naređuje da se glavne snage za operaciju "Vajs II" odmah upute preko Bugojna i Gornjeg Vakufa u rejon Prozora. Ler nije vjerovao da se glavne snage NOV i POJ nalaze u rejonu Prozora, pa je prema Prozoru uputio brojno najslabiju 717. diviziju (ukupno 10.000 Nijemaca), koja je trebalo da u sadejstvu 718. diviziji (takođe 10.000 Nijemaca) napadne snage NOV i POJ u rejonu Prozora. Na pravac prema Livnu uputio je glavne snage jačine 43.000 Nijemaca. Dakle, na području Bosanskog Petrovca, Ključa i Mrkonjić-Grada ostale su dvije najjače njemačke divizije, i to SS "Princ Eugen", sa 23.000 vojnika, i 369. "Vražja" divizija, sa 20.000 vojnika).[4] Tome treba dodati i 7.000 četnika popa Đujića i Uroša Drenovića i oko 3.000 ustaša i domobrana.

Dvadeset šestog februara, kada je otpočela operacija "Vajs II", 1. bosanski korpus, s obzirom na odnos snaga i razvučenost na širokom frontu, nije mogao duže da se odupire i uspješno brani preostali dio slobodne teritorije po pravcima. Nijemci su krenuli u napad silovito, nastupajući sa SS divizijom "Princ Eugen", pravcem Bosanski Petrovac - Drvar - Bosansko Grahovo - Livno, i 369. "Vražjom", pravcem Mrkonjić-Grad - Mliništa - Glamoč - Livno.

Prodor Nijemaca u drvarsku dolinu branile su uspješno sve do 28, februara 8. i 12. brigada. Na Oštreljuje 8. brigada uspješno zadržavala Nijemce, sve dok oni nisu preko Bjelaja i Stjenjana zaobišli Oštrelj i izbili u Crljivicu 28. februara. Tada se brigada povukla sa tri bataljona u Vidovo Selo i Mokronoge da brani pravac od Drvara prema Glamoču, a jedan bataljon brigadeje upućen u Trubar da pomogne 10. brigadi, koja je branila pravac prema Bosanskom Grahovu.

Dvanaesta brigada se zadržala na položajima još jedan dan, do 2. marta, a zatim se po naređenju štaba 4. divizije prebacuje preko komunikacije Bosanski Petrovac - Ključ na jugoistočne padine Grmeča.

Na pravcu Ribnika i Mliništa 5. divizijaje još uporno branila pravac prema Glamoču, primjenjujući taktiku zadržavanja, a zatim se po naređenju štaba 1. korpusa povlači u Veliko Tičevo, kod Bosanskog Grahova. Nijemci su 1. marta prodrli u Drvar, a istog dana, preko Mliništa, u Glamoč.

Sa SS divizijom na desnom boku i sa 369. divizijom u zaleđu, 1. bosanski korpus se kroz bespuće, preko planina zavijanih snijegom, s ranjenicima i zbjegovima, provukao preko Tičeva prema Zebama i Resanovcima. Od pada Drvara do 3. marta do ujutro tim stazama, prema Lici, prošlo je više hiljada izbjeglica. U Liku su prešla i mnoga pozadinska rukovodstva. Prelaz je obezbjeđivala 10. brigada. Ujutro 3. marta pred Resanovcima je bila i najnepokretnija kolona - bolnica 1. bosanskog korpusa. Nepokretni ranjenici su bili u saonicama, na nosilima i na konjima. Za svaka nosila bile su organizovane po tri ili četiri smjene omladinki.

Odvlačeći SS i 369. diviziju sve više na zapad, dalje od Centralne bolnice, i izbijajući na planinu Uilicu, 1. bosanski korpus je nesumnjivo, makar i na posredan način, sadejstvovao snagama Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba. Da te dvije njemačke divizije, po opremi, brojnosti i spremnosti na zločin najsnaž-nije u Jugoslaviji, nije sve do 17. marta "vezao" za sebe, tako da su, s obzirom na silovitost njegovog otpora i snagu manevra, komande tih divizija i njihove više komande, možda, vjerovale da je pred njima sam Tito sa svojim štabom, vjerovatno ne bi bio tako uspješan, protivudar kod Gornjeg Vakufa snaga iz sastava Glavne operativne grupe. Da su bile oslobođene borbenog kontakta sa 1. bosanskim korpusom, SS divizija i 369. divizija mogle su u jednom danu da prodru preko Livna i Duvna u dolinu Prozora i od Jajca, preko Bugojna i Gornjeg Vakufa, na Makljen, iznad Prozora, te da s leđa i čela udare na glavninu operativne grupe. To se nije dogodilo upravo stoga što su bile angažovane protiv 1. bosanskog korpusa. Neposredno uoči odlučujućeg okršaja u protivudaru kod Gornjeg Vakufa, 2. marta 1943, njemačka 369. "Vražja" divizija izbila je prednjim dijelovima u Glamoč, a SS divizija "Princ Eugen" u Bosansko Grahovo. Toga dana su već bili u Malom Tičevu štab 1. bosanskog korpusa, Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu, štab 5. divizije, štabovi 4. i 8. brigade i izbjegli narod iz Drvara, Bosanskog Grahova, Glamoča, pa i Bosanskog Petrovca. Štab Korpusa je odlučio da zadrži Nijemce još nekoliko dana, privlačeći sve te ogromne snage, 20 puta jače, prema planini Šator. Manevar je bio zamišljen tako da se preko Šatora štab Korpusa sa dijelom svojih jedinica, ranjenicima i zbjegom spusti u rejon Rora i da se, preko Resanovače i Crkvenog, opet vrati na teritoriju Krajine.[5]

Već sjutradan, 3. marta, dok je Glavna operativna grupa izvodila protivudar kod Gornjeg Vakufa, štab 1. bosanskog korpusa i štab 5. divizije morali su izvršiti proboj preko planine Šator, pod nevjerovatno teškim uslovima. Neposredno prije polaska preko planine Sator, na Tičevskom polju postrojili su se borci 4. i 8. brigade i 2. bataljona 7. brigade. Iza postrojenih boraca okupio se izbjegli na-rod sa terena Glamoča, Drvara, Bosanskog Petrovca, Ključa, Bosanskog Graho-va, a bilo je izbjeglica čak sa Banije i Korduna.

Na Tičevskom polju prikupljeni su i ranjenici i bolesnici, među kojima je bilo najviše tifusara.

Krajiška omladina svrstana je u kolone pod zastavama i preuzela glavni zadatak: nošenje ranjenika i bolesnika. Žene su o ramenu nosile torbe sa hranom i djecu.

Sa Tičevskog polja kolona je krenula prema cesti Bosansko Grahovo - Livno. Četvrtog marta ujutro, stigla je ispod Šatora, u selo Nuglašicu, odakle je, poslije kraćeg odmora, počela da se penje na Šator. Dan je bio sunčan i vedar, ali je na vrhovima Šatora bjesnila prava oluja. Uveče je stigla na proplanak Međugorje. U nekoliko čobanskih koliba smješteni su ranjenici, a planule su i vatre. Ipak, moralo se žuriti da se što prije pređe preko Šatora, ali i sačekivati kolonu izbjeglica, koja je zaostajala na prtini, te 8. brigadu, koja je obezbjeđivala kolonu. Tako se išlo cijeli dan. Nastupila je i noć između 4. i 5. marta. Bila je to noć užasnih stradanja. Mnogi su umrli od hladnoće, mnogi premrzli, a mnogi su izgubili razum. Oko podne 5. marta kolona se kretala preko najvišeg vrha Šatora, nadmorske visine 1.900 metara, prema sjeveru, odnosno prema selima Crni Vrh, Poljice i Stekerovci. Slijedeća noć bila jejoš užasnija. Kolona se kretala uskim i zaleđenim prevojem ispod kojeg leži Šatorsko jezero. Mnogi su se, greškom, otiskivali nepovratno niz ledenu snježnu koru. Ali, kolona je nezadrživo nastavljala svoj put prema Ključu i Ribniku.

