Drago Karasijevic: PETI UDARNI KORPUS NOVJ

Snage NOP-a na teritoriji Bosanske krajine u 1942. godini dobile su još jednog novo gneprijatelja-četnike. Do kraja 1941. u Bosanskoj krajini nije bilo četničkih jedinica, sem bataljona "Kočić" na terenu Mrkonjić-Grada. Njega je uspio da legalizuje Uroš Drenović na vojno-političkom savjetovanju komandnog kadra 3. krajiškog odreda, održanom 10. decembra 1941. u selu Gerzovu, koristeći se stavom Partije da u NOP-u treba da učestvuju sve snage spremne za borbu protiv okupatora, bez obzira na vjersku, nacionalnu i političku pripadnost.[1] Tada se nije znalo da je on još u novembru uspostavio vezu sa gestapovcem, njemačkim kapetanom Mesnerom, iz Banjaluke i da ga je on uputio na saradnju sa italijanskom obaveštajnom službom, budući da se Mrkonjić-Grad nalazio u italijanskoj okupacionoj zoni. Za uzvrat, kapetan Mesner je naredio ustašama u Banjaluci da puste iz zatvora u "Kaštelu" jedino Drenovićevog oca Milana, dok su sve ostale (700 ljudi) poubijali.

Štab 3. krajiškog odreda i Okružni komitet KPJ za Jajce motrili su na djelovanje Uroša Drenovića i njegovih četnika, ali su pažnju u toku januara 1942. usmjerili prema dolini Bosne, na prostor između Doboja i Zenice, gdje su se prebacivali četnici koje je slao major Dangić, sa uputstvima o povezivanju sa četničkim elementima Bosanske krajine i zajedničkom podrivačkom radu na razbijanju partizanskih četa i uništavanju štabova, sačinjenih, uglavnom, od članova KPJ, koji su se do tada istakli hrabrošću, vojnim i političkim sposobnostima.

Štab 6. bataljona 3. krajiškog odreda, s komandantom Ratkom Broćetom i političkim komesarom Radom Ličinom, uspio je da sačeka i onemogući prolazak većeg dijela tih četnika, ali je znatan broj, ipak, uspio da se provuče noću kroz šume i prodre na područje srednje Bosne. U to vrijeme, januara 1942. kao četnički elementi, na sektoru Teslića: potajno su djelovali: Ilija Malić, bivši dvorski žandarm; Jovo Kitić, policajac, Simo Miladić i Franjo Rapo, gestapovci, a na terenu Kotor-Varoša djelovali su Rade Radić u Jošavci i Lazo Tešanović u Javoranima.[2] Prvi je bio bivši trgovac, a drugi učitelj.

Štab 3. krajiškog NOP odreda glavnu pažnju je usmjerio na vojne akcije. Tu okolnost spretno su iskoristili četnički elementi, stvarajući svoja uporišta u selima, a preko roditelja boraca partizanskih jedinica vršili su pritisak na partizane da pređu na stranu četnika. Od boraca koji su pristajali da pređu u četnike stvarali su zavjereničke grupe, koje će u pogodnom trenutku izvršiti puč u partizanskim četama. Takvu četničku aktivnost omogućavalo je i otežano rukovođenje jedinicama 3. krajiškog odreda, zbog njihove disperzije na velikoj teritoriji, pa je na savjetovanju sa štabovima jedinica tog odreda, 6. februara 1942. u selu Agićima, odlučeno da se 3. krajiški odred podijeli na dva odreda - 3. i 4. krajiški odred. Područje djelovanja 3. NOP odreda sada je obuhvatalo teren Ključa, Jajca, Gornjeg i Donjeg Vakufa, Kupresa, Bugojna i Glamoča, a područje 4. krajiškog odreda obuhvatalo je srednju Bosnu, sa srezovima: Prnjavor, Banjaluka, Kotor-Varoš, Teslić, Tešanj, Derventa, Travnik. U štab 3. odreda postavljeni su: komandant Rade Marjanac, politički komesar Nemanja Vlatković, zamjenik komandanta Simo Šolaja. U štabu 4. odreda postavljeni su: komandant Danko Mitrov, politički komesar Rade Ličina, zamjenik komandanta Ratko Bročeta. Svega 14 dana kasnije, 19. februara, u borbi na Kotor-Varošu poginuli su Rade Ličina i Ratko Bročeta, pa je za političkog komesara 4. odreda postavljen Vojo Stupar, a za zamjenika komandanta Duško Bojanić.

Međutim, četnički elementi su nastavili sve razorniju djelatnost, i to ne samo političkom propagandom nego i otvorenim prepadima na partizanske kurire, prijetnjama i ucjenama, sprečavajući tako pojedine partizanske borce, pa i čitava odjeljenja, da izvršavaju naređenja partizanskih komandi i zahtijevajući da se odvoje od njih i stave pod četničku komandu. To je naročito bilo izraženo na sektoru Kotor-Varoša i Teslića.

U tako složenoj situaciji održano je savjetovanje u Skender-Vakufu, 21. februara 1942, na kojem su učestvovali članovi svih štabova odreda i pojedini članovi štabova bataljona, svi članovi okružnih komiteta KPJ i pojedini članovi sreskih komiteta KPJ. Na savjetovanju je razmotrena situacija u NOP odredima i na teritoriji Bosanske krajine. Na kraju je donijeta odluka da se zbog otvorene izdaje četnika odlučno pređe u napad na njih svim političkim i vojnim sredstvima.

Neposredno po završetku savjetovanja, 23. februara, Kosta Nađ i Lepa Perović stigli su u Bočac, južno od Banjaluke. Tu su se sastali sa Đurom Pucarom i predali mu naredbu Vrhovnog komandanta NOP i DVJ o formiranju Operativnog štaba narodnooslobodilačkih partizanskih odreda za Bosansku krajinu i odluku Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu o imenovanju Povjereništva Pokrajinskog komiteta za Bosansku krajinu. Naredbom Vrhovnog komandanta u Operativni štab su bili postavljeni: Kosta Nađ, za komandanta, Osman Karabegović, za političkog komesara, doktor Mladen Stojanović, za zamjenika komandanta, a Odlukom Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu, imenovano je Povjereništvo PK za Bosansku krajinu u sastavu: Đuro Pucar Stari, sekretar; Lepa Perović i Osman Karabegović, članovi.

Istog dana, od dotadašnjeg 1. krajiškog odreda, koji je djelovao na velikoj teritoriji, formirana su dva NOP odreda: 1. krajiški odred na području Podgrmeča i 5. krajiški odred na području Bosanskog Petrovca, Drvara i Bosanskog Grahova.

U vrijeme održavanja skender-vakufskog savjetovanja na terenu Teslića, u Pribinicu, četnik Ilija Malić je od tamošnje tri čete formirao četnički bataljon i izvjestio štab 4. bataljona 4. krajiškog odreda da više ne priznaje njihovu komandu, već komandu Draže Mihailovića.[3] Nešto ranije, u januaru, na terenu Kotor-Varoši četnik Lazo Tešanović uspio je da odvoji jednu četu 2. bataljona 4. krajiškog odreda i stavi je pod svoju komandu.

Prilikom napada 3. KNOP odreda na Italijane u Mrkonjić-Gradu, 25. februara, Uroš Drenović sa četničkim bataljonom "Kočić" izdaje akciju, spašava Italijane i prelazi na njihovu stranu.

Četnička razorna aktivnost osjećala se i u drugim jedinicama odreda, naročito u bataljonima "Iskra" i "Budućnost", alije djelatnost četničkih elemenata bila energično suzbijena.

