Drago Karasijevic: PETI UDARNI KORPUS NOVJ

Bosanska krajina, kao istorijski pojam nastao u toku rata i revolucije 1941-1945, obuhvata, u geografskom i strategijsko-operativnom smislu, teritoriju čitave zapadne i dio srednje Bosne.

Nakon aprilskog rata 1941. godine teritoriju Bosanske krajine okupirali su dijelovi 2. njemačke i 2. italijanske armije. Još u toku kratkotrajnog rata fašistički agresori su na teritoriji Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Srema formirali satelitsku tvorevinu, takozvanu Nezavisnu Državu Hrvatsku (NDH), koju su početkom maja 1941. podijelili na svoje interesne sfere.

Na teritoriji Bosanske krajine demarkaciona linija išla je desnom obalom rijeke Une, 9 km jugozapadno od ušća rijeke Sane u Unu, skrećući preko Jujine glave, sela Mali Dobovik, trigonometara 349 i 529, kota 469 i 371, sela Pobrežja i Starog Majdana, Lugova, trigonometra 417, kota 347, 556 i 960, sela Sladojevića, Gustovare, trigonometra 780, Liskovice Donje, Magaljdola, Trnova, Volara, Ljuše, Semešnice, Guvna, Komar-planine, Crnog vrha, Luških Staja, Sćita, Runjevice, Krstača, Zec-planine, Pogorelica-planine, Čadora na planini Bitovnji i Ivan-planine.

Već na prvi pogled uočava se da su Nijemci, povlačeći granicu dolinama rijeka Lašve i Bosne, zadržali za sebe bogata nalazišta uglja, rude željeza i drugih ruda, te ogromno šumsko bogatstvo, a u dolinama Vrbasa i Sane Jajce, sa fabrikom karbida i rudnik željeza Ljubija.

U cjelini, Nijemci su zadržali pod svojom upravom sjeverni, izrazito bogat i razvijen dio teritorije Bosanske krajine, a Italijanima su prepustili južni, siromašniji i manje razvijen dio.

Svoj dio teritorije Bosanske krajine Nijemci su zaposjeli 132. pješadijskom divizijom 51. armijskog pješadijskog korpusa. Zbog napada na Sovjetski Savez, ta divizija je do 16. juna 1941. napustila Jugoslaviju, a umjesto nje je upućena 718. njemačka posadna divizija, ukupne jačine 8.000 ljudi. Za razliku od operativnih jedinica, koje su bile popunjene mlađim ljudstvom, ona je bila popunjena ljudstvom starijih godišta (od 28 do 35 godina). Komandant divizije, general Johan Fortner, dobio je zadatak da zaposjedne i obezbjeđuje teritoriju tzv. NDH. On je glavninu snaga rasporedio na teritoriji Bosne i Hercegovine, sa sjedištem štaba divizije u Banjaluci. U Banjaluci je bio raspoređen i 1. bataljon 738. puka, pod komandom majora Anakera, i prištapske jedinice, divizije, sa oko 2.000 Nijemaca.[1]

Vođe fašističke Njemačke i Italije, prilikom stvaranja satelitske tvorevine, tzv. NDH, sporazumno su dovele na vlast ustaše, svoje do tada mnogo puta provjerene sluge, izdajnike svoga naroda, a po idejnoj opredijeljenosti fašiste, spremne na izvršenje najgorih zločina protiv sopstvenog naroda. Ustaškom vođi Anti Paveliću postavljen je još u aprilu zadatak da osnuje vladu i uspostavi ustašku vlast, a njegovom pomoćniku, ministru vojske Slavku Kvaterniku, naređeno je da što prije formira ustaško-domobransku vojsku, koja će obezbjeđivati teritoriju tzv. NDH. Nijemci i Italijani su se plašili da se ne pobune narodi u Jugoslaviji, jer su dobijali obavještenja koja to potvrđuju. Sopstvenih snaga, naročito Nijemci, nisu imali dovoljno, jer su im skoro sve snage bile koncentrisane prema Sovjetskom Savezu.

Italijanski okupatori su, takođe, nastojali da njihovu interesnu sferu do demarkacione linije obezbjeđuju ustaše, pa su svoj dio okupacione teritorije 18. maja 1941. podijelili na tri zone.

Prva zona je obuhvatala anektirane oblasti (Hrvatsko primorje sa Dalmacijom), i u nju su povukli svoje snage.

Druga zona se graničila, na jugu, sa Dalmacijom, na sjeveru se protezala do linije: Donji Lapac u Lici - jugozapadno od Drvara (s tim što je Drvar bio u trećoj zoni) - Šator-planina - Staretina-planina - Livno - Malovan - Vran-planina -Prenj u Hercegovini, i dalje na istok. Ta zona je nazvana demilitarizovanom, jer su, prema ugovoru, Italijani dozvolili ustašama da u njoj uspostave svoju vlast, ali ne i da drže jače vojne snage.

Treća zona se graničila, na jugu, sa drugom zonom, na sjeveru se protezala do demarkacione linije.

Do početka jula 1941. ustaše su na cijeloj teritoriji Bosanske krajine uspostavile vlast, podijelivši teritoriju na velike župe, kotare i upravne općine. Na teritoriji Bosanske krajine uspostavljene su velike župe sa kotarima i općinama. Sjedišta velikih župa bila su u Petrinji (za kotar Bosanski Novi), Bihaću, Travniku, Novoj Gradišci (za kotare Prnjavor, Bosanska Gradiška, Bosanska Dubica), Jajcu, Banjaluci i Tuzli, a kotar Bosanski Brod sa općinama: Bosanski Brod, Bosanski Kobaš, Derventa, Lužani, Mulabegovi, Osinja, Plehan, Podnovlje i Derventa - selo, bio je priključen velikoj župi sa sjedištem u Slavonskom Brodu.

Uporedo sa uspostavljanjem upravne vlasti u Bosanskoj krajini, vlada tzv. NDH uspostavljala je i žandarmerijske stanice (oružničke postaje).

Na teritoriji Bosanske krajine raspoređeni su dijelovi 2. i cjelokupna 3. oružnička pukovnija. One su se dijelile na oružnička krilna zapovjedništva, a ona na vodove. Druga oružnička pukovnija je zaposjela Dalmaciju i Hercegovinu, a na teritoriji Bosanske krajine toj pukovnijije pripadalo oružničko krilo u Travniku, koje je zaposjelo teritoriju od Travnika do Igman-planine, odnosno jugoistočni dio Bosanske krajine. Ostalu teritoriju Bosanske krajine zaposjela je 3. oružnička pukovnija sa krilnim zapovjedništvima u Doboju, Bosanskom Petrovcu, Bihaću, Banjaluci i Jajcu. Vodna oružnička zapovjedništva bila su raspoređena u Prijedoru, Jajcu, Bihaću, Cazinu, Sanskom Mostu i Bosanskoj Gradišci.

Sjedište komande (zapovjedništva) pukovnije sa jednom četom žandarma bilo je u Banjaluci.

Do početka ustanka oružničke postaje (žandarmerijske stanice) bile su raspoređene u 128 mjesta na području Bosanske krajine.

Izvršavajući nalog fašističkih okupatora o formiranju ustaško-domobranske vojske, dobijen 16. aprila, i plašeći se pobuna, naročito u Bosanskoj krajini, ustaše su na brzinu prikupile prve vojnike i oficire i formirale od njih vojne jedinice. Već 20. aprila 1941, pod nazivom "Bosansko-hercegovački odjel" uputile su u Banjaluku. Te prve ustaško-domobranske snage u Bosanskoj krajini sačinjavali su: stožer (štab), domobranski bataljon, sastavljen iz Bjelovarske, Zagrebačke i Sisačke satnije (čete), satnija (četa) ustaša, bataljon zaštitnih lovaca (3 satnije),[2] satnija redara (vojne policije), vod oružnika (žandarma), satnija skauta, vod konjanika i vod vojnika rodom iz Bosne.[3]

Hitno formiranje i raspoređivanje ustaško-domobranske vojske na teritoriji tzv. NDH fašistički okupatori su zahtijevali radi zamjene svojih jedinica, koje su zbog napada na SSSR morale biti vrlo brzo povučene iz Jugoslavije. Tako je do 26. jula 1941. zapovjedništvo kopnene vojske vlade tzv. NDH formiralo 15 domobranskih pukovnija, od kojih su tri bile raspoređene na teritoriji Bosanske krajine: 9. domobranska pukovnija u Travniku, 10. domobranska pukovnija u Banjaluci, 2. bojna 1. domobranske pukovnije u Bihaću i topnički odjel (divizion) u Banjaluci.