Kada su snage Glavne operativne grupe protivudarom od 3. do 5. marta odbacile717. i 718.njemačku diviziju prema Bugojnu, general Ler je tek tada uvidio gdje se nalaze glavne snage NOV i POJ i odmah naredio 369. i SS diviziji "Princ Eugen" da preko Livna prodiru u dolinu Neretve. Ali, Vrhovni komandant je 6. marta pod neposrednu komandu Vrhovnog štaba stavio 7. i 9. brigadu i Livanjski odred. Naredio im je da upornom borbom što duže zadržavaju te dvije njemačke divizije i uspore njihovo nastupanje prema dolini Neretve.

Njemačkim divizijama bila su potrebna tri dana da se prikupe sa velikog područja Šatora, Drvara i Bosanskog Grahova, da bi, preko Glamoča, prodirale prema Livnu u dolini Neretve. A poslije prikupljanja trebalo im je još 7 dana da se popune ljudstvom i materijalnim sredstvima. U izvještaju komandanta 369. divizije generalu Litersu piše: "Stiže odjeća, i obuća pocjepana. Jedinice zbog teških borbi na Grmeču i pretrpljenih gubitaka brojno oslabljene popuna divizije nikako da stigne... " Isti je izvještaj i SS divizije "Princ Eugen". Njemačka vrhovna komanda naređuje najhitnije popunu SS divizije sa 6.000 vojnika, a toliko i 369. divizije. To je trajalo do 15. marta.

Od 10. do 15. marta 7. i 9. brigada i Livanjski NOP odred, sa dijelovima 1. proleterske divizije, uporno su i vrlo uspješno zadržavale dvije najjače njemačke divizije, koje su nadirale prema Prozoru, sve dok posljednje snage partizana, posljednji ranjenik i posljednji izbjeglica nisu prešli preko Neretve u Hercegovinu. Naročito se istakla 7. brigada, pod komandom tada već proslavljenog komandanta Rada Marjanca. Vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito, koji je među posljednjima prešao preko Neretve, tek 14. marta, veoma zadovoljan borbenošću i junaštvom 7. brigade i njenog komandanta, naredio je da ta brigada bude u zaštitnici Glavne operativne grupe. Tako je ušla u sastav grupe pod neposrednom komandom Vrhovnog štaba.

Nijemci su prodrli sa SS divizijom "Princ Eugen" i 369. divizijom u dolinu Neretve tek 17. marta, ali na desnoj obali Neretve nije bilo snaga NOV i POJ, a ni ranjenika i izbjeglica. Sišavši sa Šatora, preko Rora, na planinsko selo Crni Vrh, na putu u Podgrmeč, u zaleđe SS i 369. divizije, 1. bosanski korpus je, u stvari, izišao ne samo iz obruča na Šatoru već i iz jedne dotad najveće neprijateljske ofanzive. Svi borci i sve starješine osjećali su da su učinili sve što se moglo učiniti da bi se zadatak uspješno izvršio.

Proboj glavnih snaga 1. bosanskog korpusa iz okruženja na planinskim masivima Klekovače i Šator-planine i izlazak iz neprijateljske operacije "Vajs II", nisu značili i izlazak iz okvira strategijske operacije NOV i POJ, odnosno njene druge etape - protivofanzive. U stvari, dalja borbena dejstva 1. bosanskog korpusa u toku marta bila su nastavak druge etape njegove (korpusne) kombinovane odbrambeno-napadne operacije, koja se već od 27. februara potpuno transformisala i poprimila sva obilježja tipične operacije. U toj novoj fazi te znatno produžene etape korpusne operacije, borbena dejstva su se odvijala na znatno širem prostoru i duže su trajala nego što je to uobičajeno za jednu operaciju u klasičnoj teoriji ratne vještine. Osim toga, borbena dejstva taktičkih jedinica poprimila su, više ili manje, karakter samostalnih bojeva i borbi u više intervala, ali su oni bili objedinjeni jedinstvenim ciljem i jedinstvenom komandom, u kojoj je ostalo dovoljno prostora za ispoljavanje inicijative subjekata komandovanja na svim nivoima. Osnovni cilj operacije ostao je isti: stvaranje vremenskih i prostornih uslova Glavnoj operativnoj grupi za izvođenje protivofanzive. U toj fazi su se promijenili samo metod i način dejstava, radi ostvarenja slijedećih ciljeva: neposrednog sadejstva Glavnoj operativnoj grupi dejstvom dijela snaga iz pozadine na neprijateljske snage u zahvatu fronta; posrednog sadejstva Glavnoj operativnoj grupi dejstvom u dubljoj pozadini, radi "vezivanja" za sebe neprijateljskih snaga koje bi mogle biti angažovane na frontu i ometanja urednog snabdijevanja neprijateljskih snaga presijecanjem komunikacijskih pravaca i puteva snabdijevanja i širenja slobodne teritorije i njenog čišćenja od kvislinških snaga, posebno četnika, s kojima se u toj strategijskoj operaciji trebalo definitivno vojnički obračunati.

Polazeći od tako shvaćenih ciljeva i zadataka u toj fazi operacije, koja je trajala sve do kraja marta, čak i poslije završetka neprijateljske operacije "Vajs II", 1. bosanski korpus je odmah nakon proboja iz okruženja angažovao svoje snage na dva osnovna pravca: na jug, ka frontu, i na sjeveroistok, ka centralnoj Bosni, gdje su četnici u saradnji sa Nijemcima uzimali sve više maha, želeći da popune upražnjen prostor.

Neposredno sadejstvo sa snagama na frontu, tj. sa Glavnom operativnom grupom ostvarivale su 7, 9. i 11. brigada. Već od 4. marta 7. brigada, bez 2. bataljona, posjela je položaje kod Vukovskog i Ravnog, sprečavajući prodor neprijatelja od Kupresa ka Prozorskoj kotlini. Istovremeno, 9. brigada je držala položaje sa dva bataljona lijevo od 7. brigade, na prostoru Vukovsko - Malovan. Prvi njen bataljon vodio je borbe na području Mrkonjić-Grada, izvodeći stalne napade na komunikaciju koja vodi preko Mliništa. Treći bataljon 9. brigade uspio je 7. marta da zaustavi Nijemce na Hrbljinama, a 8. marta je zaposjeo nove položaje na liniji: Mračaj - Crni vrh - Javorak i Sirokovac, gdje je sve do 15. marta odolijevao napadima Nijemaca i sprečavao njihov prodor na svom pravcu, u dolini Neretve, preko koje se u to vrijeme prebacivala Glavna operativna grupa. Drugi bataljon te brigade, držeći položaje kod Malovana, dočekao je 11. marta i zaustavio njemačku kolonu od 1.000 vojnika, nanijevši joj teške gubitke.[6]

Treća jedinica 1. bosanskog korpusa, koja je neposredno sadejstvovala Glavnoj operativnoj grupi, bila je 11. brigada (glamočki bataljon), koja je držala položaje prema Glamoču i Kupresu.

Od 7. marta 1943, po naređenju Vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita, 7. krajiška brigada je preuzela ulogu zaštitnice Glavne operativne grupe i ušla u njen sastav.

Po završetku operacije "Vajs II" i nakon prelaska Glavne operativne grupe Vrhovnog štaba preko Neretve nije prekinuta operativna veza 1. bosanskog korpusa sa njom. Ona je dalje ostvarivana na posredan način, angažovanjem i jedne i druge grupacije, prema opštoj zamisli Vrhovnog štaba, na izvršavanju dva osnovna zadatka: prvo, dalja borba protiv okupatorskih snaga, te stvaranje novih i proširivanje postojećih granica slobodnih teritorija, i drugo, intenziviranje borbe protiv kvislinških snaga, koje su sa okupatorom činile udruženi blok kontra-revolucije.

Prilikom izvršavanja prvog zadatka štab 1. bosanskog korpusa pošao je od novostvorene strategijsko-operativne situacije.

Naime, po završetku operacije "Vajs", u drugoj polovini marta 1943, njemačke divizije koje su operisale na teritoriji Bosanske krajine - SS "Princ Eugen", 717. i 369. "Vražja" - raspoređene su izvan tog područja. Prva je raspoređena u rejonu Mostara, a druge dvije u širem rejonu Sarajeva i istočne Bosne. Na teritoriji Bosanske krajine ostala je i dalje 714. njemačka divizijai 3. ustaško-domobranski zdrug.

U tim okolnostima štab 1. bosanskog korpusa vidio je mogućnost za ponovno oslobođenje južnog dijela ranije slobodne teritorije Bosanske krajine, pa je naredio da 4, 10. i 11. krajiška brigada unište neprijatelja u Glamoču, Drvaru i Bosanskom Petrovcu. Brigade su ponovo oslobodile Bosanski Petrovac i Drvar, dok se neprijatelj u Glamoču održao.