Istovremeno, na terenu Manjače (zapadno od Banjaluke) razvio je jaku četničku aktivnost italijanski špijun Vukašin Marčetić. U tome su mu pomagali četnički elementi na tom terenu, među kojima najviše Jovo Mišić, bivši žandarmerijski narednik. On je bio u vezi sa Nijemcima i ustašama, kojima je redovno slao podatke o partizanima.

Na području Motajice i u motajičkoj partizanskoj četi 3. bataljona 4. krajiškog odreda razvio je vrlo jaku četničku propagandu Nikola Forkapa, bivši trgovac iz Srpca, koga je iz Beograda poslao Gestapo sa zadatkom da razbije partizanske jedinice na terenu Motajice. Pomagali su mu Milivoj Radonjić, učitelj, pop Milan Babić, gestapovac, i Ljubo Bundalo, desetar u Motajičkoj partizanskoj četi.

Za razliku od situacije u jedinicama i na terenu 3. i 4. krajiškog odreda krajem februara 1941, situacija na teritoriji Podgrmeča, Bosanskog Petrovca, Drvara i Bosanskog Grahova i u jedinicama 1. krajiškog odreda bila je mnogo povoljnija. Okružni komiteti KPJ za Drvar i Podgrmeč, sa štabom 1. krajiškog odreda, u posljednja tri mjeseca 1941. uspjeli su da političko-propagandnim radom na terenu i u jedinicama odreda razobliče izdajničku ulogu četnika i perfidnu italijansku politiku.

Okružni komiteti KPJ za Drvar i Podgrmeč do kraja 1941. formirali su veći broj partijskih ćelija i aktiva SKOJ-a, po selima a u svim jedinicama 1. krajiškog odreda formirane su partijske ćelije i aktivi SKOJ-a. Stvaranjem mreže partijskih i skojevskih organizacija na terenu, u narodu i u jedinicama odreda, omogućen je još intenzivniji i organizovaniji politički rad u narodu i među borcima. Italijanska i četnička propaganda bile su potpuno raskrinkane i njihov dalji rad u vezi sa tim onemogućen.

Na području Kozare u narodu i u jedinicama 2. krajiškog odreda stanje je bilo povoljnije. Okružni komitet KPJ za Kozaru od početka ustanka formirao je u selima na području Kozare partijske ćelije, aktive SKOJ-a, omladinske pozadinske čete i vojno-političke kurseve za omladinu, koji su trajali obično po dva mjeseca sa razrađenim programom obuke i vaspitanja. Po selima su redovno održavane konferencije, na kojima su istaknuti politički i vojni rukovodioci obavještavali narod i borce o situaciji u svijetu i u Jugoslaviji, o ciljevima NOP-a, ulozi KPJ, razobličavajući politiku okupatora i izdajnika. Takvim organizovanim političkim radom ostvareno je puno moralno-političko jedinstvo naroda Kozare i 2. krajiškog odreda. Okupatori su pokušavali da i na to područje ubace četničke elemente, ah ih je narod otkrivao i odmah likvidirao. Stoga na području Kozare nije bilo četnika.

Jedinice, 2. krajiškog odreda, visoko svjesne cilja narodnooslobodilačke borbe, razvile su veliku borbenu aktivnost. Samo u januaru i februaru 1942. izvele su 60 uspješnih napada i zaplijenile velike količine oružja i druge ratne opreme. Broj boraca povećan je sa 1.000, koliko ih je bilo krajem 1941, na 2.500 krajem februara 1942. godine. Neprijatelj je bio potpuno blokiran u Prijedoru i rudniku Ljubija, a u planu je bio i napad na te neprijateljske garnizone. Svjesna opasnosti koja je prijetila blokiranim njemačkim snagama, "Viša njemačka komanda 65" u Beogradu obratila se pismom štabu 2. krajiškog odreda, moleći ga da dozvoli izvlačenje 923. landesšicen bataljona iz Ljubije do Bosanske Dubice bez borbe.[4] Odgovorje bio pozitivan, ali pod uslovom da njemački vojnici polože oružje. Pošto nisu prihvatili taj uslov, njemačka komanda je angažovala 718. njemačku diviziju za deblokiranje garnizona u Ljubiji. Ona je, u sadejstvu sa četiri bataljona ustaša i domobrana izvršila prodor do Prijedora. U žestokim borbama koje su trajale 20 dana i uz velike gubitke neprijatelju je uspjelo da deblokira 923. landesšicen bataljon.

Veliki rezultati koji su ostvareni u borbi na političkom i bojnom polju u toku druge polovine 1941. i početkom 1942. omogućili su postepeni prelazak na viši nivo organizacije snaga NOP-a u Bosanskoj krajini i na složeniji, kombinovani oblik oružane borbe.

Već početkom februara, sprovodeći naređenje Vrhovnog štaba NOP i DVJ, na Kozari je formirana Kozarska proleterska četa, a krajem mjeseca Druga proleterska četa u Podgrmeču i Drvarski proleterski vod u Drvaru. Naređeno je da te tri proleterske jedinice odmah krenu u srednju Bosnu, radi formiranja proleterskog bataljona Bosanske krajine koji će ući u sastav 1. proleterske brigade, kao njen 7. bataljon.[5]

Na područje srednje Bosne prva je stigla Kozarska proleterska četa. Tu je sa snagama 4. odreda vodila borbe protiv neprijatelja u Kotor-Varošu i Čelincu. U borbi protiv četnika Laze Tešanovića u Lipovcu poginuloje 12 krajiških proletera, a ranjen je i doktor Mladen Stojanović, zamjenik komandanta Operativnog štaba za Bosansku krajinu.[6]

Poslije borbe na Lipovcu, partijsko rukovodstvo i Operativni štab za Bosansku krajinu zaključili su da su četnici iz srednje Bosne, iz okoline Mrkonjić-Grada i sa terena Manjače, međusobno povezani i da usklađeno i planski nastupaju i na vojnom i na političkom planu, radi stvaranja svojih uporišta u srpskom narodu.

S tim u vezi odlučeno je da se formiraju dva udarna bataljona: jedan od boraca iz sastava 1, 3. i 5. krajiškog odreda, a drugi od boraca iz sastava 2. krajiškog odreda (kozarski). Zadatak im je bio da dejstvom na sektoru Mrkonjić-Grada i Manjače unište četničke snage, koje su na tom terenu bile najjače na teritoriji Bosanske krajine i bile oslonac za razvoj ostalih četničkih jedinica.

Udarni bataljon iz sastava 1, 3. i 5. odreda formiran je početkom aprila na terenu Mrkonjić-Grada (selo Medna), a udarni bataljon iz sastava 2. krajiškog odreda (kozarski) u selu Maričkoj[7] 1. aprila 1942. godine.

U međuvremenu, četnici su izvršili puč u selu Jošavci, u srednjoj Bosni, što je kasnije uticalo ne samo na dejstva ta dva udarna bataljona već i na dejstva Krajiškog proleterskog bataljona, formiranog 25. marta 1942. u Čelincu od Kozarske proleterske i Grmečke proleterske čete i Drvarskog proleterskog voda. Prema prvobitnom planu, bataljon je dobio zadatak da 31. marta krene preko planine Borja i sela Blatnice prema rijeci Bosni, prebaci se preko nje u istočnu Bosnu i uđe u sastav 1. proleterske brigade. Sa bataljonom su krenuli štab 4. krajiškog odreda i politički komesar Operativnog štaba za Bosansku krajinu, Osman Karabegović, s namjerom da bataljon usput ponovo prevede četničke jedinice u Pribiniću, Buletiću i Blatnici na liniju NOB-a, odnosno da ponovo formira partizanske jedinice, a zatim produži prema rijeci Bosni.