Pošto su organizovale vlast, formirale i rasporedile oružničke postaje i vojne jedinice, ustaše su po naređenju fašističkih okupatora počele da sprovode teror, da zlostavljaju, zatvaraju, deportuju i ubijaju građane srpske narodnosti, Jevreje i Cigane. Fašistički okupatori su, zajedno sa ustaškim aparatom, počeli da sprovode politiku genocida nad našim narodima. Da bi ostvarili tu politiku fašistički okupatori su se koristili i činjenicom da u bivšoj Jugoslaviji nije bilo riješeno nacionalno pitanje.

S obzirom na tu okolnost, podstrekivali su nacionalističke strasti i razvijali mržnju među narodima, organizujući i podstičući bratoubilački rat.

U maju 1941. na teritoriji Bosanske krajine 3.000 ustaša, raspoređenih u tabore, logore i stožere, oko 2.500 žandarma, raspoređenih po žandarmerijskim stanicama i 1.200 policajaca i agenata raspoređenih po gradovima i većim mjestima, odnosno ukupno 6.700 ustaša, žandarma i policajaca, bile su snage na koje su okupatori mogli računati u sprovođenju svoje politike.

Da bi omasovili svoj pokret i povećali svoje snage, uštaška rukovodstva su u javnim govorima, preko štampe, radija i na druge načine, u maju i junu 1941. pozivale na masovna ubistva i nasilja svake vrste nad Srbima, obećavajući svima koji u tome učestvuju imovinu ubijenih i prognanih, podstičući opštu pljačku, nasilja i zlodjela. Organizatorima zločina su obećavane trgovačke radnje, gostionice, kuće, stanovi, dragocjenosti i druga imovina.

Na te pozive odazivali su se kriminalni tipovi, ljudi skloni razbojništvu, pljački i nasilju. Na teritoriji Bosanske krajine sakupilo se oko 9.000 tih zločinaca, što je sa 3.000 ustaša u taborima, logorima i stožerima činilo oko 12.000 ustaša.

Do polovine jula bilo je ubijeno oko 20.000 Srba, više njih je prognano iz domova, a mnogi su bili uhapšeni i otjerani u logore, gdje su ubijeni.

Okupatorskoj politici raspirivanja bratoubilačke borbe suprotstavili su se članovi Komunističke partije Jugoslavije. Oni su objašnjavali narodu suštinu okupatorske politike, suprotstavljajući joj parolu bratstva i jedinstva, i potrebu borbe protiv okupatora i svih domaćih izdajnika. O aktivnosti komunista i o tome da komunisti pripremaju oružanu borbu okupatori su brzo saznali preko svojih doušnika. Stoga su okupatori neposredno poslije napada fašističke Njemačke na Sovjetski Savez (22. juna 1941) sa ustaškom policijom pokušali da pohapse i likvidiraju sve komuniste, u čemu nisu uspjeli. Komunisti su nastavili da pripremaju oružanu borbu.

U maju 1941. Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije održao je u Zagrebu savjetovanje, na kojem je analizirana situacija nastala nakon okupacije Jugoslavije. Nakon te analize donijet je osnovni zaključak da fašistički okupatori narodima Jugoslavije prijete uništenjem, zbog čega treba ubrzati pripreme za oružanu borbu protiv okupatora i svih onih koji mu služe - izdajnika sopstvenog naroda.

"Zbog novonastale situacije usljed okupacije i žestokog terora, kojim će neprijatelj nastojati da omete rad Partije, potrebno je prilagoditi se novim uslovima, potrebno je pronalaziti nove metode rada... ".[4]

Zaključke sa sastanka Centralnog komiteta KPJ prenio je Oblasnom komitetu KPJ za Bosansku krajinu njegov sekretar Đuro Pucar Stari, na Oblasnom partijskom savjetovanju, održanom 8.juna 1941. u šumarskoj kući na Šehitlucima, južnoj periferiji Banjaluke. Savjetovanju su prisustvovali: Branko Babić, Vaso Butozan, Šefket Maglajlić, Josip Mažar Šoša, Ivica Mažar, Osman Karabegović, Karlo Rojc, Kasim Hadžić, Veljo Stojnić, Ljubo Babić, Ilija Došen, Boško Šiljegović, Relja Lukić i Mićo Šurlan.

Bilo je to prvo šire savjetovanje komunista Bosanske krajine u uslovima okupacije. Na njemu su određeni slijedeći osnovni zadaci: mobilizacija ljudi za borbu protiv okupatora; rad na prikupljanju svih vrsta oružja, uključujući i hladna i evidentiranje onih koji posjeduju oružje; budnost prema neprijatelju; rad u masama na razvijanju bratstva i jedinstva Srba, Hrvata i Muslimana i drugih, a protiv politike okupatora i ustaša koji su sijali razdor, mržnju i šovinizam.

Polovinom juna stigao je u Banjaluku Mahmut Bušatlija Buš, član vojne komisije pri Pokrajinskom komitetu KPJ za Bosnu i Hercegovinu. Na prijedlog sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu, on je formirao Oblasno vojno rukovodstvo za pripremu oružane borbe, u koje su ušli: Osman Karabegović, Branko Babić, Kasim Hadžić i Josip Mažar Šoša.

Govoreći o karakteru i obimu borbe na teritoriji Bosanske krajine, Mahmut Bušatlija je prenio direktivu Partije o stvaranju diverzantskih grupa u gradovima, oko pruga i na važnijim objektima, te informaciju o stvaranju mreže vojnih povjerenika u srezovima, selima i mjestima. Poslije tog sastanka, Oblasno vojno rukovodstvo odredilo je sreske partijske povjerenike: Ljubu Babića (za Drvar), Iliju Došena (za Bosanski Petrovac), Radenka Stojnića (za Ključ), Alu Terzića (za Bosansku Krupu), Miću Šurlana (za Bosanski Novi), Miloša Šiljegovića (za Bosansku Dubicu), Velja Stojnića (za Prijedor), Živu Preradovića (za Prnjavor), Nemanju Vlatkovića (za Jajce) i Akifa Bešlića (za Mrkonjić-Grad).

Odmah zatim formirana je i diverzantska grupa[5] u Banjaluci, u čiji sastav su ušli: Karlo Rojc, Milan Radman, Adil Alagić, Lazo Vidović, Miloš Pejčinović Mićo, Drago Karasijević, Franjo Nanut, Ostoja Cvijetić, Ivan David, Ljubica Pejčinović, Božo Radman, Ivo Duić, i Dušan Trebovac.

Za stručnu pomoć grupi je dodijeljen Miljenko Cvitković Španac. - Zadaci diverzantske grupe bili su: oružane diverzije, prikupljanje oružja i ostale ratne opreme, obavještajni rad i održavanje veza.

U pripreme za oružanu borbu uključeni su svi komunisti na teritoriji Bosanske krajine.