[3] AVII, k. 853, reg. br. 32/2.

[4] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2154/609.

[5] AVII, NAV-N-T-2015, reg. br. 2/1.

Odmah pošto se Glavna operativna grupa Vrhovnog štaba NOV i POJ sa ranjenicima i izbjeglim narodom prebacila (do 15. marta) preko Neretve, prešla je u snažnu ofanzivu protiv četnika i Italijana u istočnoj Hercegovini i jugoistočnoj Bosni, prodirući prema Crnoj Gori i Sandžaku. Do 26. marta razbijena je glavnina od 18.000 četnika iz Crne Gore, Sandžaka, istočne Bosne i Hercegovine. Draža Mihailović, vrhovni komandant četnika, koji je planirao krajem 1942. da uz pomoć okupatora uništi NOV i POJ i obezbijedi prevlast četnika, pretrpio je najveći vojnički poraz, od kojeg se više nikada nije oporavio.

Istovremeno su i u Bosanskoj krajini četnici pretrpjeli težak poraz. Prva krajiška brigada i 4. krajiški odred napali su 22. marta koncentrisane četnike sa Ozrena, Trebave, iz srednje Bosne i sa Manjače u Maslovarama i Borcima. U borbama od 23. do 26. marta, na prostoriji Buletić, Pribinić, Klupe, Maslovare, Vrbanjci, Golo Brdo i Skender-Vakuf, četnici su potpuno razbijeni. Samo tri dana kasnije, 29. marta, u Kotor-Varošu, 1. krajiška brigada i 4. krajiški odred napali su Nijemce i ustaše, koji su najuže sarađivali sa četnicima iz srednje Bosne i svestrano ih pomagali u borbi protiv partizana. Partizani su prodrli u grad, ubili sedam Nijemaca i 30 ustaša, a 29 domobrana zarobili. Zaplijenjeno je 25 pušaka, 30 ručnih bombi i 6.000 metaka.[1]

O tim borbama štab 1. bosanskog korpusa depešom je obavijestio Vrhovni štab NOV i POJ. U njoj je, između ostalog rečeno: "... U centralnoj Bosni ubijeno i ranjeno 122 četnika i 7 Nijemaca. Zarobljeno 10 četnika, 40 karabina, 1 teški minobacač. Sektor Mrkonjić čistimo od četnika. Na Ripču uništeno 7 kamiona sa benzinom. Ubijeno 14 Nijemaca"... ¹⁵⁰ Nijemci u svom izvještaju kažu da im je uništeno 8 kamiona sa benzinom i ubijeno 14 vojnika.¹⁵¹

Primivši izvještaj o borbama 1. korpusa sa četnicima, Vrhovni komandant Josip BrozTitoje slijedećegdana, 31.marta,depešom izdao direktivu štabu Kor-pusa za dalja dejstva, u kojoj je, pod tačkom I, pisalo:

"U vezi sa time štoje Draža Mihailović mobilisao sve snage Crne Gore, Hercegovine, Sandžaka, istočne Bosne ijoš u decembru načinio sporazum sa Talijanima, Nijemcima i ustašama za zajednič-ku veliku ofanzivu protiv nas koja je počela ove godine, mi smo riješili uperiti sve snage na razbijanje i uništenje te izdajničke bande, koja predstavlja najveću opasnost ne samo za narodnooslobodilačku borbu, no i ubuduće. ."[2]

Samo nekoliko dana nakon dobijanja navedene direktive, štab 1. korpusa dobio je obavještenja o koncentrisanju četnika Dinarske četničke divizije na području Knina, u sektoru Pađena, i u Lici. Donio je odluku da se ta grupacija četnika razbije. U sporazumu sa Glavnim štabom NOV i PO Hrvatske određeno je da tu akciju izvedu 4. i 10. krajiška brigada, 1. lička brigada i Lički NOP odred pod jedinstvenom komandom komandanta 5. divizije.

Tri partizanske brigade i Lički NOP odred koncentrično su napali noću 3/4. aprila četnike i Italijane u rejonu Pađena. Četnici i Italijani su pretrpjeli velike gubitke, o čemu je štab 1. korpusa poslao slijedeći izvještaj Vrhovnom štabu NOV i POJ:

"... Grupa ličkih i krajiških brigada, pod komandom Slavka Rodića, razbila četnike u Kninskoj krajini. Zauzeta su sva sela do Knina, ubijeno i zarobljeno 500 četnika i 150 Italijana. Zarobljeno 270 četnika sa oružjem. Zaplijenjena velika količina oružja, municije i ostalog. Velike i uspjele borbe u Podgrmeču i oko Mrkonjića".[3]

Na osnovu vođenih borbi i citiranih dokumenata može se zaključiti da je 1. korpus borbu protiv četnika u srednjoj Bosni, na Manjači, oko Mrkonjić-Grada i četnika Dinarske četničke divizije na području Bosanskog Grahova i Knina shvatio kao svoj osnovni operativni zadatak u tom periodu, koji je imao i šire strateško značenje za dalji razvoj NOR-a i revolucije.

Pristupajući mu s takvom ozbiljnošću, on ga je izvršavao sa velikim uspjehom, o čemu svjedoče činjenice da su četnici sa Ozrena i Trebave, poslije pretrpljenih gubitaka u srednjoj Bosni, bili prinuđeni da se povuku na Ozren i Trebavu, i da četnici iz srednje Bosne nisu uspjeli da se spoje sa četnicima sa terena Manjače i Mrkonjić-Grada, te da je i jednim i drugim osujećen planirani prodor kroz zapadnu Bosnu, prema Glamoču i Bosanskom Grahovu, gdje su namjeravali da se spoje sa četnicima Dalmacije i Hercegovine. Osim toga, četnici Dinarske četničke divizije bili su razbijeni kod Pađena i protjerani na jug, u rejon Knina, čime je u potpunosti propao njihov plan prodora u dolinu Une, na područje Like, i prema Bosanskom Grahovu i Glamoču.

U srednjoj Bosni su i dalje bile jake četničke snage, koje je trebalo potpuno razbiti i postepeno uništavati da ne bi mogle poslužiti kao oslonac četnicima sa Ozrena i Trebave, a ni onima sa područja Mrkonjić-Grada i Manjače. Zbog toga je štab Korpusa, postupajući po direktivni Vrhovnog komandanta, donio odluku da početkom aprila svoje glavne snage prebaci u srednju Bosnu. No, 1. korpus i narod Krajine bili su prinuđeni da u aprilu slamaju još jednu ofanzivu udruženih okupatorskih i kvislinških snaga. Neprijateljske snage pripremale su se za taj novi pohod u zapadnu Bosnu na istom prostoru na kojem je završena operacija "Vajs". Uporedo su tekle pripreme za operaciju "Švarc", odnosno za bitku na Sutjesci. U vezi sa tim, prvo su reorganizovane posadne u operativne divizije, koje su dobile borački kadar mlađih godišta i dva i po puta više vojnika u sastavu divizija.

Reorganizacija i raspored njemačkih i ustaško-domobranskih jedinica u toku marta 1943. i priprema za novu ofanzivu u Bosanskoj krajini

S obzirom na pogoršanje opšteg strategijskog položaja fašističkih sila krajem 1942. i početkom 1943, radi efikasnije odbrane Balkana, gdje se očekivalo i iskrcavanje saveznika, njemačka vrhovna komanda oružane sile (OKW), na osnovu Hitlerove direktive broj 47 od 28. decembra 1942. Teritorijalnu komandu Jugoistoka preformirala je u Operativnu komandu Grupe armija "E", a posadne divizije u operativne jedinice.[4] Ubrzano se radilo na reorganizaciji postojećih posadnih divizija na tlu Jugoslavije. Taj proces je otpočeo još u toku marta, dok su trajale borbe u operaciji "Vajs II". Tako reći u hodu, reorganizovane su posadne, sedamstote divizije 15. mobilizacionog talasa u operativne, stote divizije.[5]

Posadna 714. njemačka divizija, koja je bila stacionirana na teritoriji Bosanske krajine (imala 8.000 ljudi), nakon reorganizacije u toku marta 1943. dobila je naziv 114. lovačka divizija. Popunjenaje mlađim godištima i brojno je narasla na 18.000 ljudi.[6]

Ta divizija, koja je kao 714. juna i jula 1942. učestvovala u ofanzivi na Kozari, a poslije ofanzive bila raspoređena na teritoriji Bosanske krajine i Slavonije, sa sjedištem štaba divizije u Banjaluci, dobila je 17. marta zadatak da obezbjeđuje mnogo veću teritoriju na zapadu, u Hrvatskoj, i na jugu, dolinu Une do Kulen-Vakufa, područje Drvara, Bosanskog Petrovca, Ključa, Mrkonjić-Grada i Glamoča.