Tada su u selu Jošavci bili smješteni: Operativni štab za Bosansku krajinu, štab 4. krajiškog odreda, Okružni komitet KPJ za srednju Bosnu, Okružni komitet SKOJ-a za srednju Bosnu, bolnica 4. krajiškog odreda i zaštitno i pomoćno osoblje.

Ali, krajem marta, kada je Krajiški proleterski bataljon krenuo preko planine Borja prema selu Pribiniću, u Jošavci su se zatekli samo članovi Okružnog

komiteta KPJ za srednju Bosnu, članovi OK SKOJ-a za srednju Bosnu, oko tridesetak ranjenih boraca u bolnici i Radoslav Radić, pritajeni četnik, koji je preko Petra Rigera održavao tajnu vezu sa Gestapom u Banjaluci i sa Lazom Tešanovićem na planini Čemernici. Radoslav Radić je saznao još 28. marta da će Krajiški proleterski bataljon 31. marta izvršiti pokret prema Tesliću. Stoga je odlučio da tada izvede puč napadom na partizanske ustanove u Jošavci i na ranjene proletere, među kojima je bio i ranjeni zamjenik komandanta Operativnog štaba za Bosansku krajinu, doktor Mladen Stojanović.

Za napad je izabrao tridesetak njemu odanih kolebljivih boraca Jošavačke partizanske čete s političkim komesarom čete Petrom Aleksićem na čelu. Za tu zavjeru nije znao komandir čete Stojan Simić, član KPJ, koga je sa grupom boraca Radić namjerno poslao na položaj prema Kotor-Varošu, da bi noću između, 31. marta i 1. aprila u Jošavci ostali samo zavjerenici.

Puč je izvršen te noći napadom na OK KPJ, OK SKOJ-a za srednju Bosnu, Operativni štab, u kome je bio sam načelnik Milan Ličina, i na bolnicu. Doktor Mladen Stojanović je ležao u kući Danila Vukovića u selu Gornja Jošavka.

U tom napadu ubijeni su sekretar OK KPJ za srednju Bosnu Rajko Bosnić, sekretar OK SKOJ-a Željko Barić, član štaba 4. krajiškog odreda Edhem Karabegović Leda, načelnik Operativnog štaba NOPO za Bosansku krajinu Milan Ličina, veći broj proletera iz zaštitnice bolnice i ranjenika. Nekoliko ranjenika je uspjelo da pobjegne iz bolnice i, uz pomoć bolničarki, stigne u Prnjavorsku i Crnovršku partizansku četu.

Sjutradan, pošto im nije uspjelo da ga primoraju da pređe na njihovu stranu, četnici su ubili doktora Mladena Stojanovića.

Za puč u Jošavci sekretar Partijskog povjereništva za Bosansku krajinu, Đuro Pucar Stari, saznao je kada je sa Udarnim kozarskim bataljonom stigao na Vrbas i Bočac. Tada je donio odluku i Udarnom bataljonu 2. krajiškog odreda naredio da izvrši pokret prema srednjoj Bosni.

U međuvremenu, četnici su pod komandom Radoslava Radića izvršili puč i u Maslovarskoj partizanskoj četi (8. aprila) i, povezavši se sa četnicima Ilije Malića, zajednički napali Udarni bataljon 2. krajiškog odreda u selu Karaču. U žestokoj borbi Udarni bataljon je uspio da razbije četničke položaje, ali su oni ostali kompaktna i jaka grupacija i povukli su se prema Derventi i Doboju. Usput su napali tamošnje partizanske čete i preveli ih na stranu četnika. Radoslav Radić se sa grupom četnika prebacio na teren Motajice, gdje je sa Nikolom Forkapom i Ljubom Bundalom razbio Motajičku partizansku četu i od nje formirao dvije četničke čete. Jednu, pod komandom Nikole Forkape, na terenu planine Motajice, a drugu, pod komandom Ljube Bundala na desnoj strani donjeg toka Vrbasa.

Udarni bataljon 2. krajiškog odreda spojio se sa proleterskim bataljonom 27. aprila u selu Vijačani, kod Prnjavora. Pošto on, prema pređašnjem planu, nije mogao krenuti prema istočnoj Bosni, jer su i tamo bili prevladali četnici, donijeta je nova odluka da taj bataljon sa Udarnim bataljonom napadne glavnu grupaciju četnika na terenu Dervente. Do borbe je došlo 6. maja 1942. u selu Pojezna. Četnici su uspjeli da se izvuku iz te borbe sačuvavši svoje snage. Do tada su već bili uspjeli da prevedu pučevima na svoju stranu sve partizanske čete na području srednje Bosne, osim Prnjavorske, Imljanske i Crnovrške.

U takvoj situaciji sekretar Partijskog povjerenstva za Bosansku krajinu, Đuro Pucar Stari, koji se tada nalazio sa Udarnim i proleterskim bataljonom, odlučio je da sa Udarnim bataljonom krene nazad na Kozaru, da bi se vratio s jačim snagama i uništio četnike. Za to vrijeme ostao je da dejstvuje na području srednje Bosne samo Krajiški proleterski bataljon. Taj bataljon, koji je imao 220 proletera, već prilično umoran i iscrpljen u stalnim borbama i pokretima, bio je osam puta brojčano slabiji od četnika koji su operisali na tom terenu (bilo ih je oko 1.600). Sem toga, na tom području su dejstvovale i ustačko-domobranske i njemačke snage, koje su imale oko 6.000 ljudi i koje su bile u savezu sa četnicima. Izrazitu brojčanu nadmoćnost neprijatelj je iskoristio prije pristizanja pojačanja sa Kozare - 8. juna 1942. napao je 1. krajiški proleterski bataljon u selu Lepenici, na sjevernim padinama planine Motajice, prema dolini Save, grupacijom od l.l00 četnika, koje su podržavale njemačke jedinice. Proleterski bataljon, koji se našao opkoljen sa svih strana, probio se prema najvišem vrhu planine Motajice, razbijajući tri neprijateljska obruča. U proboju je ubijeno više stotina četnika i neutvrđen broj Nijemaca, a bataljon je prepolovljen. Više od 100 proletera poginulo je u jurišima, a 117 se probilo na Gradinu, najviši vrh Motajice. Poslije te borbe, proleterski bataljon se noću 13/14. juna prebacio preko Save u Slavoniju, gdje je nastavio borbu sa slavonskim partizanima do oktobra 1942, kada se iz Slavonije prebacio preko Save na Kozaru.

Do polovine juna 1942. četnici su potpuno prevladali na području srednje Bosne, razbivši 4. krajiški odred.[8] Ostale su samo četiri gerilske grupe i pojedini komunisti, koji su nastavili borbu u novim uslovima.

U vrijeme kada su se vodile borbe protiv četnika u srednjoj Bosni vođene su borbe i protiv četnika na terenu Manjače, Mrkonjić-Grada, Bosanskog Grahova i Glamoča. Na Manjači udarni bataljon 1, 3. i 5. krajiškog odreda, bez planiranog sadejstva Kozarskom udarnom bataljonu, nije uspio da opkoli i uništi četnike koji su se povukli prema Banjaluci pod zaštitu ustaša.