Neposredno pred otpočinjanje ustanka, na teritoriji Bosanske krajine bilo je 673 članova organizovanih u ćelije (osnovne organizacije), koje su se sastojale od tri i više članova. Ćelijama su rukovodili mjesni i sreski komiteti, a svim organizacijama KPJ na teritoriji Bosanske krajine Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu, u sastavu:[6] Đuro Pucar Stari, sekretar; Branko Babić Slovenac, organizacijski sekretar; Osman Karabegović, član; Kasim Hadžić, član; Šefket Maglajlić, član; Rudi Kolak, član Oblasnog komiteta KPJ i sekretar Oblasnog komiteta SKOJ-a.[7]

Članovi Oblasnog vojnog rukovodstva napravili su odmah i plan obilaska čitave teritorije Bosanske krajine. Branko Babić je upućen u Jajce i Mrkonjić-Grad. U Jajce je stigao dan prije napada Njemačke na Sovjetski Savez, 21. juna, ali nije uspio da se sastane sa određenim drugovima, pa je direktivu za ubrzanje pripema oružane borbe prenio u Janj, gdje su se nalazili Nemanja Vlatković, Stipe Bilan, Radomir Mitrić, Jakica Altarac, Pećo Petar, Rade Marjanac, a na terenu Bugojna inicijativu je prenio Mesudu Hotiću.

Od 18. do 21. juna Osman Karabegović je obišao Prijedor, Bosanski Novi, Bosansku Krupu, Bihać i održao sastanke sa partijskim komitetima i vojnim povjerenicima.

U dogovoru sa Osmanom Karabegovićem, Veljo Stojnić se sastao u Prijedoru sa Milošem Šiljegovićem, povjerenikom za dubički srez, a zatim je otišao u Drvar da i tamo prenese direktive. Sastanak je održao noću 21/22. juna sa članovima komiteta za srez Drvar i Bosansko Grahovo. Ujutro 22. juna Njemačka je napala Sovjetski Savez, pa je sastanak produžen zbog novonastale situacije.

Neposrednim uvidom u tok priprema za oružanu borbu i njihovim usmjeravanjem, Oblasno rukovodstvo je obezbijedilo da se pripreme izvode planski i organizovano na čitavom području Bosanske krajine, a prema direktivama koje je davalo partijsko rukovodstvo.

U prvoj polovini jula 1941. ponovo je došao u Banjaluku Mahmut Bušatlija i Oblasnom komitetu KPJ za Bosansku krajinu prenio odluku Politbiroa Centralnog komiteta KPJ o dizanju ustanka, donesenu 4. jula u Beogradu.

Članovi Oblasnog vojnog rukovodstva krenuli su ponovo u akciju. Kasim Hadžić i Drago Mažar otišli su u Mrkonjić-Grad i Jajce da prenesu odluku o otpočinjanju oružane borbe i daju direktivu za rad partijskih rukovodstava i vojnih povjerenika, ali zbog hapšenja komunista u Mrkonjić-Gradu, Jezeru i Jajcu, to im nije uspjelo. Krajem jula, po nalogu sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu, u Jajce je upućen Ivica Mažar. Istog dana kada je stigao u Jajce prepoznala ga je jedna ustašica i bio je uhapšen. Ipak, preko veze, uspio je da iz zatvora uputi pismo na teren Janja. U pismu je iznio stav partijskog rukovodstva da treba odmah početi oružanu borbu. Istovremeno, prenio je odluku Oblasnog komiteta kojom su u štab, za rukovođenje borbom na jajačkom sektoru, određeni: Nemanja Vlatković, Radomir Mitrić, Esad Ademović, Makso Dakić, Stipe Bilan i Mesud Hotić.

U ostale dijelove Bosanske krajine direktivu o otpočinjanju oružane borbe prenijeli su Osman Karabegović i Josip Mažar Šoša. Karabegović i Mažar su se u Ključu sastali sa Radenkom Stojnićem i Safetom Filipovićem i prenijeli su im direktive, ali pošto su oni istog dana uhapšeni, ključki srez je prvih dana ustanka ostao bez rukovodstva.

Osman Karabegović i Josip Mažar Šoša su iz Ključa otišli u Bosanski Petrovac. U selu Rašinovac održan je sastanak, kojem su prisustvovali Zdravko Čelar, Ilija Došen, Vojo Kreco, Nikica Pavlić, Vaso Kelečević i Jovo Kecman. Poslije Osmanovog izlaganja, formiran je štab za Bosanski Petrovac, u čiji sastav su ušli:

Zdravko Čelar, komandant; Ilija Došen, politički komesar, i Vaso Kelečević, zamjenik komandanta.

Nakon toga, u selu Bukovači, u kući Tome Morače, formiranje štab za drvarsko-grahovski srez, u koji su ušli: Ljubo Babić, komandant; Vaso Trikić, politički komesar, i Milutin Morača, zamjenik komandanta.

Poslije formiranja štabova u Bosanskom Petrovcu i Drvaru, Osman i Šoša su produžili, prema Prijedoru preko planine Grmeč. No, tada je već veliki broj komunista bio otišao iz Prijedora na Kozaru. Doktor Mladen Stojanović je 17. jula pobjegao iz zatvora u Prijedoru i došao na Kozaru, gdje su se već nalazili:

Duško Bojanić, Rade Bašić, Joco Marjanović, Ilija Stojanović, Slobodan Marjanović, Duško Brković, Esad Midžić, Drago Lukić, Živko Rodić i drugi. Na Kozaru su tada stigli i komunisti iz Zagreba Ratko Ivica Marušić i Vladimir Nemet Braco.

U međuvremenu u Prijedor je stigao i sekretar Oblasnog komiteta Đuro Pucar Stari. Odatle se prebacio u selo Orlovci. Noću 25/26. jula održao se sastanak u Kitonjića-Gaju, kojem su prisustvovali: doktor Mladen Stojanović, Osman Karabegović, Veljo Stojnić, Mićo Šurlan, Josip Mažar Šoša, Ale Terzić, Drago Lukić i Ratko Marušić.

Na tom sastanku analizirana je cjelokupna situacija na terenu Drvara, Bosanskog Petrovca, Podgrmeča i Kozare. Posebno su analizirane i ocijenjene pripreme za oružanu borbu. Ocijenivši da su pripreme uspješno izvršene, sekretar Oblasnog komiteta je zaključio da oružanu borbu treba početi odmah, dajući konkretna zaduženja učesnicima savjetovanja.

Doktor Mladen Stojanović i Osman Karabegović dobili su zadatak da se povežu sa štabom za Bosansku Dubicu na čelu sa Boškom Šiljegovićem i sa odgovornim komunistima bosansko-gradiškog sreza.

U sektor Bosanskog Novog upućeni su Josip Mažar Šoša i Mićo Šurlan, a u prijedorski srez Ratko Marušić sa Vladimirom Nemetom Bracom. U Bosansku Krupu upućen je Ale Terzić, a u sektor Drvara i Bosanskog Grahova Veljo Stojnić.

Poslije sastanka u Orlovcima, sekretar Oblasnog komiteta odlazi u Banjaluku i na Starčevici, južno od Banjaluke, formira odred sastavljen od banjalučkih komunista.

Za komandanta odreda određen je Danko Mitrov, za političkog komesara Kasim Hadžić, za zamjenika komandanta Miljenko Cvitković, a za zamjenika političkog komesara Šefket Maglajlić.

Pod rukovodstvom štaba za srez Drvar i Bosansko Grahovo dignut je 27.jula 1941. ustanak u Drvaru, Bosanskom Grahovu, Glamoču i Srbu u Lici. Istog dana oslobođeni su Drvar, Bosansko Grahovo i Oštrelj. Ustanak se širio na sve strane. Napadom na željezničku stanicu Bravnice i žandarmerijsku stanicu Glogovac ustanici su prodrli do Jajca. Borbe su se rasplamsale oko Glamoča i Mrkonjić-Grada. Na sektoru Bosanskog Petrovca ustanici su blokirali ustaško-domobranske snage u Petrovcu i produžili napade prema Ključu i Bihaću.

Na terenu Podgrmeča ustanici su uništili žandarmerijske stanice Laništuk, Lušci-Palanka, Benakovac i Risovac, ubili su 14 ustaša u Duboviku. Na Kozari su uništili žandarmerijske stanice na Knežici, Međuvođu i Drakseniću, uništena je i posada u rudniku Lješljane u bosansko-novskom srezu. U prijedorskom srezu uništena je opštinska uprava u selu Palančištu, gdje je, kao i rudniku Lješljane, oslobođen veći broj uhapšenih ljudi, koje ustaše nisu stigle da ubiju.