Radi obezbjeđenja tako velike teritorije 114. lovačka divizijaje ojačana borbenom grupom 187. njemačke rezervne divizije jačine 5.000 Nijemaca.[7] Ta borbena grupa je u vrijeme operacije "Vajs" dejstvovala u sastavu 369. divizije, a 17. februara izdvojena je i upućena na teren Bihaća i Bosanske Krupe da obezbjeđuje komunikacije u dolini Une.

Zaposjedanjem jugozapadnog dijela teritorije Bosanske krajine, Nijemci su zaposjeli dio dotadašnje 3. italijanske okupacione zone, ne obazirući se na demarkacionu liniju, koju su do tada poštovali. Italijani su zauzimali djelimično 2. i potpuno 1. zonu, znači, nalazili su se uz samu obalu Jadranskog mora. Na taj način Nijemci su potisnuli nesigurnog saveznika, zauzimajući poziciju sa koje, ako zatreba, mogu brzo zaposjesti obalu Jadranskog mora.

Za posjedanje fronta na obali Jadranskog mora, odsjek Split - Šibenik - Za-dar, bile su predviđene SS divizija "Princ Eugen" i 114. lovačka divizija.

Znajući da se na području Podgrmeča, Ključa, Bosanskog Petrovca i Bihaća, u zaleđu jadranske obale, nalaze jake snage NOV i POJ, čak mnogo jače nego prije operacije "Vajs", general Liters je odlučio da na tom području izvede novu ofanzivnu operaciju.

Glavni cilj te operacije bio je da se unište jedinice NOV i POJ i ta teritorija posjedne jakim njemačkim, ustaško-domobranskim, policijskim i žandarmerijskim snagama, da bi se obezbijedilo zaleđe njemačkim snagama na eventualnom budućem frontu na obali Jadranskog mora. General Liters je znao da bi, u slučaju da 114. lovačka divizija mora hitno zaposjesti svoj dio fronta na obali Jadranskog mora, sve snage domaćih izdajnika i okupatorskih slugu bile brzo raspršene dejstvom jakih jedinica NOV i POJ, a teritoriju bi zaposjeli partizani. Tako bi njemačke divizije na obali Jadranskog mora bile odsječene od svojih baza, čime bi bila dovedena u pitanje njihova borbena gotovost i opstanak.

Sve to je Liters predočio komandantu Grupe armija "E", general-pukovniku Aleksandru Leru, a on njemačkoj vrhovnoj komandi u Berlinu.

Drugi cilj mogao je da bude dovođenje u zabludu Vrhovnog štaba NOV i POJ u procjeni stvarnih namjera njemačke komande Grupe armija "E" i njenih daljih dejstava. Naime, ta operacija u Bosanskoj krajini mogla je da ima i demonstrativno dejstvo, odnosno da predstavlja operativno maskiranje priprema za operaciju "Švarc", koje su ubrzano tekle.

Za izvršenje nove ofanzivne operacije u Bosanskoj krajini general Liters je imao na raspolaganju 114. lovačku diviziju, ojačanu borbenom grupom 187, kao glavnu udarnu snagu, i cjelokupne snage ustaša, domobrana, žandarma, milicije, policije i četnika na tom području.

Sve te snage bile su nedovoljne, pa je Hitler-iako u trenutku kada je u Njemačkoj i u okupiranim zemljama proglasio opštu žalost zbog sloma njemačke Grupe armija "Jug" pod Staljingradom, posebno zbog tragedije 6. armije, dakle, u kritičnoj situaciji na istočnom frontu - naredio da 373. divizija "Tigar" što prije završi obuku u Delershajmu (Dollersheim) i da se uputi u Bosansku krajinu.[8]

Radi jačeg obezbjeđenja teritorije Bosanske krajine, komandant njemačkih trupa u tzv. NDH, general Liters, sa njemačkim opunomoćenim generalom u tzv. NDH Glajze fon Herstenau (Glaise von Herstenau) preduzeo je mnoštvo mjera. Između ostalog, naređeno je vrhovnom oružničkom zapovjedništvu tzv. NDH da odmah uputi u Bosansku krajinu još 1.000 žandarma, i to najviše u dolinu Une i Sane.[9]

Na taj način znatno su povećane neprijateljske snage, jer je na teritoriji Bosanske krajine već bilo oko 3.000 žandarma, ili trećina ukupnih snaga žandarmerije tzv. NDH.

Prema pregledu rasporeda ustaško-domobranskih jedinica, koji je posjedovala komanda 714. njemačke divizije, u toku februara i marta 1943, na užem području Bosanske krajine bile su raspoređene jake snage ustaša i domobrana: 2. i 3. gorski zdrug, Banjalučki zdrug, 11. i 12. domobranske pukovnije, 2. domobranska divizija, 4. i 8. ustaška bojna, domobranske dobrovoljačke bojne u Banjaluci, Sanskom Mostu, Kotor-Varošu, Novskoj Suhaći i Bosanskoj Dubici.[10]

Uporedo sa reorganizacijom njemačkih jedinica, generali Ler i Liters reorganizovali su ustaško-domobransku vojsku po uzoru na njemačke jedinice. U toku marta formirana su četiri gorska i četiri lovačka zdruga.[11] Gorski i lovački zdrugovi su popunjeni sa 12.000 regruta, a starija godišta su otpuštena. Zdrugovi su potpuno stavljeni pod njemačku komandu, sa velikim brojem "izobrazitelja", u stvari, kontrolora, i sa njemačkim pored ustaško-domobranskog štaba. Ostale ustaško-domobranske jedinice van sastava zdrugova nisu imale njemački štab, ali su imale "izobrazitelje" (kontrolore). U zdrugovima se, pored njemačkih kontrolora, nalazio i po jedan bataljon ustaša, koji su imali isti zadatak kao i Nijemci - da paze na ponašanje domobrana i vrše zločine nad narodom.

Osim toga, radi kontrole nad cjelokupnom žandarmerijom i policijom tzv. NDH i radi korišćenja ustaške policije i žandarmerije u borbi protiv NOP-a, njemačka vrhovna komanda je polovinom januara 1943. u Berlinu donijela odluku da uputi iz Rajha 5.000 njemačkih policajaca na teritoriju tzv. NDH.[12]

Komandant Grupe armija "E", general-pukovnik Ler, naredio je njemačkom opunomoćenom generalu u tzv. NDH, Glajzu fon Herstenau, da njemačka policija osposobi ustašku policiju i žandarmeriju za borbu protiv partizana, da bi mogla da zamijeni na jednom dijelu teritorije Bosanske krajine vojne jedinice koje su bile predviđene za posjedanje fronta na obali Jadranskog mora. U naređenju se, pored ostalog, precizira subordinacija i zadatak policije: "... Policajci koji pristižu iz Njemačke i koji će staviti pod svoju komandu političku policiju i žandarmeriju NDH imaju glavni zadatak opšte vođenje rata... "[13]

Nasuprot tim neprijateljskim snagama bile su snage 1. bosanskog korpusa. U drugoj polovini marta, zbog nedostatka vojnog i političkog kadra, rasformirana je 11. brigada i od njenog ljudstva ponovo je formiran Glamočki NOP odred, tako da je krajem marta 1. korpus imao u svom sastavu tri divizije - 4, 5. i 10. diviziju i pet NOP odreda (Glamočki, Ribnički, 4. krajiški, Livanjski i Prozorski). U sastavu 4. divizije, bile su četiri brigade (5, 6, 8. i 12); u 5. diviziji tri (1, 2. i 4.), a u 10. diviziji dvije (9. 10. brigada). Sedma krajiška brigada bila je u sastavu Glavne operativne grupe.

Borbena dejstva 1. korpusa na području Podgrmeča, Ključa, Bosanskog Petrovca i Bihaća u aprilu 1943.