Udarni bataljon 5. KNOP odreda, pod komandom Slavka Rodića, koji je bio formiran radi uništenja četnika na terenu Bosanskog Grahova, krajem maja potpuno je potukao četnike na prostoru između Bosanskog Grahova i Livna. Od 80 zarobljenih četnika formirana je partizanska četa, koja je kasnije bila jedna od najboljih u borbi protiv četnika.

Nakon te sjajne pobjede i brojnih prethodnih pobjeda nad Italijanima, četnicima i ustašama, u kojima su izražene vojničke sposobnosti Slavka Rodića, partijsko povjereništvo za Bosansku krajinu postavilo ga je za zamjenika komandanta Operativnog štaba NOPO za Bosansku krajinu.

U cjelini, period od januara do juna 1942, ispunjen intenzivnom borbom protiv okupatorskih i kvislinških snaga na teritoriji Bosanske krajine, bio je veoma uspješan. Četnici su uspjeli da razbiju 4. krajiški odred, ali su zato na operativnom području 3. i 5. krajiškog odreda bili razbijeni, dok na području 1. i 2. odreda nisu mogli da se ukorijene, tako da ih tamo nije ni bilo.

Krajem maja i u toku juna 1942, kada su četnici pod okriljem okupatora u Bosanskoj krajini pravili sporazume sa ustašama o nastavku borbi za uništenje NOP-a, štab 2. krajiškog (kozarskog) odreda donio je odluku da napadne jake neprijateljske snage u Prijedoru i oslobodi grad. Ta odluka je donesena na osnovu direktive Vrhovnog komandanta NOP i DVJ od 31. marta, u kojoj je, između ostalog, pisalo: "Najviše koristi izvukli biste osvajanjem Prijedora; povezali biste teritoriju I i II odreda, dobili biste dobro uporište za vaš dalji rad, onemogućilo bi se Nijemcima izvoženje rude... "[9]

Tada se u Prijedoru nalazilo deset domobranskih četa (satnija) iz sastava 2, 10. i 11. pješačke domobranske pukovnije, više od 200 ustaša 8. ustaške bojne, Sanska posadna bojna, jačine 580 domobrana, oko 100 žandarma, policajaca i agenata. Ukupno, u Prijedoru i Ljubiji bilo je oko 2.600 neprijateljskih vojnika.

U napadu na Prijedor učestvovale su glavne snage 2. krajiškog odreda, pet četa 1. odreda, Udarni bataljon 1, 3. i 5. odreda i Banijska proleterska četa, koja se zatekla na području Kozare u prolazu iz Banije, preko Podgrmeča i Kozare, za Slavoniju. Ukupno je bilo 2.500 boraca.

Napad je počeo noću 15. maja, a grad je oslobođen 16. maja u 16.00 časova. Slijedećeg dana, 17. maja, 1. bataljon 2. krajiškog odreda oslobodio je rudnik i mjesto Ljubiju.

U Prijedoru je zarobljeno 1.200 domobrana, više od 200 ustaša i žandarma i 100 policajaca i agenata. Zaplijenjeno je 1.200 pušaka, dvije haubice, pet minobacača, osam teških mitraljeza, 15 puškomitraljeza, radio-stanica, velike količine municije i druge ratne opreme.

Budući da su zaplijenjene veće količine oružja, municije i druge ratne opreme, stvoreni su uslovi za formiranje i naoružanje jedne jače partizanske jedinice. Stoga je samo pet dana nakon te operacije, 21. maja 1942, odlukom Operativnog štaba NOPO za Bosansku krajinu u selu Lamovitoj pod Kozarom, formirana 1. krajiška narodnooslobodilačka udarna brigada. Bila je to po redu treća brigada naše narodnooslobodilačke vojske, formirana poslije 1. i 2. proleterske brigade.

Ubrzo, Bosanska krajina je dobila i svoju partizansku avijaciju. Sedmog dana po oslobođenju Prijedora, 23. maja 1942, na aerodrom Urije spustila su se dva aviona sa pilotima Rudolfom Čajavecom i Franjom Kluzom,[10] koji su prebjegli iz Banjaluke.

Oslobođenje Prijedora bilo je veoma značajno za razvoj NOP-a na teritoriji Bosanske krajine, pa i šire. Taj uspjeh je postignut u kritično vrijeme za dalji razvoj NOP-a. Pobjeda nad neprijateljskim snagama u Prijedoru nije značila samo briljantnu vojničku pobjedu u Bosankoj krajini već i veoma važnu političku i moralnu pobjedu. Posljedica toga bio je novi polet NOP-a i demoralizacija neprijatelja. Te činjenice su konstatovane i u izvještaju Operativnog štaba NOP za Bosansku krajinu Vrhovnom štabu NOP i DVJ od 11. juna 1942, u kojem se, između ostalog, kaže: "... Naše vojničke snage su u porastu. Inicijativa i elan za veće vojničke akcije su tu. Osjeća se zbunjenost kod neprijatelja... ".[11]

Taj izvještaj upućen je Vrhovnom štabu NOP i DVJ upravo u vrijeme kada su 1. i 2. proleterska brigada i NOP odredi Sandžaka, Crne Gore i Hercegovine vodili teške borbe na tromeđi Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine u rejonu Sutjeske, protiv ujedinjenih snaga Italijana, Nijemaca, ustaša i četnika. Očito je da je saznanje o jačanju NOP-a u Bosanskoj krajini, pored ostalih elemenata, uticalo na odluku Vrhovnog komandanta NOP i DVJ, Josipa Broza Tita, da nakon formiranja novih proleterskih brigada - 3. sandžačke i 4. i 5. crnogorske - preduzme pokret grupom brigada sa područja Sutjeske u zapadnu Bosnu. Na sastanku CK KPJ, 19. juna 1942, bilo je i predloga[12] da se brigade pokrenu u Srbiju, dok su drugi hteli u istočnu Bosnu, ali je na kraju prihvaćena odluka druga Tita da se ide u zapadnu Bosnu.

Njemački fašistički okupator je 18. januara 1942. u Berlinu, zajedno sa predstavnicima Japana i Italije, napravio novi strategijski plan osvajanja svijeta.

Prema tom planu, Japan je trebalo da prodire u jugoistočnu Aziju do Burme, zatim Indonezije i na kopno Australije, a da Njemačka i Italija nastupaju glavnim snagama preko južnih dijelova Sovjetskog Saveza i Kavkaza, a pomoćnim, sjevernom teritorijom Afrike,[13] obalom Sredozemnog mora, preko Sueckog kanala, te da prodru u Iran i domognu se bogatih izvora petroleja, a potom u Indiju, gdje bi se spojile sa snagama Japana.

Kao sastavni dio tog strategijskog plana bile su predviđene i operacije na jugoslovenskom ratištu, čime se ono, implicite, tretiralo kao zaseban front.

Vođe fašističkih država Njemačke i Italije održale su 1. aprila sastanak u Berhtesgadenu, na kojem su razmotrili konkretne probleme vezane za dalje sprovođenje svojih strategijskih planova, te prema tome odlučili da moraju što prije likvidirati i NOP u Jugoslaviji, koji je ometao njihove planove.

Po njihovom naređenju, njemačke i italijanske snage, zajedno sa kvislinškim snagama - ustašama i četnicima, koncentrisale su u aprilu 120.000 vojnika u jugoistočnu Bosnu, istočnu Hercegovinu i sjevernu Crnu Goru, da bi koncentričnnim dejstvom sa kružne osnovice uništile snage NOP-a, uključujući i Vrhovni štab NOP i DVJ. Dok su još vodili žestoke borbe sa 1. i 2. proleterskom brigadom i NOP odredima Sandžaka, istočne Bosne, Hercegovine i Crne Gore, okupatori su planirali da ustaše i četnici preuzmu obezbjeđenje zauzete teritorije i da vode borbe na toj teritoriji, a njihove snage da odmah pređu na sprovođenje daljih strategijskih zadataka.