Banjalučki odred, pod vođstvom Danka Mitrova, izveo je više napada na cesti Banjaluka - Jajce i onemogućio Nijemcima i ustašama saobraćaj tom komunikacijom.

Na području srednje Bosne oružane grupe pod vođstvom Vojina Mitrova, Žive Preradovića, Adema Hercegovca, Novaka Pivaševića, Miloša Dujića, Petra Gajića i Dujke Komljenovića napale su žandarmerijske stanice, industrijske (šumske) pruge, opštinske uprave i ostala neprijateljska uporišta.

Početkom avgusta 1941. u Sarajevu je održan sastanak Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu. Na njemu je data, direktiva da se u Bosanskoj krajini formiraju štabovi četa, brigada, pa i divizije.[8]

Polovinom avgusta formiran je štab za Bosansku krajinu. Za komandanta je određen Danko Mitrov, za političkog komesara Branko Babić Slovenac, a za zamjenika komandanta Miljenko Cvitković Španac.

U vezi sa predviđenom reorganizacijom, ponovo je odlučeno da se partijski kadrovi prerasporede: Banjalučki odred, koji je bio kadrovski sastavljen od komunista iz Banjaluke i šire okoline, rasformiran je, a komunisti su raspoređeni na područje srednje (centralne) Bosne, Manjače, Jajca i Podgrmeča.

Na području srednje Bosne i na terenu Manjače formirana je jedinstvena komanda, koja je nazvana štab 1. čete za Bosansku krajinu. Za komandanta je postavljen Drago Mažar Kostja, a za političkog komesara Kasim Hadžić.

Ta komanda je odmah formirala četiri partizanska odreda za dejstvo na području srednje Bosne i na terenu Manjače. Štabovi odreda dobili su konkretne borbene zadatke.

Štab 1. partizanskog odreda (komandant Duško Koščica i politički komesar Šefket Maglajlić) dobio je zadatak da dejstvuje na pravcima Banjaluka - Jajce i Banjaluka - Skender-Vakuf. Štab 2. partizanskog odreda (komandant Drago Bubić, politički komesar Rade Ličina) dobio je zadatak da dejstvuje na pravcu Banjaluka - Kotor-Varoš - Maslovare - Teslić. Štab 3. partizanskog odreda (komandant Milan Branković, politički komesar Muhamed Kazaz) dobio je zadatak da dejstvuje na pravcu Banjaluka - Han-Kola - Mrkonjić-Grad, a štab 4. partizanskog odreda (komandant Ratko Bročeta, politički komesar Vojin Mitrov) na pravcu Banjaluka - Klašnice - Prnjavor.

U međuvremenu, štab za Bosansku krajinu krenuo je sa Ponira (južno od Banjaluke) da obiđe ustaničke snage u Bosanskoj krajini. Krajem avgusta stigao je na teren Mrkonjić-Grada i ustanovio da tamo glavnu akciju vode četnički elementi sa učiteljem Urošem Drenovićem na čelu.[9] Došlo je do oštrog razmimoilaženja i sukoba s četničkim vođama u vezi sa parolom bratstva i jedinstva, oko pitanja vlasti i discipline među ustanicima. Štab za Bosansku krajinu je zatim stigao u Drvar, gdje su se Danko Mitrov i Miljenko Cvitković sreli sa drugovima iz Španije: Kostom Nađom, Vojom Todorovićem, Vladom Cetkovićem i Ratkom Vujovićem Čočetom.

Prema instrukcijama člana CK KPJ Marka Oreškovića, polovinom avgusta u Drvaru je od ustaničkih snaga formirana Brigada nacionalno-oslobodilačkih gerilskih odreda za Bosnu i Liku." U okviru brigade formirano je osam bataljona. U avgustu 1941. na području Podgrmeča od 26 ustaničkih vodova formiran je bataljon, koji je ušao u sastav Drvarske brigade.

Početkom septembra 1941. na područje Podgrmeča stigao je iz Drvara štab za Bosansku krajinu i od svih ustaničkih odreda na teritoriji Bosanske krajine formirao Krajinsku diviziju. U štab Krajinske divizije postavljeni su: za komandanta Danko Mitrov, a za političkog komesara Branko Babić, zamjenik komandanta Miljeno Cvitković Španac, operativni oficir Vojo Stupar.[10]

Na Kozari je 15. avgusta održano savjetovanje rukovodilaca ustanka[11] i donijeta je odluka o formiranju jednog partizanskog odreda za cijelo područje. Izabran je i štab odreda: komandant doktor Mladen Stojanović i politički komesar Osman Karabegović.[12]

Početna vojna organizacija u Bosanskoj krajini bila je završena u tri ljetna mjeseca 1941. godine. Ona je imala neka specifična obilježja i oblike sve do Savjetovanja u Stolicama, koje je Glavni štab partizanskih odreda Jugoslavije održao 26. septembra 1941. sa predstavnicima svih rukovodstava pokrajina u Jugoslaviji. Na njemu je donio odluku o jedinstvenoj organizaciji partizanskih odreda, a CK KPJ o jedinstvenoj organizaciji partijskih organizacija. Na osnovu tih odluka 1. oktobra 1941. u Bosni i Hercegovini formiran je Glavni štab NOP odreda Bosne i Hercegovine, a Pokrajinski komitet KPJ za Bosnu i Hercegovinu ukinuo je oblasne i formirao okružne komitete, neposredno vezane za Pokrajinski komitet, dok su štabovi odreda bili neposredno vezani za Glavni štab NOP odreda Bosne i Hercegovine.

Đuro Pucar Stari ostao je da i dalje radi na teritoriji Bosanske krajine u svojstvu člana Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu, a Osman Karabegović je postavljen za delegata Glavnog štaba NOP odreda Bosne i Hercegovine na teritoriji Bosanske krajine.

Na osnovu navedenih oduka ostala 4 člana Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu Đuro Pucar je postavio za sekretare okružnih komiteta KPJ: za sekretara u Okružni komitet KPJ za Jajce, koji je obuhvatao srezove: Jajce, Mrkonjić-Grad, Prozor, Glamoč, Bugojno, Kotor-Varoš, Teslić, Prnjavor, Travnik, Fojnicu, dio banjalučkog sreza i Ključ, postavljen je 18. oktobra Kasim Hadžić, a za članove Teofik Kadenić, Vaso Butozan i Stole Kovačević, kasnije Drago Lang, ujedno sekretar OK SKOJ-a.

Slijedećeg dana, 19.oktobra, rasformiran je štab l.čete zaBosansku krajinu, koji je komandovao jedinicama na teritoriji OK KPJ Jajce i umjesto njega formiran 3. krajiški odred na čelu sa štabom: komandant Danko Mitrov, politički komesar dr Vaso Butozan, zamjenik komandanta Rade Marjanac, zamjenik političkog komesara Nemanja Vlatković, član štaba bio je Mesud Hotić.

Na području Bosanskog Grahova, Drvara i Bosanskog Petrovca formiran je Okružni komitet KPJ za Drvar, sastava: Rudi Kolak, sekretar, članovi Ilija Došen i Nikola Kotle.

S obzirom na izuzetan značaj Podgrmeča za vođenje oružane borbe, za to područje je formiran poseban partijski okružni komitet, sastava: Šefket Maglajlić, sekretar, i članovi: Hajro Kapetanović, Rada Vranješević, Ale Terzić, Dušanka Kovačević, Drago Lang, koji je kasnije postavljen u OK KPJ Jajce.