Zbog posebnog strategijsko-operativnog značaja prostora Bosanske krajine za odbranu Balkana, komandant njemačkih trupa u tzv. NDH, general Liters, odmah nakon neuspješnog završetka operacije "Vajs", naredio je komandantu 114. lovačke divizije, generalu Eglzeru (Eglseer), da do 1. aprila 1943. pripremi novu ofanzivnu operaciju na tom području.[14]

General Eglzer je prvo organizovao prikupljanje obavještajnih podataka o jedinicama NOV i POJ. Podaci su pristizali iz raznih obavještajnih punktova, od saradnika, doušnika i pojedinih agenata, a najpotpunije i najtačnije podatke dao je četnički vođa Uroš Drenović. On je, između ostalog, naveo:¹⁶⁶

"Preko mojih povjerenika prikupio sam podatke o komunističkim brigadama i divizijama.

4. krajiška partizanska narodnooslobodilačka udarna divizija (proleterska divizija), čiji je zapovjednik Šoša, vršila je slijedeće pokrete za vrijeme ofanzive koju su izvodile (u mjesecu februaru) njemačke i hrvatske trupe: ... Štab 4. komunističke divizije za vrijeme te ofanzive bio je u Benakovcu, srez Sanski Most. Potom je pod pritiskom njemačkih i hrvatskih trupa otpočelo povlačenje u Grmeč, i to: 2. i 5. komunistička brigada sklonile su se u Trovrh, 8. komunistička brigada bilaje u Drvaru, i sklonila se u Klekovaču, a 6. komunistička brigada kretala se u Lipniku i na Dabru kod Sanskog Mosta.

Po odlasku njemačkih i hrvatskih trupa iz akcije, 5. komunistička brigada otišla je na Kozaru u Knešpolje, 6. kumunistička brigada ostala je kod Sanskog Mosta, 2. komunistička brigada otišla je prema Bosanskoj Krupi, na položaje Gornji Petrovići, Pučenik, Gudovac, 8. komunistička brigada otišla je preko Une u Cazin...

Na poziv komandanta 5. komunističke divizije, Šoša je uputio 2. komunističku brigadu prema Ribniku. Ova 2. brigada sada se nalazi u rejonu Bravskog.

Sada sve komunističke brigade 4. i 5. divizije imaju namjeru da potisnu moje četnike iz četničkog rejona.

Sadašnje brojno stanje i raspored komunističkih brigada: 2.komunistička brigada, jačine 1.000 ljudi, u Bravskom; 5. komunistička brigada, jačine l.000 ljudi, na Kozari; 6. komunistička brigada, jačine 900 ljudi, kod Sanskog Mosta na području Podgrmeča; 8. komunistička brigada, jačine 800 ljudi, u Cazinskoj krajini; 12. komunistička brigada, jačine 600 ljudi, na području Podgrmeča."

Četnički vođa Uroš Drenović dao je Nijemcima približno tačne podatke o jačini i rasporedu jedinica 1. bosanskog korpusa na dijelu teritorije Bosanske krajine, na kojem će uslijediti nova njemačka ofanzivna operacija.

Na osnovu prikupljenih podataka, generali Liters i Eglzer napravili su plan operacije skoro identičan planu operacije "Vajs I".

Prema tom planu, dvije jake udarne grupe; jedna od Ključa, preko Bosanskog Petrovca, do Vrtoča, a druga od Bihaća, preko Ripča i Lipe, do Vrtoča, trebaloje da opkoljavaju sa južne strane Grmeča a zatim nastupaju kroz Grmeč prema Lušci-Palanci. Prethodno je trebalo da ostale jedinice prodiru iz doline Une i Sane širokim frontom ka Podgrmeču, pravcima koji izvode ka Lušci-Palanci i Benakovcu, uspostavljajući zaprečnu liniju na relaciji: Bosanska Krupa - Jase-nica - Risovac.

Za sprovođenje tog plana general Eglzer, kao glavnokomandujući u operaciji, imao je na raspolaganju navedene njemačke i ustaško-domobranske opera

tivne, policijske i žandarmerijske snage, dislocirane na području Bosanske krajine.[15]

Osim njih, bilo je oko 4.000 četnika sa Manjače, Mrkonjić-Grada i iz Dinarske divizije. Ukupno je bilo 43.000 Nijemaca, ustaša, domobrana, žandarma, milicionera i četnika.

Podaci o rasporedu i stanju jedinica 1. bosanskog korpusa krajem marta 1943. u izvještaju četničkog vođe Uroša Drenovića njemačkoj komandi, bili su, uglavnom, tačni, ali ne i potpuni. Raspored jedinica bio je slijedeći: 1. krajiška brigada i 4. krajiški odred, u srednjoj Bosni; 9. krajiška brigada na sektoru Jajca, Kupresa i Mrkonjić-Grada; 10. krajiška brigada na sektoru Bosanskog Grahova;

Glamočki NOP odred na sektoru Glamoča, 4. krajiška brigada na području Ribnika, Mrkonjić-Grada i Glamoča. U rejonu Ribnika u to vrijeme nalazili su se: Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu, štab 1. bosanskog korpusa i štab 5. krajiške divizije.

Na području Podgrmeča djelovale su 2, 6. i 12. krajiška brigada, na području Bihaća i Cazina 8. brigada, a na području Kozare 5. krajiška brigada.

Kada je neprijatelj 1. aprila otpočeo ofanzivnu operaciju na području Podgrmeča, Ključa, Bosanskog Petrovca i Bihaća, koja je bila ne neki način repriza tek završene operacije "Vajs I", na odmoru i oporavku bilo je svega pet krajiških brigada (2, 4, 6, 8. i 12.), koje su imale ukupno 5.300 boraca.

Neprijatelj je bio brojno osam puta jači, a kada se uzme u obzir činjenica da je oko prenošenja i zbrinjavanja bolesnih boraca-tifusara, bio angažovan veliki broj zdravih boraca, taj odnos je znatno nepovoljniji.

Pri takvom odnosu snaga, u navedenim okolnostima, 1. aprila u 3.00 časa, otpočela je ofanziva iznenadnim napadom neprijatelja na 12. krajišku brigadu, raspoređenu u dolini Une, od Bosanske Krupe do Bosanskog Novog. Napad su izvršili 3. gorski zdrug i 721. njemački lovački puk 114. njemačke lovačke divizije u četiri kolone: od Radića, Bosanske Krupe, Otoke i Novske planine prema sjedištu štaba 12. krajiške brigade u selu Velikoj Ruiškoj. Brzim prodorom potpuno su odsjekli 2. bataljon brigade, koji se nalazio na položajima u dolini Une, od Bosanske Krupe do Otoke, tako da je morao da se probija prema slobodnoj teritoriji Podgrmeča. Vođena je žestoka borba, ali je mnogo nadmoćniji neprijatelj nadirao prema Velikoj Rujiškoj. Drugi bataljon je uspio da se probije uz pomoć ostalih snaga brigade i uz znatne gubitke. Toga dana je poginuo 21 borac, ranjeno je osam, a nestalo sedam boraca iz 2. bataljona 12. brigade.[16] U proboju su poginule Vahida Maglajlić i Zora Kovačević, istaknuti revolucionari i partijski radnici na terenu.[17]

Istog dana ostale jedinice 3. gorskog zdruga prodrle su iz Bosanske Krupe prema Jasenici, ostavljajući jednu bojnu pet kilometara južno od Bosanske Krupe, u selu Kabljajiću, a drugu u Jasenici.[18] Time je neprijatelj uspostavio zaprečnu liniju sa sjeverne strane Grmeča, po istom šablonu kao u ofanzivi na Kozari i u operaciji "Vajs I". Slijedećeg dana, 3. i 4. bataljon 8. brigade vodili su borbu protiv 3. gorskog zdruga u mjestu Badnjuša i nanijeli mu velike gubitke (40 mrtvih i još više ranjenih), ali on nije odstupio, već se zadržao na uspostavljenoj zaprečnoj liniji. Istovremeno, 2. bataljon te brigade, da bi razvukao neprijateljske snage na Podgrmeču, napao je u Cazinskoj krajini mjesto Bužim i uništio neprijateljsku posadu.