S tim u vezi, štab italijanske 2. armije naredio je ustaškoj vladi tzv. NDH da svojim snagama obezbijedi 2. i 3. italijansku okupacionu zonu u tzv. NDH do demarkacione linije, najkasnije do l.juna 1942. godine.[14]

Ne čekajući da ustaše posjednu navedenu teritoriju, Italijani su krajem maja povukli svoje snage u 1. (anektiranu) zonu, a dio snaga u Italiju.

Istovremeno, i njemačka "Viša komanda 65" prekinula je operaciju u jugoistočnoj Bosni. Ne obavještavajući italijanskog saveznika, odlučila je da odmah pripremi i izvrši ofanzivu na Kozari, jer, kako je objasnio njemački poslanik u Zagrebu Zigfrid Kaše, njemačkom komandantu Jugoistoka, Valteru Kunceu, operacije u jugoistočnoj Bosni morao je prekinuti "radi opštih interesa Rajha" i odmah otpočeti sa pripremama ofanzive na Kozaru.[15]

Za ostvarenje tog veoma ambicioznog plana - osvajanja svijeta, trebalo je proizvesti nove hiljade tenkova, aviona, topova i drugih vrsta naoružanja. Da bi se to i proizvelo trebalo je milione tona rude željeza pretopiti u čelik, a ruda od koje se pravio najkvalitetniji čelik nalazila se i na velikom području Kozare - od Omarske do Blagaja u dolini Sane - dužine preko 50 i širine 20 kilometara, sa glavnim rudnikom Ljubija.[16]

prvo, obezbijediti eksploataciju rude željeza, drugo, uništiti narod Kozare i snage 2. krajiškog odreda, čime bi uništio NOP na kozarskom području, koje se nalazi u središtu strategijskih i operativnih pravaca kroz Jugoslaviju u dolini Save, Une i rijeke Vrbas, i treće, uništenjem NOP-a, ne samo na Kozari već i u Jugoslaviji, oslobodio bi snage vezane za jugoslovenski prostor i angažovao ih na drugim frontovima.

Njemački komandant Jugoistoka Valter Kunce naredio je komandantu "Više komande 65", generalu Paulu Baderu, da organizuje i lično rukovodi ofanzivom na Kozari. Postupajući prema tom naređenju, Bader je za sprovođenje ofanzive na Kozari formirao borbenu grupu "Zapadna Bosna" (Kampfgruppevvestabosnien) i postavio za njenog komandanta generala Fridriha Štala, komandanta 714. njemačke posadne divizije.[17] Borbena grupa "Zapadna Bosna" formirana je do početka juna 1942. godine. Sačinjavale su je njemačke i ustaško-domobranske pješadijske snage (12.000 Nijemaca, 18.000 ustaša i domobrana), jačine 30.000 vojnika, sa snagama za podršku - bataljon tenkova, eskadrila avijacije, dva diviziona njemačke i tri diviziona ustaško-domobranske artiljerije - ukupno oko 60 haubica i topova.[18]

Na osnovu obavještajnih podataka, dobijenih uglavnom od četničke obavještanje službe, Nijemci su računali da na Kozari ima 4.500 partizana. Taj podatak je bio netačan, jer su snage 2. krajiškog odreda početkom juna imale 3.000 boraca. Prema tome, stvarni odnos vojnih snaga bio je 10 prema 1 u korist Nijemaca i ustaša u ljudstvu, ali su u tehnici Nijemci i ustaše bili znatno nadmoćniji. To ne znači da je takav bio i opšti odnos snaga, s obzirom na sve druge činioce NOP-a na Kozari, koji su postojali u latentnom obliku i koji su u samom procesu borbe djelovali kao aktuelna snaga.

Prema planu kojije napravio general Štal, sklopljen je obruč oko Kozare zaprečnim grupama sa sjevera, istoka i juga, a za prodor preko Kozare formirane su dve borbene grupe: grupa "Vedel", sa zadatkom da prodre od pravca Banjaluke u Prijedor za jedan dan, a zatim da produži dejstva prema selu Palančište i dolini rijeke Mlječanice, i grupa "Gejzo", sa zadatkom da prodre glavnim snagama od Bosanskog Novog i Bosanske Kostajnice, preko planine Pastirevo, prema dolini Mlječanice i sjevernim padinama Kozare, a pomoćnim prema Prijedoru. Planom je bilo predviđno da se ofanziva završi za 8-10 dana, a potom da se njemačke snage odmah povuku, a ustaško-domobranske da se ostave za sprovođenje genocida nad narodom Kozare. Ustašama je bilo naređeno da ud samog početka borbe ubijaju narod.

Ofanziva je počela l0. juna u 4.00 časa ujutru, iznenadnim prodorom grupe "Vedel" u Prijedor. Istog dana i grupa "Gejzo" je otpočela napad na svom sektoru.[19]

Snage 2. krajiškog odreda pružile su otpor radi zaštite naroda koji se povlačio u planinu Kozaru. Istovremeno su se i one povlačile na padine Kozare da bi zauzele povoljnije položaje.

U to vrijeme 1. krajiška brigada dejstvovala je na terenu Bronzanog Majdana, van područja Kozare. Ona je razbila osiguravajuće dijelove borbene grupe "Vendel", a među njima i grupu "Fric", jačine 4.500 Nijemaca i ustaša, ugrozivši zaleđe borbene grupe "Vedel". Zbog togaje borbena grupa "Vedel" povukla u Prijedor svoje prednje dijelove, koji su već bili u selu Palančištu, i okrenula pra-vac napada sa sjevera na jug, prema 1. krajiškoj brigadi, što planom operacije na Kozari nije bilo predviđeno i što je učinilo neizvjesnim ishod operacije. Borbe 1, krajiške brigade i njemačkih snaga vođene su sve do 22.juna, kadaje operacija na Kozari trebalo da se završi.⁴⁵

Tu situaciju su iskoristile snage 2. krajiškog odreda, prelazeći u snažnu protivofanzivu. Njemačke i ustaško-domobranske snage u dolini Mlječanice bile su razbijene. Obruč je bio potpuno probijen i desetine hiljada ljudi, koji su bili u zbjegu u dolini Mlječanice, izišle su iz obruča.

U obruču je ostalo još 32.000 ljudi, uglavnom sa terena Bosanske Dubice, zajedno sa borcima 2. krajiškog odreda.

Njemačka borbena grupa "Zapadna Bosna" izvijestila je generala Badera, a on komandanta Jugoistoka generala Kuncea, da je situacija kritična i da će ofanziva propasti ako najhitnije ne stignu pojačanja. Komandant Jugoistoka je naredio Baderu da prikupi sve raspoložive njemačke snage u Srbiji i da ih hitno prebaci na Kozaru, a umjesto njih da Bugari dovedu nova pojačanja u Srbiju.