Drvarska brigada i Krajinska divizija rasformirane su kao vojne formacije, a formiran je 1. krajiški odred, koji je obuhvatao operativno područje Bosanskog Grahova, Drvara, Bosanskog Petrovca i Podgrmeča. U štab odreda postavljeni su: komandant Ljubo Babić, politički komesar Veljo Stojnić, zamjenik komandanta Vojo Todorović, zamjenik političkog komesara Moni Levi, operativni oficir Petar Vojnović. Kasnije je Ljubo Babić otišao na drugu dužnost, a za komandanta 1. KNOP odreda postavljen je Milorad Mijatović. Na drugu dužnost otišao je i Vojo Todorović, a za zamjenika komandanta postavljen je Petar Vojnović.

Tako je 1. krajiški odred, za razliku od 2. i 3. odreda, djelovao na teritoriji dva okružna komiteta KPJ - podgrmečkog i drvarskog.

U prvoj polovini novembra formiran je Okružni komitet KPJ za područje Kozare, a umjesto Kozarskog odreda formiran je 2. krajiški odred.

U Okružni komitet KPJ Kozara postavljeni su: sekretar, Branko Babić Slovenac, i članovi: Boško Šiljegović, Dragoja Miljatović, Vladimir Nemet Braco, Kozarčanin, ujedno sekretar OK SKOJ-a. U štab 2. krajiškog NOP odreda postavljeni su: komandant dr Mladen Stojanović, politički komesar Obrad Stišović, zamjenik komandanta Josip Mažar Šoša, zamjenik političkog komesara Ratko Vujović Coče.

Februara 1942. godine dr Mladen Stojanović je postavljen za zamjenika komandanta operativnog štaba NOPO za Bosansku krajinu, pa je došlo do promjena u štabu 2. KNOP odreda: komandant Obrad Stišović, politički komesar Ratko Vujović Čoče, zamjenik komandanta Josip Mažar Šoša, zamjenik političkog komesara Dušan Misirača.

Time je vojno i partijsko organizovanje u Bosanskuj krajini u prvoj godini rata bilo završeno i potpuno usklađeno sa odlukama sa Savjetovanja u Stolicama, čime su bile stvorene sve pretpostavke za intenziviranje oružane borbe na čitavom tom prostoru.

Prvih dana ustanka ustanici Bosanske krajine silovitim i nezadrživim napadima oslobodili su veliku teritoriju. Najveća je bila ona na području Drvara, koja je obuhvatala i dio Like. Oslobođena su i tri grada: Drvar, Glamoč i Bosansko Grahovo. Oslobođeno je područje Podgrmeča, sem Bosanske Krupe, Bosanskog Novog u dolini Une i Sanskog Mosta, Prijedora i rudnika Ljubije u dolini Sane, ali su komunikacije u dolinama tih rijeka bile izložene neprekidnim napadima.

Na cijelom području Kozare ustanici su udarili po neprijatelju jednovremeno, likvidirali su ustašku vlast i stjerali neprijatelja u gradove: Prijedor, Bosanski Novi i Bosansku Dubicu, da se brani iz utvrđenih gradova, dok su Bosansku Kostajnicu oslobodili.

Južno od Banjaluke, na pravcu prema Jajcu i Skender-Vakufu, očišćen je čitav teren istočno od Vrbasa. Oslobođen je veći dio teritorije srednje Bosne, izuzev mjesta i gradova: Čelinac, Kotor-Varoš, Maslovare, Teslić, Tešanj, Derventa, Prnjavor i Srbac.

Na oslobođenoj teritoriji narod je odmah, umjesto okupatorske, izabrao svoju narodnu vlast - narodnooslobodilačke odbore.

Iznenađeni neprijatelj, koji je pretrpio teške gubitke u prvom udaru ustanika, reagovao je vrlo brzo, koncentrišući glavne snage prema Drvaru i Kozari. Zapovjedništvo kopnene vojske tzv. NDH upotrijebilo je sve snage Vrbaskog divizijskog područja,[13] glavne snage Jadranskog divizijskog područja[14] (13. i 15. pukovniju), grupu generala Lukića (jačine dvije pukovnije), 5. pukovniju Osiječkog divizijskog područja,[15] 9. pukovniju Bosanskog divizijskog područja,[16] 1. i 2. pukovniju i legionarski puk Savskog divizijskog područja. Prema tome, za gušenje ustanka u Bosanskoj krajini angažovane su snage iz svih divizijskih područja, pojačane ustaškim bojnama, satnijama i žandarmerijom.

Prvi snažan napad ustaško-domobranske snage izvršile su koncentrično, prema slobodnoj teritoriji Drvara sa tri pravca: od Jajca, Ključa i Bosanskog Petrovca. Napad je trajao tri dana - od 31. jula do 2. avgusta 1941. a završio se neuspješno. Ustaničke snage prešle su u snažan protivnapad, razbile ustaško-domobranske snage i natjerale ih u bjekstvo prema Ključu, Jajcu i Bosanskom Petrovcu. Poslije toga poraza zapovjedništvo kopnene vojske tzv. NDH pripremalo je novi napad, sa većim snagama i uz jaču podršku artiljerije i avijacije.

U međuvremenu, po naređenju komandanta 718. njemačke divizije, u dolini Sane koncentrisane su glavne snage ustaša, domobrana, žandarma i folksdojčera, koje su, uz učešće 1. bataljona 738. puka i obavještajne čete 718. njemačke divizije, 5. avgusta izvršile napad od Prijedora prema Brezićanima i Palančištu, radi obezbjeđenja eksploatacija i prevoza rude željeza iz rudnika Ljubije preko Brežićana, Bosanskog Novog i Zagreba u Njemačku. Došlo je do žestog okršaja kozarskih ustanika sa neprijateljem. U toj borbi poginulo je prvih pet Nijemaca na teritoriji Bosne i Hercegovine, a više ih je ranjeno.[17]

Neprijatelj je ponovo prikupio snage za uništenje partizana na Kozari, pa je poslije 12 dana, 18. avgusta, otpočela prva neprijateljska ofanziva na Kozaru, u kojoj je učestvovalo 10.500 ustaša i domobrana. Ofanziva nije uspjela. Rukovodstvo ustanka poslije te ofanzive odlučilo se za novu organizaciju ustanka, pa je dotadašnje frontove reorganizovalo u tri čete - Prijedorsku, Bosanskonovsku i Dubičku.

Poslije ofanzive na Kozaru, na uporni zahtjev italijanskog okupatora da se unište ustanici u njihovoj okupacionoj zoni na području Drvara, zapovjedništvo kopnene vojske tzv. NDH prikupilo je 5.500 ustaša i domobrana za napad od Bosanskog Petrovca ka Drvaru, koji je branio bataljon "Sloboda" Brigade nacionalnooslobodilačkih gerilskih odreda za Bosnu i Liku, koji je imao 400 naoružanih boraca. Napad je izveden 23. avgusta 1941. godine. Prvog dana borbe neprijatelj je prodro do Oštrelja, a sjutradan, 24. avgusta, izbio je do željezničkih stanica u Brizgaću i Oštrelju. Situacija je postala kritična. Zaprijetila je opasnost da se neprijatelj spusti sa Oštrelja u dolinu Unca i Drvara i uništi sav tamošnji narod, kako je i bilo naređeno ustaško-domobranskim snagama. Narod u Drvaru i Crvljivici saznao je za situaciju na Oštrelju i, nemajući drugog oružja, krenuo je s hladnim oružjem (noževima i toljagama) da pomogne svojim borcima. U tom kritičnom trenutku naoružani borci i narod krenuli su u silovit juriš, predvođeni Slavkom Rodićem, operativnim oficirom bataljona "Sloboda".

Uviđajući da se na ustaše, posle njihovog poraza na Oštrelju, ne može osloniti, vlada fašističke Italije donijela je odluku o ponovnom zaposjedanju svoje okupacione zone u tzv. Nezavisnoj Državi Hrvatskoj. Da bi izbjegla vlastite gubitke, oslanja se na politiku daljeg podsticanja bratoubilačke borbe u tim krajevima. Za njeno sprovođenje vlada fašističke Italije šalje u komandu 2. italijanske armije na Rijeci profesora Luzana, kome dodijeljuje čin generala i naređuje komandantu armije Vitoriu Ambroziu da mu u radu pruži svaku pomoć.