15. kozarska brigada je, da bi pomogla 6. i 12. brigadi na Podgrmeču, prešla u napad na područje Kozare. Poslije podne 2. aprila zasjeda 4. bataljona te brigade dočekala je na periferiji Prijedora, u selu Puharska, kamion sa radnicima u pratnji dva Nijemca. Kamion je zaplijenjen, Nijemci ubijeni, a radnici pušteni.[19] Poslije podne bataljon Nijemaca 721. lovačkog puka krenuo je iz Prijedora sa bataljonom Nijemaca 721. lovačkog puka i jednim fopom da razbije partizane i vrši zločine nad narodom. Štab 4. bataljona je predvidio da će neprijatelj poći da izvrši odmazdu, pa ga je ponovo dočekao u selu Puharskoj, ubio 19 i ranio mnogo Nijemaca. Ostali su panično pobjegli u Prijedor, ostavljajući municiju i ratnu spremu. Idućeg dana (3. aprila) Nijemci su ponovo napali prema selu Palančištu, gdje ih je dočekao 4. bataljon 5. brigade i razbio. Uz gubitke od osam mrtvih i 11 ranjenih vojnika, Nijemci su pobjegli nazad, u Prijedor.[20] Radi odmazde, doletjeli su avioni i četiri puta bombardovali selo Palančište.

Da bi što više vezao partizanske snage za Podgrmeč dok opkoli to područje sa južne strane, neprijatelj je 6. aprila, jakim snagama Nijemaca i ustaša, izvršio napad od Sanskog Mosta prema Lušci-Palanci.

Sa neprijateljem je vodila borbu 6. krajiška brigada i zaustavila ga kod Kamengrada. O neprijateljevim napadima i ispadima na oslobodenu teritoriju Podgrmeča i o situaciji u centralnoj Bosni štab 1. korpusa izvijestio je 4. aprila Vrhovni štab NOV i POJ. U tom izvještaju se između ostalog, kaže: "... Neprijatelj jačim pljačkaškim kolonama ispada u Podgrmeč, vrši pljačku, pokolj; u toku su borbe. U centralnoj Bosni zauzeli smo Tešanj, Novi Šeher, Pribinić. Istakli se 1. krajiška brigada i 4. krajiški odred."

Direktive o kojima se govori u izvještaju odnose se na upućivanje glavnih snaga Korpusa u centralnu Bosnu. Međutim, u izvještaju se saopštava Vrhovnom štabu da, zbog ofanzive koju neprijatelj preduzima na području Grmeča i Podgrmeča, štab Korpusa neće moći odmah da postupi prema njima, jer će tokom aprila morati da zadrži glavninu snaga u Bosanskoj krajini, pa će prebacivanje jedinica u centralnu Bosnu otpočeti tek početkom maja, što će trajati do kraja mjeseca.

Navedene borbe bile su, u stvari, uvod u aprilsku ofanzivu neprijatelja na području Podgrmeča, Bosanskog Petrovca i Bihaća. Glavni napad je počeo tek 8. aprila, prodorom glavnih borbenih grupa sa istoka i zapada prema Vrtoću.[21]

Nastupao je u dvije jake kolone prema selu Medeno Polje i Rašinovci radi pljačke. U Medenom Polju su dva bataljona 4. krajiške brigade, tek pristigla iz Plavnog kod Knina, dočekala neprijatelja i razbili ga, nanijevši mu velike gubitke. I u selu Rašinovci neprijatelja su dočekale snage 2. krajiške brigade i razbila, ga, spriječivši ga da pljačka. Neprijateljska kolona iz Medenog Polja umakla je 1. bataljonu 4. krajiške brigade prema Vrtoču i tako izbjegla veće gubitke, ali ju je dočekao i iznenada napao 3. bataljon, neposredno kod Vrtoča, i potpuno uništio jednu čćetu Nijemaca. Druga kolona, iz Rašinovaca, skrenula je prema Oštrelju s namjerom da zaposjedne Oštrelj, ali su je dočekale snage 4. krajiške brigade i potpuno razbile.

Istoga dana, 10. aprila, iz Bihaća je krenula i borbena grupa 187. rezervne divizije preko Ripča i Lipe, s namjerom da se u Vrtoču spoji sa snagama 741. lovačkog puka. Istovremeno, jedna bojna 3. gorskog zdruga prodrla je u planinu Grmeč sa pravca Jasenice i zaposjela Risovac.

Narednog dana, 11. aprila, borbena grupa 187. rezervne divizije prodrla je u Vrtoče i spojila se sa snagama 741. lovačkog puka.[22]

U dnevnom izvještaju komandanta njemačkih snaga u tzv. NDH komandantu Grupe armije "E" od 10. aprila konstatuje se da se "vode žestoke borbe kod Bosanskog Petrovca". Narednog dana, 12. aprila, general Liters je obavijestio svog pretpostavljenog da se na tom sektoru "još žešće borbe nastavljaju".[23]

Spajanjem udarnih borbenih grupa 114. lovačke i 187. rezervne njemačke divizije kod Vrtoča završena je faza opkoljavanja slobodne teritorije Grmeča s južne strane. Prema analogiji i primjenjujući bukvalno iskustva iz prethodne operacije "Vajs I", glavnokomandujući u aprilskoj operaciji, general Eglzer, očekivao je da će se glavna snaga 1. bosanskog korpusa povući sa područja Bosanskog Petrovca i Bihaća na područje Podgrmeča, u rejon Lušci-Palanke. Zbog toga je na južnom dijelu operacijske zone nastupila pauza od nekoliko dana, dok su dejstva sa sjevera maksimalno intenzivirana. Neprijatelj je svim raspoloživim snagama 721. lovačkog puka nastupao iz doline Sane prema Hozićima i Miskoj glavi, snagama 10. pješačke pukovnije, uz velike gubitke, ka Gornjoj Sanici, a iz doline Une ka Velikoj Rujiški, snagama 482. puka 187. rezervne divizije.[24] No, Eglzerove procjene pokazale su se kao pogrešne.

Prateći pomno pokrete neprijateljskih snaga, štab 4. krajiške divizije obavijestio je 20. aprila štab Korpusa da neprijatelj napada jednom kolonom od Sanskog Mosta, drugom od Bosanske Krupe, trećom od Bosanskog Novog, a četvrtom od Bosanskog Petrovca, preko Grmeča. Toga dana štab 4. divizije nalazio se u selu Majkić-Japra, gdje su bile 6. krajiška brigada, bez 1. bataljona, cijela 12. krajiška brigada i prištapske jedinice divizije. Te dvije brigade bile su zahvaćene epidemijom tifusa, što je umanjivalo njihovu borbenu sposobnost. U vezi s tim, štab 4. divizije izvijestio je narednog dana (21. aprila) štab l.bosanskog korpusa:

",. .Neprijatelj već izbija na Metlu (kota 760 u pl. Grmeč, između Majkić-Japre i Lušci-Palanke, oko koje cesta pravi veliku okuku, prim. D. K.) i naše snage kreću kroz planinu Grmeč u pravcu Suvajskog međugorja. Kolona nosi teške ranjenike i bolesnike, kojih ima mnogo. U Podgrmeču ostaju po špiljama bolesnici i ranjenici, koje nismo mogli ponijeti. Oni su smješteni u podzemne špilje koje su unaprijed spremljene i u njih unijeta slama, voda i hrana. Imali smo dvije takve špilje, jednu u Tuk-Bobiji, a drugu u Hadrovcima. Ostali su ljekari Krešimir Majer i Policer, sa potrebnim brojem bolničarki. U zaštiti bolesnika u špiljama ostaje 1. bataljon 6. brigade... "[25]

Kolona 6. i 12. krajiške brigade sa štabom 4. krajiške divizije stiglaje u Suvajsko međugorje 23. aprila i predanila. Jedan dio bolesnika ostavljen je u Suvajskom međugorju u kolibama, a drugi je upućen u Liku.

Iz Suvajskog međugorja pokret je izvršen u selo Hrgar, gdje je ostala 6. brigada, a 12. brigada sa štabom divizije produžila je ka selu Doljane.

Dok je kolona 4. divizije kretala svojom marš-rutom duž Grmeča, 1. bataljon 6. krajiške brigade, koji je ostao na Podgrmeču, vodio je borbe sa neprijateljem oko Lušci-Palanke, Jelašinovaca, Bošnjaka, Grdanovaca, Lipnika i Budimlić-Jap-re, obilazio bolesnike i brinuo o njima.