Iz Srbije je tada krenulo prema Kozari novih 20.000 Nijemaca. General Bared je došao u Bosansku Dubicu 1. jula i istog dana postavio zahtjev poglavniku tzv. NDH Anti Paveliću i vojskovođi ustaško-domobranske vojske Slavku Kvaterniku da dođu i do 2. jula popune ustaško-domobranske jedinice, koje su do tada imale 7.000 mrtvih i ranjenih, te da angažuju još 10.000 ustaša u koncentracionim logorima (3.000 za odvođenje naroda u logore, a 7.000 da pošalju kao pojačanje posadama u logorima Jasenovac i Stara Gradiška), gdje bi, zajedno sa dotadašnjih 1.500 ustaša raspoređenih po logorima, nastavili da sprovode genocid nad narodom Kozare i ljudima iz svih krajeva Jugoslavije koji budu dovedeni u logore.[20]

Poslije pristizanja pojačanja neprijatelju, štab 2. krajiškog odreda donio je odluku da se probije iz obruča noću 3/4. jula na odsjeku sela Hajderovci-Gornji Jelovac, u dolini Mlječanice, sa glavnim udarom preko brda Patrije, prema selu Jutrogušti. Te noći su se probili 1. i Udarni bataljon, lakši ranjenici, nekoliko hiljada izbjeglica i dio štaba odreda. U obruču u dolini rijeke Mlječanice ostali su i dalje 2, 3. i 4. bataljon, sa 30.000 izbjeglica i 330 teških, nepokretnih ranjenika.

Dio štaba odreda koji se probio sa 1. udarnim bataljonom zauzeo je položaje prema Prijedoru u Bosanskoj Dubici, sa zapadne strane ceste, radi sadejstva snagama koje su ostale na Kozari prilikom novog pokušaja proboja na istom mjestu.

Naredne noći, 4/5. jula, Nijemci su uveli odmorni 734. puk, ojačan četom tenkova i divizionom artiljerije na pravcu proboja snaga 2. krajiškog odreda. Došlo je do najžešćeg sudara svežih i odmornih njemačkih snaga sa kozarskim partizanima. Vođena je teška borba, u kojoj su i jedna i druga strana imale mnogo poginulih i ranjenih. Nijemci su dan kasnije u svom izvještaju pisali da su mnogi njemački vojnici poginuli prije nego što su uspjeli da otvore vatru iz svojih puškomitraljeza, jer su im partizani golim rukama otimali oružje i ubijali ih tim istim oruzjem.[21]

Te noći uspjeli su da se probiju dijelovi 2, 3. i 4. bataljona, a glavnina je ostala na Kozari. Pošto više nije bilo nikakvih izgleda da se pokuša ponovni proboj iz obruča, štab odreda je pribjegao transformisanju organizacije jedinica silaznom linijom: odred se podijelio na manje grupe boraca, radi lakšeg skrivanja i izvođena manjih borbenih akcija.

Neprijatelj je već sjutradan ubio 330 teških ranjenika i zarobio 32.000 ljudi, žena i djece iz zbjegova. Potjera za srpskim življem i partizanskim porodicama hrvatske i muslimanske narodnosti nastavljena je i izvan obruča, radi deportovanja u koncentracione logore. Na terenu Bosanske Dubice i Bosanske Gradiške uhvaćeno je još 24.000 ljudi, u okolini Prijedora 14.500 i na terenu Bosanske Kostajnice 2.000 ljudi. Oko 70.500 ljudi sa područja Kozare otjerano je u logore. Od toga je ubijeno 39.000 ljudi, dok su se ostali spasili sami ili su ih oslobodili partizani, u najvećem broju u Slavoniji, gdje je narod sa Kozare bio odvođen na prisilni rad oko žetve.[22]

Od 3.000 boraca, koliko je 2. krajiški odred imao prije početka ofanzive, poginulo je 845 boraca, a 49 je uhvaćeno u rvanju sa brojnijim neprijateljem u proboju. Zarobljeni borci su u Banjaluci saslušani i strijeljani. U poginule borce uračunato je 330 teških ranjenika koje je neprijatelj ubio.

No, uprkos tome što je u toj etapi kozarske ofanzive stradala trećina boraca 2. krajiškog odreda, Nijemci, ustaše i domobrani su sve do 17. jula morali da vode žestoke borbe sa snagama odreda koje su ostale na Kozari i, još žešće, sa 1. krajiškom brigadom i sa 1. i udarnim bataljonom 2. krajiškog odreda na terenu Karana, u međuriječju Sane i Une. Iako nisu imali dovoljno snaga, jer su dio jedinica morali poslati u Slavoniju, Nijemci su, ponovo bezuspješno, preduzeli ofanzivu na terenu Karana, koja je trajala do 31. jula. Tada su, nakon 53 dana krvavih borbi, morali priznati da ofanziva na Kozaru nije uspjela. U izvještaju njemačke obavještanje službe Gestapo-a njemačkoj Vrhovnoj komandi u Berlinu kaže se, između ostalog, da ofanziva nije ni mogla uspjeti, jer je stanovništvo potpuno zaraženo komunizmom.[23]

Konstatacija o neuspjehu kozarske ofanzive sasvim je tačna. Uprkos tome što je poginuo veliki broj boraca i patnjama stanovništva sa Kozare i iz Potkozarja, te što je mnogo ljudi ubijeno ili deportovano u koncentracione logore, neprijatelj nije uspio da ostvari nijedan od tri strategijsko-operativna cilja koje je sebi postavio preduzimajući tu operaciju. S druge strane NOP na području Kozare dobio je novi polet nakon te ofanzive. Snage pokreta su narasle zbog priliva novih boraca, tako da je samo dva dana nakon završetka ofanzive od boraca iz Bosanske krajine formirana nova regularna jedinica.

Naredbom Vrhovnog komandanta NOV i POJ od 4. i udarnog bataljona 2. krajiškog odreda ijednog bataljona 1. krajiškog odreda, 2. avgusta 1942. formirana je 2. krajiška brigada. Istovremeno je obnovljen i nastavio je dejstva na Kozari 2. krajiški odred.

Za vrijeme ofanzive na Kozari, koju su Nijemci planirali da sprovedu za osam dana, a koja je trajala 53 dana, snage NOP-a u svim krajevima Jugoslavije, budući da su glavne snage Nijemaca i njihovih slugu - ustaša bile angažovane na Kozari, pojačale su dejstva na oslabljene snage neprijatelja. U tim borbama NOP je ojačao, a ujedno je snagama 2. krajiškog odreda pomognuto da osujete ostvarenje planova neprijatelja. U toj neprijateljskoj ofanzivi još jednom je potvrđena sudbinska povezanost naših naroda, jer se pokazalo da su samo zajedničkom borbom nepobjedivi i da samo na taj način mogu opstati. To je već tada konstatovao i Vrhovni štab NOP i DVJ u pismu Kozarčanima, upućenom sa položaja avgusta 1942. U pismu se, uz odavanje priznanja borbi naroda Kozare, kaže:

... "Nijemci i njihove sluge - ustaše i četnici na sva zvona su udarili kako su na Kozari uništili naš partizanski odred. Oni su samo uspjeli da pokolju jedan dio žena i djece, a drugi dio da bace u koncentracione logore. A što se tiče uništenja partizana, ubrzo su se mogli uvjeriti da su se ljuto prevarili; u naše ruke pali su mnogi gradovi, od neprijatelja su očišćeni čitavi krajevi, na Kozari naši partizani opet razvijaju zastavu slobode ijunačka borba na Kozari daje nove snage i polet hiljadama boraca širom naše zemlje.