Na prvom sastanku Luzana je zatražio od komandanta armije podršku za formiranje i naoružavanje četničkih jedinica, koje je nazvao "Dobrovoljačka antikomunistička milicija".

Sprovodeći tu politiku, Italijani su već u avgustu 1941. svuda isticali da su oni prijatelji srpskog naroda i da će ga štititi od ustaša.

Zadatak za ponovno posjedanje teritorije Bosanske krajine dobio je 6. armijski italijanski korpus. Komandant tog korpusa, general Dalmaco, po naređenju profesora Luzana, aktivirao je četničke elemente da iznutra rovare i razbijaju partizanske jedinice prije nego što otpočne nastupanje divizija "Sasari" i "Bergamo", koje je odredio da izvedu tu ofanzivnu operaciju. Iste zadatke dobili su i četnici na području Bosanskog Grahova pod rukovodstvom popa Momčila Đujića i učitelja Laze Tešanovića, na terenu Mrkonjić-Grada pod rukovodstvom Uroša Drenovića, na terenu Manjače pod rukovodstvom Vukašina Marčetića i

na terenu Bosanskog Petrovca pod rukovodstvom Mane Rokvića. Osim njih, Italijani su i iz Knina uputili izvjestan broj četnika, svojih provjerenih agenata, da rovare na slobodnoj teritoriji, da ih obavještavaju i tako olakšaju zadatak italijanskih jedinica.

Italijanske divizije "Sasari" i "Bergamo", jačine 32.000 vojnika, krenule su 10. septembra koncentrično prema Drvaru, i to dijelovi divizije "Bergamo", od Glamoča preko sela Rora, a divizija "Sasari" preko Bosanskog Grahova i Resanovaca.

Divizija "Sasari" je 25. septembra prodrla u Drvar i odmah nastavila da nastupa prema Bosanskom Petrovcu, Ključu i Mrkonjić-Gradu. U tim mjestima je postavila posade jačine ojačanog batoljana (oko 1.000 ljudi).

Divizija "Bergamo" nastupala je glavnim snagama od Glamoča prema Livnu, a zatim prema Kupresu i Bugojnu, gdje je, takođe, uspostavila posade. Tako su italijanske trupe do polovine oktobra 1941. ponovo zaposjele italijansku okupacionu zonu u Bosanskoj krajini.

U njemačkom dijelu okupacione zone na teritoriji Bosanske krajine, komandant 718. njemačke divizije nastojao je svim silama da uništi ustaničke snage. U oktobru 1941. izvršio je i drugu ofanzivnu operaciju na području Kozare, ali potpuno neuspješno. Iskoristivši nesposobnost neprijatelja da efikasno interveniše, štab Kozarskog partizanskog odreda prešao je u protivnapad na jako neprijateljevo uporište u Gornjim Podgradcima, razbivši njegovu posadu. Tom prilikom su zaplijenjene veće količine oružja i ratne opreme.

Tek što je ofanzivna operacija na Kozari završena (23. oktobra), već 27. oktobra general Fortner preduzima ofanzivnu akciju sjeveroistočno od Banjaluke, prema Slatini, da bi početkom novembra iz Banjaluke preduzeo novu akciju istočno od Banjaluke, prema Kotor-Varošu.

Sve te ofanzivne akcije, iako su u njima učestvovale sve raspoložive njemačke snage, zajedno sa ustašama i domobranima, pretrpjele su potpun neuspjeh. Najteže posljedice tih neuspjeha bile su na Kozari, jer nije bio obezbijeđen izvoz rude željeza.

Zbog toga je komandant 718. njemačke divizije, ponovo naredio prikupljanje svih raspoloživih ustaško-domobranskih snaga radi konačnog uništenja partizana Kozare.

Nova ofanzivna operacija na Kozari počela je 24, a završila se 30. novembra, neuspješno. No, ta operacija je bila i najkrvavija, jer su udružene njemačko-ustaške jedinice počinile nečuvene masovne zločine nad narodom Kozare.

Dok su se vodile žestoke borbe u njemačkom dijelu okupacione zone u Bosanskoj krajini, u reokupiranom dijelu italijanske zone, posebno o okolini Glamoča i Kupresa, jedinice 3. krajiškog odreda, pod komandom Danka Mitrova, komandanta odreda i komandanta bataljona "Sloboda" i "Iskra", Dušana Metlića i Sime Šolaje, svakodnevno su napadale italijanske snage u garnizonima, posebno kad su bile u pokretu, i nanosile im teške gubitke.

Na području Bosanskog Grahova, Drvara i Bosanskog Petrovca štab 1. krajiškog odreda je morao zbog vrlo podmukle italijanske politike, najprije da politički razobliči Italijane u masama i kod boraca, pa tek onda da pređe u napad. Italijani su, zajedno sa četničkim elementima - "talijanašima", nastupali kao tobožnji zaštitnici i dušebrižnici srpskog naroda. Oni su "oplakivali" žrtve srpskog naroda od ustaša, hvalili Srbe kao prijatelje Italijana, razvozili kamionima po selima duhan, šećer, kavu, tekstil, petrolej (gas) i druge potrepštine i mijenjali ih za stoku i ostale prehrambene artikle, pri čemu su finansijski profitirali. Pored toga, u seoska područja ubacivali su svoje agitatore i špijune.

Za razobličavanje takve politike trebalo je vrlo intenzivno politički raditi do kraja 1941. godine. Pokazalo se, međutim, da je taj rad bio od velikog značaja za dalji razvoj NOP-a, ne samo na području Podgrmeča, Bosanskog Petrovca i Drvara, već i na cijeloj teritoriji Bosanske krajine. On se veoma pozitivno odrazio kasnije, prilikom formiranja proleterskih i udarnih partizanskih jedinica. Četničkoj politici je za tri mjeseca intenzivnog političkog rada među borcima i u narodu zadat definitivan udarac, a narod i borci su svjesno prihvatili liniju KPJ u borbi protiv okupatora i svih izdajnika.

I njemački okupator je na svom dijelu okupacione zone na teritoriji Bosanske krajine iz dana u dan trpio sve teže poraze i na političkom i vojničkom polju.

Da bi zaštitio izvoz rude željeza, komandant 718. njemačke divizije bio je prinuđen da traži pomoć. Na njegov zahtjev upućen je u Banjaluku 823. landesšicen bataljon, koji je dobio zadatak da obezbjeđuje saobraćaj na pruzi Banjaluka -Prijedor -Bosanski Novi - Bosanska Kostajnica. Pored tog bataljona, rejon rudnika Ljubije sa Prijedorom i saobraćaj u tom rejonu obezbjeđivala je i 2. bojna 11. domobranske pukovnije, koju je okupator poslije neuspjele novembarske ofanzivne operacije dislocirao na Mrakovici, na Kozari, gdje je ostala do njenog uništenja. Naime, štab 2. krajiškog NOP odreda je 5.decembra 1941. glavnim snagama napao i uništio tu domobransku bojnu.

