Stanko Petelin Vojko: GRADNIKOVA BRIGADA

U proleće 1945. godine bilo je očigledno da se nemačke snage u severnoj Italiji, jugozapadnoj Mađarskoj i Dalmaciji neće moći duže vreme odupirati pritisku sovjetske, jugoslovenske i anglo-američke armije. Nemačka komanda je, pored ovoga, očekivala i savezničko iskrcavanje u Istru i Tršćanski zaliv, pa bi odbrana jadranske obale bila veoma teška i nesigurna ako bi se u neposrednoj pozadini nemačkih odbrambenih položaja nalazile jače partizanske snage. Zato su policijske vođe na Jadranskom primorju i u 18. vojnom okrugu Odilo Globočnik i Ervin Rezener (Rösener), pod čijom su se komandom nalazile sve satelitske i policijske snage, a prema potrebi i neke vojne operativne jedinice sa teritorije jadranskog primorja, preduzele poslednju ofanzivu protiv snaga 9. korpusa.

Prema nemačkim planovima, ofanziva je podeljena u dva dela: u prvom — "Frilingsangang" ("Frühlingsangang") — trebalo je očistiti zapadni deo Gorenjskog i područje Cerkna, a u drugom — "Vinterende" (Winterende") centralni deo Slovenačkog primorja (sektor Vojsko, Čepovanska dolina, Banjška visoravan i Trnovska šuma). Za izvršenje ovog zadatka bile su privučene veoma jake snage. U prvom delu ofanzive koja je počela 19. marta 1945, učestvovale su ne samo snage koje je neprijatelj već inače držao na Jadranskom primorju (10. SS policijski puk, 3. bataljon 15. SS policijskog puka, dva bataljona 1. srpskog dobrovoljačkog korpusa), već i snage iz gorenjskog i ljubljanskog područja (28.SS policijski puk, jedinice esesovske podoficirske škole iz Ljubljane, neke ruske kvislinške i grčke kvislinške jedinice iz okoline Ljubljane, domobranski 2. bataljon iz Rakeka, domobranske i četničke jedinice iz Dolomita,[1] pa čak i iz udaljenijih pokrajina (13. SS policijski puk iz Koruškog, 17. SS policijski puk iz Štajerskog i Koruškog). Ukupno je učestvovalo oko 15.000 nemačkih, i talijanskih, nedićevskih, četničkih, ruskih, grčkih i domobranskih vojnika.

Drugi deo neprijateljske ofanzive — "Vinterende" — počeo je 19. marta, u isto vreme kad i prvi. Međutim, Nemci su se u početnom periodu ugavnom ograničavali na blokadoi glavnine snaga 9. korpusa na širem području Trnovske šume, a pred kraj meseca su jedinicama koje su bile na sektoru Gorenjskog i Cerkna pa ih povukli kad im više nisu bile potrebne pojačali snage u centralnom delu Slovenačkog primorja kako bi zajedničkim snagama stegli obruč oko glavnine 9. korpusa.

— na visinskim tačkama, na liniji Idrja — Jagršče — Šebrelje — Reka — Bukovo — Baška grapa posela je položaje borbene grupe ,,Blank"(10. SS policijski puk, 3. bataljon 15. SS policijskog puka, dva bataljona 1. srpskog dobrovoljačkog korpusa i još neke manje jedinice);

— iz doline Soče prema Banjškoj visoravni vršila je pritisak borbena grupa "Han" ("Hahn") (24. SS brigada kraških lovaca[2] sa nekim manjim jedinicama) sa zadatkom da od 20. marta očisti svu Banjšku visoravan;

— desno od nje, preko Trnova prema Lokvama, napadala je borbena grupa "Bikovski" ("Bikowsky") (2. kozački puk bez jednog bataljona);

— u Vipovskoj dolini, na liniji Gorica — Šempas — Ajdovščina — Col, nalazila se na položajima četnička Dinarska divizija, a na liniji Col — Crni vrh — Idrija, pored četnika, i jedan bataljon 2. kozačkog puka, snage domobranskog 1. udarnog puka i neke italijanske policijske jedinice. Ukupno je bilo angažovano oko 23.000 nemačkih i kvislinških vojnika, dok se u narednim danima, pristizanjem novih jedinica, taj broj popeo na više od 30.000 ljudi.

— na liniji Predmeja — Col — Crni vrh nalazila se Bazoviška brigada, ojačana jednim bataljonom Vojkove;

— na širem području sela Vojsko nalazila se Gregorčičeva brigada, italijanska 156. brigada "Bruno Buoci" ("Bruno Buozzi") i udarna četa 31. divizije;

— severno od reke Idrijce, na Šentviškogorskoj visoravni, nalazila se italijanska 157. brigada "Gvido Pičeli" ("Guido Piccelli");

— na liniji Zavrh — Trnovo — Krnica nalazile su se Gradnikova i Prešernova brigada.

U Trnovskoj šumi, pored ovih operativnih jedinica, nalazilo se bar još toliko, ako ne i više, raznih pozadinskih jedinica i ustanova (pokretne bolnice, komande mesta, radne jedinice, radionice, štab korpusa sa svojim odsecima, savezničke misije), organa narodne vlasti itd[3].

[1] Od domobranskih jedinica ti ofanzivi su, pored 2. bataljona iz Rakeka, učestvovale i neke posadne čete iz Dolomita (43. četa iz St. Jošta, 44. četa iz Sv. Tri kralja, 45. četa iz Logateca, 46. četa iz Hotedršice i 72. četa). U tim četama ukupno je bilo 563 domobrana (izveštaj organizacijskog štaba slovenačkog 'domobranstva od 6. aprila 1945. — Arhiv IIRP. F. 283).

[2] 24. SS brigada kraških lovaca formirana je od pripadnika raznih nacionalnosti (Španaca, Francuza, Poljaka, Italijana, Nemaca itd. koji su imali svoje posebne bataljone i čete). Početkom 1945. godine bila je raspoređena na sektoru Videma i Pontebe. U svom sastavu imala je 59. i 60. puk sa ukupno od oko 8.000 ljudi.

[3] Zapovest višeg SS i policijskog vođe za Jadransko primorje od 15. marta 1945. (Arhiv VII u Beogradu); Stanko Petelin: Osvo-boditev Slovenskega primorja", str. 128 — 130, Nova Gorica, 1965.