Kozarskim junacima mnogo duguje sav narod oslobođenih krajeva za slobodu koju uživa... "[24]

Sasvim je izvjesno da je žestok otpor boraca i naroda Kozare veoma dopri-nio uspješnom ishodu marš-manevra operativne grupe Vrhovnog štaba u zapad-nu Bosnu,[25] preduzetom 24.juna 1942. u jeku kozarske ofanzive. Toga dana, kada je koncentrisanje neprijateljevih snaga već bilo završeno, a prema prvobitnom planu trebalo je da se završi i operacija na Kozari, na osnovu odluke CK KPJ od 19. juna,[26] grupa brigada (1, 2, 3. i 4. proleterska), ukupno 3.802 proletera naoružanih sa 138 puškomitraljeza, 35 teških mitraljeza, šest teških minobacača, devet lakih minobacača i dva topa, krenula je sa terena Zelengore u pravcu Bosanske krajine, preko pruge i ceste Sarajevo - Mostar.

Do kraja jula desnokrilna grupa brigada (2. i 4. proleterska) oslobodila je Kreševo, Fojnicu, Gornji Vakuf i izbila pred Bugojno i Komar, blizu Travnika, gdje je uhvatila vezu sa štabom 3. krajiškog odreda. Istovremeno je levokrilna grupa brigada (1. i 3. proleterska) oslobodila Šujicu i Duvno i izbila pred Livno, gdje je uhvatila vezu sa jedinicama 5. krajiškog odreda, koje su sa snagama 3. krajiškog odreda 20. jula oslobodile Glamoč.

Nešto kasnije pristigle su sa Zelengore u Bosansku krajinu 5. crnogorska proleterska brigada i Hercegovački narodnooslobodilački partizanski odred, od kojeg je formirana 10. hercegovačka brigada, i priključili se operativnoj grupi. Dolaskom operativne grupe Vrhovnog štaba u Bosansku krajinu bilo je prenijeto i težište NOP-a i revolucije na taj prostor. Time je umnogome bio uslovljen dalji razvoj NOP-a i oružane borbe u Bosanskoj krajini.

Slobodna teritorija Bosanske krajine dobila je strategijski značaj za dalji razvoj NOP-a u cjelini. U vezi sa tim nastali su mnogi novi problemi logističke prirode. Trebalo je obezbijediti ishranu za pristigle proleterske jedinice, a na do tada oslobođenoj teritoriji jedina žitnica bilo je područje Podgrmeča, na kojem je živio veliki broj izbjeglica i naroda iz pasivnih krajeva. Osim toga, partizanske jedinice na teritoriji Bosanske krajine vrlo brzo su narastale, a pored njih formirane su brojne ustanove, kao što su bolnice, domovi, rukovodstva društveno -političkih organizacija, koje je trebalo prehraniti, uz to, trebalo je obezbijediti rezerve hrane za zimu i proljeće 1943. godine.

Operativni štab NOP-a za Bosansku krajinu da bi se domogao žita i ostalih prehrambenih proizvoda, koncentrisao je krajem jula jake snage u dolini Sane.

Najviše žita i ostalih prehrambenih proizvoda bilo je u gornjem toku Sane, pa je i neprijatelj usmjerio glavnu pažnju na to područje, postavljajući jake posade u Ključu i Sanici.

Stoga je Operativni štab NOP-a za Bosansku krajinu organizovao napad na Ključ u kojem su sudjelovali: 1. krajiška brigada, bataljon "Petar Škundrić" iz 1. krajiškog odreda, bataljon "Soko" iz 3. krajiškog odreda i bataljon "Zdravko Čelar" iz 5 krajiškog odreda. Napad je izveden noću 27/28. jula 1942 godine. Neprijateljska posada u Ključu uništena je u toku noći, grad je bio oslobođen, a iz ostalih uporišta neprijateljske posade su pobjegle u Sanski Most.

Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu (CK KPJ ponovo je formirao Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu 8. avgusta 1942. sastava: Đuro Pucar Stari sekretar; članovi: Osman Karabegović, Veljo Stojnic, Ilija Došen i Mile Perković ujedno i sekretar Oblasnog komiteta SKOJ-a, a ukinuto je Partijsko povjereništvo) postavio je zadatak da se žetva i prikupljanje prehrambenih proizvoda što prije obave pod zaštitom snaga koje su oslobodile Ključ i Sansku dolinu. Tada su prvi put kod nas formirane omladinske radne brigade.

Prva krajiška omladinska radna poljoprivredna brigada imala je 3.500 djevojaka i mladića sa područja Podgrmeča, Bosanskog Petrovca, Bihaća, Drvara.

Radilo se noću i danju. Pšenica je već bila prezrela i trebalo je što prije požnjeti i ovrći, a godina je bila jedna od najrodnijih: žito voće i povrće rodilo je u izobilju i sve je na vrijeme prikupljeno. Magacini su bili puni. Do proljeća 1943. godine bila je obezbijeđena prehrana.

Tako je sredinom ljeta 1942. veliki dio krajiških partizanskih jedinica, omladine i naroda Bosanske krajine bio angažovan u specifičnim operacijama, koje su poprimale manje-više logistički smisao, značaj, pa i sadržinu.

No krajiške jedinice su sudjelovale zajedno sa proleterskim brigadama u mnogim borbama i bojevima, preduzimanim radi širenja slobodne tentorije i uništavanja neprijateljskih posada u tada još neoslobođenim gradovima i mjestima na području Bosanske krajine i sjeverne Dalmacije.

Po oslobođenju Ključa 17. avgusta 1942. godine formiranje 6. KNOP odred jačine 1000 boraca na čelu sa štabom: komandant Drago Mažar politički komesar Ilija Došen do 27. septembra a potom Ljubo Babić, zamenik komandanta Milan Zorić, zamenik političkog komesara Gojko Gajić.

Petog avgusta 1942. nakon što su glavne snage 1. i 3. """""dijelovi 5. krajiškog odreda oslobodili Livno, Vrhovni štab NOP i DVJ, preko "" štaba NOP-a za Bosansku krajinu koordinirao je dejstvo proleterskih i krajiških brigada i odreda.[27] Naredio je da se napadne na jako utvrđeno neprijateljevo uporište u Kupresu. Za taj napad određene su sljedeće snage: 2. proleterska brigada, 10. hercegovačka brigada, 2. bataljon 3. proleterske brigade, 1. krajiška brigada i devet četa 3. krajiškog odreda.

Napad je počeo 11. avgusta i trajao je neprekidno do 14. avgusta. Vođene su veoma žestoke borbe. Ustaše su se grčevito branile. Do 14. avgusta poginulo je 97, a ranjen je 141 borac, dok su ustaše imale 136 mrtvih.Među poginulim borcima bili su zamjenik komandanta 3. odreda Simo Šolaja i komandant 1.

bataljona 3. odreda Dušan Metlić, legendarni krajiški partizanski komandanti od prvih ustaničkih dana.

Nakon neuspjelog napada na Kupres, Vrhovni štab NOP i DVJ planirao je nova ofanzivna dejstva i odlučio da se od postojećih partizanskih odreda formiraju nove brigade, kao pokretne jedinice.

Naredbom Vrhovnog komandanta NOP i DVJ, 22. avgusta 1942. u selu Kamenici, kod Drvara, od Drvarskog, Omladinskog i Petrovačkog bataljona 5. krajiškog odreda formirana je 3. krajiška brigada, [28]a 9. septembra iste godine, od dva bataljona 5. krajiškog odreda - 4. krajiška brigada.⁵⁸

U međuvremenu je vrhovni komandant NOP i DVJ Josip Broz Tito naredio da 1. krajiška i 2. proleterska brigada, pod rukovodstvom komandanta Operativnog štaba NOP-a za Bosansku krajinu, oslobode Mrkonjić-Grad.[29] Napad je izvršen 23., a grad oslobođen 24. avgusta. Razbijen je jedan bataljon domobrana i uništena jedna četa ustaša, a četnici su pobjegli prije borbe.