U međuvremenu je neprijatelj koncentrično nastupao sa sjevera prema Podgrmeču i izbio u Lušci-Palanku i Benakovac, odakle je počeo da pretresa teren Podgrmeča, prema slijedećem rasporedu:[26]

- borbena grupa "Klajnenberg" (Kleinenberg), sastavljena od 2. i 3. bataljona 721. lovačkog puka sa štabom puka, ojačana 1. i 2. bojnom 10. pješačke pukovnije, pretresala je teren od Lušci-Palanke prema Sanskom Mostu;

- borbena grupa "Huve" (Huwe), sastavljena od dijelova 741. lovačkog puka sa 2, 3. i 4. bojnom 3. gorskog zdruga "pročešljavala" je teren južno od Lušci-Palanke; ostale snage 3. gorskog zdruga orijentisane su bile ka zapadu;

- borbena grupa Merke (Mohrke), sastavljenaod 1.bataljona721. lovačkog puka, 2. bataljona 482. puka i 2. gorskog zdruga čistila je teren u okolini Kozine i Johovice.

Prilikom pretresa neprijatelj je pljačkao i vršio zločine nad narodom, pa je broj žrtava, spaljenih kuća i pljački bio mnogo veći nego u januaru i februaru 1943. godine.[27]

Sve vrijeme dok je trajala neprijateljeva aprilska ofanziva na Podgrmeču, 5. kozarska brigada je na području Kozare neprekidno napadala neprijateljske jedinice u pokretu i posade u uporištima. Izvođeni su stalni napadi u dolini Une i Sane, gdje je neprijatelj bio najosjetljiviji, zbog eksploatacije rude željeza, i gdje se spajalo podgrmečko i kozarsko područje.

Samo u toku jedne noći (19/20. aprila), kada je neprijatelj otpočeo pretres Grmeča i Podgrmeča, 1. bataljon 5. brigade izvršio je tri napada u dolini Une i Sane kod Poljavnica, Dobrljina i Brezičana. Pruga je porušena, zarobljeno je 60 domobrana, osam ustaša je ubijeno, zarobljen je i jedan oficir, zaplijenjeno 56 pušaka, dva puškomitraljeza i dva automata. Mnogi neprijateljski vojnici, naročito Nijemci i ustaše, poskakali su tada u vodu tražeći spas i zauvijek nestali.[28]

Još veći uspjeh postigla je grupa od svega 17 boraca 4. bataljona 5. brigade, koja je noću 24/25. aprila napala logor u Prijedoru (u ciglani), u kojem je bilo zatočeno 180 pozadinskih radnika i partizana. Udarna grupa silovitim napadom ubila je 10 žandarma i dva Nijemca, čuvara logora, i oslobodila 120 logoraša, među kojima i Rasima, komandanta mjesta Orahove (sela na području Kozare). Od oslobođenih logoraša 64, koja su bila zdrava i sposobna odmah su stupila u partizane, a ostali, koji su bili nesposobni, upućeni su na oporavak i liječenje.[29]

Lako se mogu uočiti razlike u operativno-taktičkim postupcima 1. bosanskog korpusa u cjelini i njegovih jedinica pojedinačno u neprijateljskoj ofanzivnoj operaciji u aprilu 1943.u odnosu na postupke i način izvođenja borbenih dejstava u operaciji "Vajs I". Dok je Korpus u operaciji "Vajs I" prihvatao odlučno bojeve i borbe, braneći krajnje uporno pojedine pravce u prvoj etapi, odnosno izvodio elastičnu odbranu po pravcima u drugoj etapi, u aprilskoj operaciji izbjegavao je i frontalna dejstva i odlučujuće sudare.

[1] AVII, k.781, reg. br. 17/7.

[2] AVII, k. 14-A reg. br. 24/22

[3] AVII, k. 14, reg. br. 2/8.

[4] AVII, k. 1-A, reg. br. 5/15-a, njemačka arhiva.

[5] AVII, mikrofilm NAV-N-T-315, Roll. 1294/173-175.

[6] "Wolf Keilig: "Das deutsch Heer, 1939-45." (Die Generalitat) des Heeres im 2. Weltkrieg 1939-45

[7] NAV-N-T-315, Roll. 1294/168-69.

[8] NAV-N-T-315, 501, Roll. 264/883-87.

[9] NAV-N-T-315, Roll. 1294/216.

[10] AVII, mikrofilm, NAV-N-T-315, Roll. 1294/216.

[11] AVII, mikrofilm, NAV-N-T-501, Roll. 264/883-887.

[12] AVII, mikrofilm, NAV-N-T-501, Roll. 264/867-868.

[13] Isto.

[14]

[15] AVII, k. 114, reg. br. 28/15.

[16] AVII, k. 766-A, reg. br. 18/arhiva NOB

[17] Vahida Maglajlić, bliski saradnik (1941) sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu Đure Pucara u Banjaluci. Oktobra 1941. uhapšena, a decembra iste godine pobjegla iz zatvora. Raspoređena za rad sa ženama na teritoriji Bosanske krajine. Poslije rata odlikovana Ordenom narodnog heroja.

[18] AVII, k. 22, reg. br. 22/6-1.

[19] AVII, k. 766-A, reg. br. 18/1.

[20] AVII, k. 766-A, reg. br. 18/1.

[21] AVII, k. 22, reg. br. 12/31/1.

[22] AVII, k. 22, reg. br. 15/8-1.

[23] AVII, k. 22, reg. br. 12/31-1

[24] AVII, k. 22, reg.br. 5/1-29.

[25] AVII, k. 766-A, reg. br. 18/1.

[26]. AVII, k.22, reg. br. 10/1-5

[27] Komanda Podgrmečkog vojnog podmčja je u maju pokušala da utvrdi počinjene zločine i komisiji pri Vrhovnom štabu NOV I POJ za utvrđivanje ratnih zločina dostavila je podatke za 15 postradalih sela Podgrmeča: ubijeno 3.370 odraslih muškaraca, žena i djece; otjerano u logor 1.229 lica; umrlo u zbjegu na Grmeču, od zime, 1.256 lica; nestalo 493 lica; spaljeno 1.367 kuća; opljačkano 2.144 goveda, 4. 926 ovaca, 1.963 svinje, 328 koza, 1.388 konja, 10.604 kokošiju, 519 gusaka, 360.302 kg kukuruza, 72.539 kg pšenice, 76.480 kg pasulja, 137.263 kg krompira, 21.028 kg masti, 20.834 kg suvog mesa, 449.200 kg stočne hrane, 48.684 1 rakije i drugo. Navedeni podaci su znatno veći od stvarnih, jer za neke porodice, koje su potpuno uništene, nije imao ko dati podatke.

[28] AVII, k. 407. reg. br. 15/1-2/1.

[29] AVII, k. 407, reg. br. 15/1-2/1.

Ocjene Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu i štaba 1. korpusa o vojno-političkoj situaciji u Bosanskoj krajini u drugoj polovini aprila 1943. i prebacivanje glavnih snaga Korpusa u srednju Bosnu.

Prateći u martu i prvoj polovini aprila aktivnost neprijatelja koji je neprekidnim operacijama većeg i manjeg obima u dolini Une i Sane nastojao da obezbijedi pozadinu budućeg fronta na obali Jadranskog mora, Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu i štab Korpusa pomoću dobijenih podataka utvrdili su da neprijatelj preduzima i odgovarajuće propagandne mjere.

Nijemci su, prije svega, nastojali da u postojećoj situaciji obezbijede dolinu Une, gdje se nalazila najvažnija komunikacija prema obali Jadranskog mora. U operaciji "Vajs" i u toku aprilske ofanzive uvjerili su se da taj problem neće moći da riješe samo vojnički. Stoga su zaključili da će postići potpuni uspjeh, ako pridobiju stanovništvo u dolini Une, a naročito mnogoljudno stanovništvo Cazinske krajine. U toj procjeni bili su jedinstveni generali: Ler, Liters, Glajze fon Hosternau i njemački poslanik Zigrid Kaše, pa su odmah u Bihać i Cazin upućeni najsposobniji agenti Gestapoa da vrbuju ljude koji će raditi za Nijemce kao obavještajci i da šire propagandu.