Stoga je komandant 718. njemačke divizije ponovo tražio pomoć za obezbjeđenje rudnika željeza Ljubija. Polovinom decembra upućen je u Ljubiju 923. landesšicen bataljon, jačine 800 vojnika. Osim njega, okupator je u Ljubiji rasporedio i 8. ustašku bojnu, jačine 700 ustaša, tako da je krajem 1941. taj rudnik čuvalo 1.500 Nijemaca i ustaša. No, dok je okupator svu pažnju koncentrisao na obezbjeđenje rudnika željezne rude, štab 2. odreda preduzeo je glavninom snaga najžešće ofanzivne akcije na pruzi i tako spriječio izvoz rude. Istovremeno, druge snage odreda izvodile su ispade prema dolini Vrbasa. Jedna satnija domobrana, kao posada u Turjaku, napadnuta je 15. decembra i cijela zarobljena. Tada su oslobođena sva sela neposredno oko ceste Banjaluka - Bosanska Gradiška. Tako je i jedini izlaz iz Banjaluke prema Zagrebu bio ugrožen, a time i neprijateljska posada u Banjaluci. Taj pravac je i ranije bio kompromitovan sa pravca istoka kada je 3. odred (krajem novembra) uništio žandarmerijsku posadu u Hrvaćanima, na cesti Klašnice - Prnjavor, ubivši 55 žandarma i 12 ustaša. Tada su partizanske jedinice (Crnovrška partizanska četa) izbile pred tjesnac Klašnice. Komandant 718. njemačke divizije intervenisao je 19. decembra 1941. napadom ustaško-domobranskih snaga od Klašnica prema Prnjavoru i od Prnjavora prema Klašnicama. Napad je počeo na oba pravca. Ustaško-domobranskim snagama koje su napadale od Prnjavora suprotstavile su se Prnjavorska i Motajička partizanska četa, a onima koje su nastupale od Klašnica suprotstavila se Crnovrška partizanska četa. U žestokoj borbi koja je trajala tri dana nastupanje ustaško-domobranskih snaga je zaustavljeno, a zatim su natjerane na povlačenje.

Tim efektnim protivnapadom jedinica 3. odreda završene su borbe 1941. godine u Bosanskoj krajini. Bilans tih petomjesečnih, veoma intenzivnih i žestokih borbi bio je impresivan.

Oslobođena je velika teritorija Bosanske krajine, sem gradova i nekih većih mjesta.

Gradovi su blokirani, a komunikacije prekinute na slijedećim pravcima: Banjaluka - Prijedor, Prijedor - Bosanski Novi, Bosanski Novi - Bosanska Kostajnica, Bosanski Novi - Bosanska Krupa, Prijedor - Drvar, Banjaluka- Prnjavor, Banjaluka- Ključ, Banjaluka- Kotor-Varoš- Teslić, Banjaluka-Mrkonjić-Grad, Banjaluka - Jajce, Ključ - Bosanski Petrovac, Bihać - Bosanski Petrovac, Jajce - Donji Vakuf.

Krajem 1941. iz Banjaluke je povučena 718. njemačka divizija i dislocirana u Sarajevo, radi učešća u ofanzivi u istočnoj Bosni. Na teritoriji Bosanske krajine ostale su slijedeće neprijateljske snage:

- njemačke snage: 923. lanedesšicen bataljon u Ljubiji, SS "Princ Eugen" bataljon u Derventi, bataljon folksdojčera u Srpcu - ukupno 1.500 vojnika;

- italijanske snage: najveći dio snaga 6. italijanskog korpusa 2. armije bio je raspoređen na teritorije Bosanske krajine; 8. bataljon "Crnih košulja" (skvadrista) u Ključu; 6. mitraljeski bataljon u Kupresu; 106. mitraljeski bataljon u Drvaru; 31. bataljon "bersaljera" 4. puka u Mrkonjić-Gradu; 2. grupa lakih tenkova "San Marko" u Bihaću; 1. bataljon 31. tenkovskog puka u Bosanskom Grahovu;

divizija "Bergamo" na prostoru Glamoč - Kupres - Duvno - Livno - Imotski -Sinj; divizija "Sasari" na prostoru Ključ - Bosanski Petrovac - Drvar - Bosansko Grahovo - Knin; brza divizija "Emanuele Filiberto testa di Fero" na prostoriji Bihać - Velika Kladuša - Vrnograč - Bosanska Krupa - Ripač i 258. baterija topova 65 mm iz sastava zadarske grupe u Mrkonjić-Gradu.

Prilikom ponovnog zaposjedanja teritorije Bosanske krajine oktobra i novembra 1941. učestvovala je i italijanska brza divizija "RE", koja se početkom decembra vratila u Italiju. Njene jedinice su u oktobru i novembru zaposjedale dolinu Une na sektoru Bihaća, Bosanske Krupe i Cazina. Po njenom povlačenju u Italiju krajem 1941, italijanske snage na teritoriji Bosanske krajine imale su ukupno 46.000 vojnika;

- ustaško-domobranske snage: krajem 1941. godine njemački opunomoćeni general u tzv. NDH, Glajze fon Horstenau, naredio je vladi NDH da reorganizuje ustaško-domobransku vojsku. Umjesto zapovjedništava divizijskih područja, formirani su domobranski zborovi kao operativne jedinice. Formirana su tri zbora sa precizno određenim područjem djelovanja. Ali, nezavisno od teritorijalne podjele jedinica, sva tri domobranska zbora vodila su borbe na teritoriji Bosanske krajine.

Ustaše su formirale posebnu ustašku vojsku, zvanu ustaška vojnica. Sjedište zapovjedništva ustaške vojnice, na čijem čelu je bio komandant, ustaški pukovnik Tomislav Sertić, bilo je u Zagrebu.

Do kraja 1941. formirano je 12 ustaških bojni. Šest je bilo na teritoriji Bosanske krajine. Osim njih, na teritoriji Bosanske krajine, na sektoru Bosanske Dubice i Bosanske Gradiške, djelovao je i ustaški odbrambeni zdrug, čiji je glavni zadatak bio da ubija ljude u logoru Jasenovac. Taj zdrug je izvodio češće ispade iz logora Jasenovac na sektor Bosanske Dubice i Bosanske Gradiške i masovno ubijao nedužni narod.

Vlada tzv. NDH pojačala je do kraja godine i žandarmeriju (oružništvo). Oružništvo je od 27. jula 1941. do kraja godine doživjelo najveće poraze. Glavni udar partizani su izvršili upravo na oružničke postaje (stanice), koje su, pored ustaških tabora, bile glavna uporišta okupatorske vlasti. Mnoge oružničke postaje su uništene, a preživjeli oružnici zarobljeni. Znatan broj oružnika je pobjegao iz postaja u jača uporišta.

Ministarstvo hrvatskog domobranstva popunilo je gubitke u oružništvu, čak ga je i ojačalo jer su to bile specijalizovane jedinice za borbu protiv ustanika, efikasnije od domobrana. Organizacija oružništva nije se izmijenila, ali je povećan broj pukovnija sa četiri na šest, od kojih je je pet djelovalo na teritoriji Bosne i Hercegovine.

Krajem 1941. ustaško-domobranske snage koje su bile angažovane na teritoriji Bosanske krajine imale su: 32.000 domobrana; 7.000 ustaša; 3.000 oružnika (žandarma); 8.000 ustaša po taborima, logorima, stožerima, te divljih ustaša, i 1.500 policajaca i agenata - ukupno 51.500 naoružanih vojnika.[18]

Na teritoriji Bosanske krajine do kraja 1941. formirana je i jedna četnička jedinica (Četnički bataljon "Kočić") na terenu Mrkonjić-Grada. Bataljon je formiran 10. decembra 1941, a komandant mu je bio Uroš Drenović.

Ukupne neprijateljske snage krajem 1941. u Bosanskoj krajini bile su slijedeće: 1.500 Nijemaca; 46.000 Italijana; 32.000 domobrana; 7.000 ustaša ustaške vojnice; 8.000 ustaša u taborima i logorima[19] 3.000 oružnika[20] 1.500 policajaca i agenata i 400 četnika - ukupno 99.400 naoružanih vojnika.

Osim njih, bilo je i nekoliko stotina naoružanih organa upravnih vlasti, tako da je na teritoriji Bosanske krajine krajem 1941. bilo više od 100.000 naoružanih neprijateljskih vojnika.

Nasuprot navedenim neprijateljskim snagama, partizanske snage, svrstane u tri krajiška odreda, imale su 8.000 boraca, naoružanih sa 7.000 pušaka, 163 puškomitraljeza, 50 teških mitraljeza, 5 minobacača i 5 topova.