Potom su 1. krajiška i 2. proleterska brigada krenule na teren Manjače, prema Banjaluci, gdje je od polovine avgusta 2. krajiška brigada vodila teške borbe sa snagama 714. njemačke divizije, banjalučkog ustaško-domobranskog zdruga, Petrinjskog zdruga i četničkog puka "Manjača".

Slavko Rodić, zamjenik komandanta Operativnog štaba NOPO za Bosansku krajinu, sa tek formiranom 3. krajiškom brigadom krenuo je u Podgrmeč, radi napada na neprijateljske snage u dolini Une i u Cazinskoj krajini.

Napad u dolini Une izvršen je 3. septembra, iznenadnim i silovitim udarom dva bataljona 3. krajiške brigade, 3. bataljona 1. krajiškog odreda i Omladinskog bataljona 5. KNOP odreda koji je tada ušao u sastav 3. brigade. Neprijatelj je potpuno razbijen u većini uporišta, sem u Bihaću i Bosanskoj Krupi. I na Manjači su naše snage (1. i 2. krajiška, 2. i 4. proleterska brigada) snažnim napadom 10. septembra 1942. potpuno razbile dve bojne Petrinjskog zdruga i primorale ujedinjene snage Nijemaca, ustaša i četnika na odbranu na položajima neposredno ispred Banjaluke. Neprijatelj je bio demoralisan porazom na Manjači, a još više zbog neizvjesne situacije, jer se očekivao napad na Banjaluku.

Vrhovni komandant NOP i DVJ procijenio je da su pobjedom na Manjači stvoreni povoljni uslovi za oslobođenje Jajca, pa je, naredio 1. i 2. krajiškoj i 2. i 4. proleterskoj brigadi da krenu iz rejona Banjaluke prema Jajcu.

Jajce su napadale 1. i 2. krajiška i 2. proleterska brigada, a 4. proleterska je obezbjeđivala napad. Neprijatelj je u Jajcu razbijen, a grad oslobođen 25. septembra 1942. godine.[30]

Neposredno prije oslobođenja Jajca, Operativni štab NOPO za Bosansku krajinu predložio je Vrhovnom komandantu NOP i DVJ da se od naraslih snaga 2. krajiškog odreda formira nova brigada. Taj predlog je prihvaćen, i 22. septembra 1942. formirana je 5. kozarska brigada.[31]

Dvadesetak dana kasnije, 14. oktobra, naredbom Vrhovnog komandanta NOP i DVJ, od snaga 1. krajiškog odreda formirana je i 6. krajiška brigada. Sedma i 8. krajiška brigada formirane su u decembru - 7. brigada 27. decembra, od dijela snaga 3. krajiškog odreda, a 8. brigada 28. decembra, od 3. bataljona 6. krajiške brigade, kao jezgra, i novih boraca sa područja Cazinske krajine i Bihaća.[32]

Nakon formiranja novih krajiških brigada, koje je bilo rezultat brzog narastanja i jačanja partizanskih odreda od kojih su formirane, završena je druga faza organizacijskog razvoja revolucionarne armije na području Bosanske krajine,

koja je počela februara 1942. formiranjem udarnih bataljona u okviru odreda, krajiškog proleterskog bataljona i 1. krajiške brigade. Time su stvoreni uslovi za kvalitativan skok u organizovanju i formiranju jedinica NOP i DVJ u Bosanskoj krajini.

Koncentracija krajiških brigada na području Podgrmeča u toku oktobra 1942. bila je u funkciji priprema Operativnog štaba NOP-a za Bosansku krajinu za bihaćku operaciju, kojom je trebalo osloboditi Bihać, u kojem je, s obzirom na veoma brz i snažan razvoj NOP-a u Jugoslaviji, trebalo da se održi Prvo zasjedanje AVNOJ-a i donesu značajne odluke.

Bihaćkom operacijom, u kojoj je učestvovalo pet krajiških i tri hrvatske brigade, oslobođen je prostor u dolini Une, od Bihaća do Bosanskog Novog.

Operacija je počela 2. novembra 1942. napadom 1, 2. i 3. krajiške brigade na Bihać, koji je oslobođen 4. novembra. Istovremeno su likvidirana i sva druga neprijeteljeva uporišta u Cazinskoj krajini, u dolini Une do Bosanskog Novog, uključujući i Bosansku Krupu.

Ubijeno je 650 neprijateljskih vojnika i zarobljeno 835 vojnika i oficira. Zaplijenjeno je: osam topova, dva teška minobacača, milion puščanih metaka i oko 6.000 granata i mina.[33]

Oslobođenjem Bihaća i drugih gradova i mjesta u dolini Une stvorena je velika slobodna teritorija od 55.000 km², koja je obuhvatala Bosansku krajinu, Liku, Kordun, Baniju, dio Slovenije i dio Dalmacije, što čini petinu jugoslovenskog prostora.

[1] Zbornik, tom IV, knj. 6, dok. br. 76.

[2] AVII, UDB-a, Zagreb, 33/294.

[3] AVII, BH-V, 11600

[4] AVII, k. 162, reg. br. 1/1-1.

[5] Savo Trikić i Dušan Repaić, Monografija "Proleterski bataljon Bosanske krajine", VIZ, Beograd, 1982, str. 27.

[6] AVII.k. 162, reg. br. 1/1.

[7] AVII, k. 2, reg. br. 18/2.

[8] AVII, IRP, Sarajevo, 2/61.

[9] AVII, k. 2, reg. br. 18/2.

[10] AVII, k. 172, reg. br. 34/5.

[11] AVII, k. 161, reg. br. 5212. Izvještaj operativnog štaba NOP odreda za Bosansku krajinu VS NOV i POJ od 11.juna 1942. o vojno-političkoj situaciji u Bosanskoj krajini i o borbama protiv četnika u vremenu od kraja marta do 11. juna 1942. godine.

[12] 36 "Komunist", april 1961.

[13] "Vojna enciklopedija" knj. 9, str. 394.

[14] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2241/516.

[15] AVII, NAV-N-T-501, Roll. 264/724.

[16] "Drugi svetski rat", VII, Beograd, str. 340-342.

[17] AVII, k. 313, reg. br. 16/1-3.

[18] AVII, NAV-N-T-501. Roll. 248/138-40.

[19] AVII, NAV-N-T-501, Roll. 249/1216-30.

[20] AVII, NAV-N-T-501, Roll. 249/1199-201.

[21] AVII, NAV-N-T-315, Roll. 2258/1413-1519.

[23] Arhiv CK SKJ, reg. br. 1120 i 1329.

[24] AVII, London - N6 300791-92. Izvještaj policijskog atašea u NDH Helma Ministarstvu spoljnih poslova, Berlin, 23. jula 1942. o logorima i strijeljanju naroda Kozare.

[25] 51 AVII, k. 310, reg. br. 3/3

[26] Josip Broz Tito, "Komunist", 6. april 1961.

[27] AVII, k. 1965, reg. br. 37-1/2.

[28] Vojna enciklopedija, knj. 2, str. 16.

[29] AVII, IRP, Sarajevo, 2/292

[30] AVII, k. 1965, reg. br. 37-1/2.

[31] Vojna enciklopedija, knj. 2, str. 16.

[32] Vojna enciklopedija, knj. 2, str. 16 i AVII, k. 1701 reg. br. 22/30.

[33] Oslobodilački rat naroda Jugoslavije (u daljem tekstu: Oslobodilački rat), knjiga 1, str. 290, izdanje VII, Beograd, 1963.