Narod Cazinske krajine, koji je za vrijeme Bihaćke republike sa ciljevima NOB-a upoznao član Vrhovnog štaba NOV i POJ Moša Pijade, potpredsjednik AVNOJ-a Nurija Pozderac, komandant 8. krajiške brigade Hamdija Omanović i drugi partijsko-politički radnici, ostao je dosljedan liniji NOP-a i u najtežoj situaciji, za vrijeme operacije "Vajs", naročito čuvajući i njegujući bratstvo i jedinstvo.

Nijemci i ustaše su nastojali da propagandom zatruju odnose među Srbima, Hrvatima i Muslimanima, da ih zavade i pridobiju na svoju stranu. Pomoću oglasa i na druge načine pozivali su Muslimane i Hrvate u ustašku i njemačku vojsku, obećavajući velike plate i materijalnu podršku porodicama, a počeli su mobilisati i stanovništvo.

Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu i štab 1. korpusa donijeli su odluku da što prije preduzmu partijsko-političke i vojne mjere na području Cazinske krajine radi razobličavanja neprijateljeve propagande i sprečavanja mobilizacije neprijatelja. Oblasni komitet je, sprovodeći tu svoju odluku, poslao na područje Cazinske krajine najsposobnije i najistaknutije partijsko-političke radnike, formirao Sreski komitet KPJ za Cazin i vezao ga neposredno za Oblasni komitet.

Štab 1. korpusa sporazumio se sa Glavnim štabom NOV i PO Hrvatske da u Cazinsku krajinu pošalje 8. krajišku brigadu, koju je narod Cazinske krajine volio i smatrao svojom. U dopisu štabu 4. divizije od 23. aprila, štab Korpusa obrazlaže zbog čega se 8. krajiška brigada privremeno izuzima ispod komande štaba divizija:

"... U sporazumu sa Glavnim štabom NOV i PO Hrvatske, štab 1. bosanskog korpusa donio je odluku da se na operativnom području Korduna, Banije i Krajine (okolina Cazina) obrazuje grupa operativnih jedinica od Kordunaškog i Banijskog Odreda i 8. krajiške brigade.

Za vrijeme privremenog postojanja ove grupe 8. krajiška brigada dobijaće operativne zadatke od Štaba grupe. Ti zadaci sastojaće se u krstarenju i izvršavanju vojničkih zadataka na terenu Krajine... Pored tih, najvažniji zadatak 8. brigade je da mobiliše ljudstvo iz Krajine u brigadu, a naročito Muslimane... "[1]

U drugoj polovini aprila (25. april) završila se bezuspješna aprilska neprijateljeva ofanziva, kao i mjesec dana ranije operacija "Vajs". Na osnovu podataka Uprave za kontraobavještajnu službu njemačke vrhovne komande oružane sile (OKW) o tome da postoje mogućnosti da se trupe Velike Britanije i SAD iskrcaju na Balkan i prije završetka borbi u Tunisu,[2] Nijemci su preduzeli najobimnije mjere za obezbjeđenje komunikacija na području Podgrmeča, Bosanskog Petrovca, Ključa, Mrkonjić-Grada i Bihaća.

Kod Bosanskog Novog, najvažnije saobraćajne raskrsnice, i kod Prijedora Nijemci su ubrzano izgradili podzemna skladišta benzina i drugog materijala i podzemna skloništa. Na komunikaciji Bosanski Novi - Bosanska Krupa napravili su na svakih 50 metara betonske bunkere, a dobro su utvrdili i pravac Banjaluka - Sitnica.[3]

Komanda 114. lovačke njemačke divizije preduzela je do tada neviđene mjere za obezbjeđenje pruge. Naređeno je da se obavijeste civili i sva vojna lica ustaško-domobranske vojske da će se bez opomene otvarati vatra na svakoga ko priđe pruzi bliže od 200 metara. Okupator u toj, za njega kritičnoj situaciji nije birao sredstva da se održi i nije vjerovao nikome. Na to je uticala i njegova nemoć da vojnim operacijama uništi jedinice NOV i POJ. Na osnovu podataka, uviđao je da su jedinice NOV i POJ svakim danom jače, da u te jedinice prelazi sve veći broj domobrana, da je sav narod na strani NOP-a.

Štab 1. bosanskog korpusa odlučio je, s obzirom na to da je neprijateljska ofanziva završena i da su jedinice, uglavnom, preboljele tifus, da odmah krene sa glavninom snaga u centralnu Bosnu. U to vrijeme, tačnije 24. aprila, 1. krajiška brigadaje na planini Vlašić, u selu Korićanima, odnijela još jednu veliku pobjedu nad četnicima srednje Bosne. Koncentrisani četnici su toga dana napali bolnicu 1. brigade, u kojoj je tada bilo 275 tifusara. Među njima su bili i komandant brigade i njegov zamjenik. Borci 1. brigade dočekali su četnike na svega 30 metara i zasuli bombama. Bježeći su četnici bacali svoju opremu, ostavljajući i za sobom 40 mrtvih. Osim pušaka, zaplijenjen je jedini minobacač koji su četnici imali, sa 25 mina.[4]

U isto vrijeme, štab Korpusa je naredio da 4. brigada sa položaja kod Bosanskog Petrovca krene odmah prema Glamoču, a l0. krajiška brigada da brani pravac prema Drvaru i Kulen-Vakufu, s tim što će na položajima smijeniti jedan bataljon 8. krajiške brigade, koji je odlazio u Cazinsku krajinu.[5] Sporazumno sa Glavnim štabom NOV i PO Hrvatske, položaje kod Knina, umjesto 10. krajiške brigade, preuzele su ličke jedinice.[6]

Sa štabom Korpusa prema Glamoču i Kupresu u pokretu prema centralnoj Bosni krenula je i 2. krajiška brigada, dok je sa 4. brigadom bio štab 5. divizije.

Iz sela Hrgara, 1. maja, u Podgrmeč se ponovo vratila 6. krajiška brigada a uskoro je stigao iz Doljana, preko Hrgara, i štab 4. divizije sa 12.brigadom. Štab se smjestio u zaseoku Varde kod sela Podkalinja.[7]

Peta kozarska brigada se na području Kozare ubrzano pripremala za odlazak u srednju Bosnu. Ispitivala je tri moguća pravca prebacivanja: prvi, preko Podgrmeča, Mrkonjić-Grada, Jajca i Vrbasa; drugi, preko Slavonije, i treći, preko Vrbasa kod Klasnica. Najpovoljniji i najkraći pravac bio je preko Vrbasa, kod Klašnica, gdje se spajaju kozarsko područje i područje srednje Bosne.

Štab 1. korpusa je odlučio da u srednjoj Bosni formira novu diviziju od 5. 1 12. krajiške brigade, koje treba da pristignu u toku maja u srednju Bosnu, a za komandanta te divizije predvidio je Josipa Mažara Šošu, dotadašnjeg komandanta 4, krajiške divizije. U vezi s tim, izdao je 27. aprila privremenu naredbu o postavljenjima novog štaba 4. krajiške divizije. Za komandanta je postavljen Branko Poljanac, za političkog komesara Boško Šiljegović, za zamjenika komandanta Petar Vojnović, dotadašnji komandant 6. krajiške brigade, a za komandanta 6. brigade Uroš Bogunović Roca.[8]

U pokretu prema srednjoj Bosni 4. krajiška brigada, pojačana jednim bataljonom 2. brigade i jednim bataljonom 11. krajiške brigade, napala je 25. aprila Glamoč. Napad je djelimično uspio. Neprijatelj je imao oko 300 mrtvih i ranjenih, a jedinice 1. korpusa 25 mrtvih i 59 ranjenih boraca.[9] Zaplijenjene su velike količine oružja, vojne opreme i razni prehrambeni artikli. Poslije te borbe, 4. krajiška brigada sa štabom 5. divizije krenula je u srednju Bosnu, a nakon proslave 1. maja, na teren Kupresa. Desetog maja krenulaje i 2. krajiška brigada, a sa njom i štab 1. korpusa.

[1] AVII, k. 407, reg. br. 22/1-1.

[2] AVII, mikrofilm, NAV-N-T-77, Roll. 875/56232-4-8

[3] AVII, k. 14a, reg. br. 25/12.

[8] AVII, k reg. br. 5/1-1. 407, reg. br. 7/1-1.

[9] AVII, k 766-a, reg. br. 22/1-1. 407. reg. br. 1377. 407, reg. br.31/21.