Takav odnos snaga izgleda nepovoljan za snage NOP-a u Bosanskoj krajini, jer na svakog partizanskog borca dolazi po 12 neprijateljskih vojnika, i to neuporedivo bolje naoružanih. Međutim, nadmoćnost neprijatelja je samo prividna, jer nisu uzeti u obzir svi bitni elementi odnosa snaga, u prvom redu narod Bosanske krajine, koji je većinom bio opredijeljen za NOP i koji je organizovano i planski sudjelovao u političkoj i oružanoj borbi i drugim oblicima borbe i otpora, pri čemu se podrazumijeva i izvjestan stepen spontanosti karakteristične za akciju svakog masovnog pokreta.

Kad se taj i mnogi drugi relevantni faktori, koji čine elemente (kvantitativne i kvalitativne) moći masovnog narodnog pokreta, uvedu u analizu odnosa snaga, pokazuje se daje krajem prve godine rata u Bosanskoj krajini NOP bio nadmoćan i da su se okupatori i kvislinzi na tom području našli u vrlo teškoj situaciji.

Ta tvrdnja najvjerodostojnije se dokazuje samim rezultatima oružane borbe u prvih pet mjeseci - od ustanka do kraja prve ratne godine. Treba dadati još jedan podatak koji govori o intenzitetu oružane borbe u Bosanskoj krajini od početka ustanka do kraja 1941. i o inicijativi kojaje bila na strani snaga NOP-a. Naime, od početka ustanka do kraja 1941. tri krajiška NOP odreda izvršila su 260 uspješnih napada na Nijemce, Italijane i njihove sluge - domaće izdajnike. To znači da su svakog dana uspješno izvođene gotovo po dvije akcije.

Ako se zna da je krajem jula 1941. u borbu krenulo oko 800 ustanika, naoružanih vatrenim oružjem, protiv 25.000 dobro naoružanih Nijemaca, Italijana, ustaša, domobrana, žandarma i drugih, nameće se pitanje kako je bilo moguće zadržati operativnu i taktičku inicijativu i takav intenzitet borbe, i ispoljiti takvu aktivnost i ostvariti takve rezultate s obzirom na to da je odnos u ljudstvu bio čak 31:1 u korist neprijatelja, a u naoružanju i vojnoj opremi odnos je bio još nepovoljniji za NOP. Jedino mogućno objašnjenje te, na prvi pogled paradoksalne činjenice, treba tražiti u onim činiocima vojne moći koji se na početku procesa oružane borbe iskazuju u latentnom obliku, da bi se sa odvijanjem procesa preobrazili u elemente stvarne i aktuelne snage.

To su politički, moralni, psihološki, geopolitički i drugi činioci i specifična ratna vještina koja uzima u obzir sve te faktore i povezuje u cjelinu njihovo djelovanje. U tom pogledu situacija na operativnom području Bosanske krajine nije se ni po čemu razlikovala od situacije na cjelokupnom jugoslovenskom ratištu.

U Jugoslaviji su krajem 1941. dejstvovala 43 narodnooslobodilačkapartizanska odreda, 10 bataljona i jedna brigada. Te snage su vezivale za sebe 18 italijanskih, pet njemačkih i pet bugarskih divizija, dijelove tri mađarske brigade, ustaško-domobranske snage, nedićevce, četnike Draže Mihailovića i druge neprijateljske formacije. Ukupno je bilo 400.000 fašističkih vojnika nasuprot 80.000 boraca NOP-a.

Ne samo da okupatori nisu mogli povući veći dio snaga iz Jugoslavije i poslati ih na istočni front (tada je već bila zaustavljena njemačka ofanziva pod Moskvom) nego su morali dovlačiti i nove snage sa istočnog fronta (113. diviziju), iz okupirane Francuske (342. diviziju) i iz Grčke (125. puk). Tim snagama i svim ostalim koje su zaposjedale Jugoslaviju pokušali su da unište NOP u Jugoslaviji krajem 1941. i zimi 1942. godine.

Početkom decembra 1941. general Paul Bader, komandant "Više komande 65" (rang korpusa), odgovoran za stanje u Srbiji i tzv. NDH, zaključio je da su snage pod njegovom komandom slabe i nedovoljne za borbu sa snagama NOP-a i da će i dalje trpjeti poraze. Stoga je tražio izlaz iz te nepovoljne situacije u dva pravca: prvo, i dalje tražiti pojačanje, i drugo, posrednim djelovanjem specijalnim metodama razoriti NOP iznutra.

Šef Gestapoa (njemačke tajne policije) u Beogradu, pukovnik Sefer, predložio je generalu Baderu da pomoću četničkih snaga Draže Mihailovića, sa kojim je imao tajni sporazum, razbije iznutra snage NOP-a, čime će se postići veliki uspjeh, bez prolijevanja krvi, i produbiti i zaoštriti bratoubilačka borba jugoslovenskih naroda do njihovog međusobnog uništenja. General Bader se s tim prijedlogom složio.

Pukovnik Sefer je tada preko svojih organa uputio poziv nekim izbjeglicama, četnički nastrojenim Srbima sa teritorije tzv. NDH da mu se jave. Onima koji su se javili naloženo je da pođu u zavičajni kraj i rade na razbijanju partizanskih jedinica i formiranju četničkih. Među učesnicima tog skupa bilo je i osamdesetak Srba sa teritorije Bosanske krajine.[21] Odatle su upućeni u Banju Koviljaču kod Loznice, gdje su podučavani podzemnom razornom radu i pučevima koje treba da izvode u partizanskim jedinicama i pripremljeni za izvodenje atentata na komuniste i istaknute borce NOP-a. Kada su dovoljno obučeni, upućeni su sa vodičima do rijeke Bosne, koju su prešli između Doboja i Zenice, a odatle se noću potajno prebacivali na teritoriju Bosanske krajine.

[1] Arhiv Vojnoistorijskog instituta (u daljem tekstu: AVII), k. 9, reg. br. 34/10-a, njemačka arhiva.

[2] Bataljon zaštitnih lovaca je formiran od pripadnika Mačekove zaštite, vođe HSS-a.

[3] AVII, k. 134, reg. br. 12/2-4, ustaška arhiva.

[4] Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu jugoslovenskih naroda (u daljem tekstu: Zbornik), tom II, knj. 2, dok. br. 1.

[5] Knjiga KRAJIŠKE BRIGADE, str. 52, Banja Luka, 1951, Zbornik sjećanja "Srednja Bosna u NOB", knj.I.

[6] Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu izabran je na Oblasnom partijskom savjetovanju, udržanom u jesen 1940. u kući Rudolfa Rojca u Banjaluci.

[7] Branku Babić, izjava u Muzeju Bosanske krajine u Banjaluci.

[8] AVII, IRP, Sarajevo, 1/48.

[9] AVII, k. 1998, Fascikla 6.

[10] Zbornik NOR-a, tom IV, knj. 1, dok. 77, str. 169.

[11] Zbornik sjećanja, "PODGRMEČ U NOR" i AVII, k. 1997, reg. br. 114.

[12] Dušan Misirača, "NACIONALNI PARK KOZARA", str. 20-21.

[13] AVII, k. 162, reg. br. 1/1-1.

[14] AVII, k. 134, reg. br. 3/2.

[15] Isto.

[16] Isto.

[17] Dušan Misirača, "NACIONALNI PARK KOZARA", str. 5.

[18] Naređenje štaba 51. njemačkog armijskog korpusa od 30. aprila 1941. za razvoj domobranstva, AVII, k. 134, reg. br. 7/2-8 i 8/3-1.

[19] Zbornik zakona i naredbi vlade tzv. NDH od 21. avgusta 1941, AVII, k. 77 reg br. 22/3-5.

[20] AVII, k. 1, reg. br. 12/2-2; k. 152, reg. br. 4/7-4; k. 3, reg. br. 3/1-17; k. 152-A, reg. br. 12/2-1;

k. 51. reg. br. 12/2-1 i k. 169, reg. br. 3/8-1.

[21] AVII, UDB-a, Zagreb, 20/720.

[22] AVII, IRP, Sarajevo, 1/270.