Stanko Petelin Vojko: GRADNIKOVA BRIGADA

Za Slovence koji su rapalskim ugovorom ostali van granica Jugoslavije počela su teška vremena. Za svega nekoliko godina italijanske fašističke vlasti likvidirale su sve slovenačke škole i kulturno-prosvetne ustanove, zabranile slovenačku štampu i sprečile upotrebu slovenačkog jezika na javnim mestima. Radi većeg terora nad Slovencima, fašističke su vlasti u mnogim selima uspostavile karabinijerske i milicijske stanice, a izgrađeno je bilo na desetine kasarni, naročito blizu jugoslovensko-italijanske granice, u kojima su se nastanile graničarske, fašističke i vojne jedinice.

Brza i sramna katastrofa kraljevske Jugoslavije u aprilskom ratu 1941. prilično je demoralisala primorske Slovence, ali je njihova mržnja prema fašističkom režimu ostala ista.

Mada su na Slovenačkom primorju usliovi za razvitak ustanka protiv okupatora bili mnogo teži nego na drugoj strani granice, jer je ona i posle kapitulacije kraljevine Jugoslavije bila gotovo hermetički zatvorena, pa je zbog toga prelazak naših partizanskih jedinica i kadrova na Slovenačko primorje bio veoma otežan, ustanak je i ovde dobio široke razmere. Međutim, na Slovenačkom primorju vlast je i dalje bila čvrsto u rukama italijanskih fašista. No i pored toga, prve partizanske jedinice tamo su se pojavile već ujesen 1941. Godinu dana kasnije, 10. avgusta 1942, u Vipavskoj dolini je formiran prvi partizanski bataljon "Simon Gregorčič".[1]

Fašističke vlasti Italije učinile su sve da onemoguće ustanak i njegov dalji razvitak. One su početkom 1942. godine zaposele niz novih uporišta na Nanosu i u Trnov-skoj šumi da bi lakše pratile pa i onemogućile kretanje partizanskih jedinica. Patroliranje duž železničkih pruga bilo je sve intenzivnije, dok su noću na mnoga mesta postavljane zasede. Vojnici slovenačke nacionalnosti nisu od italijanskih komandi mogli dobiti odsustvo jer su se one plašile da će vojnici otići u partizane. No i pored tih mera oni su bežali iz jedinica i odlazili u partizane.

Radi širenja pokreta na Slovenačkom primorju, u oktobru 1942. upućen je Loški odred sa oko 70 boraca i na Slovenačkom primorju spojio se sa bataljonom "Simon Gregorčič" koji je već tada imao oko 140 boraca. Loški odred tada je promenio i svoj naziv u Soški.[2]

Primorski narod je sa velikim oduševljenjem primio partizanske borce iz "Jugoslavije". U jedinice je došlo toliko novih boraca da je u martu 1943. došlo do reorganizacije odreda; tako se iz Soškog odreda formira Severno-primorski koji ima dva bataljona na širem području Tolmina, i jedan u Brdima, dok je Južnoprimorski odred imao dva bataljona: prvi "Simon Gregorčič" koji je dejstvovao, uglavnom, u Vipavskoj dolini, a drugi se zadržavao pretežno na Krasu.[3] Sve je više stizalo novih boraca. Pošto nije bilo dovoljno oružja, mnogi su upućeni preko stare italijansko-jugoslovenske granice u Notranjsko i Dolenjsko u naše brigade da se u njima naoružaju.[4]

[1] "Vojnoistorijski glasnik" 3/1954, str. 59 (Ivo Juvančič: Italijanske snage u borbi protiv NOV i POS u Slovenskom primorju).

[2] Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu Jugoslavije, tom VI, knjiga 4, dok. br. 50 (Zapovest Glavne komande slovenačkih partizanskih četa od 1. septembra 1942. god.).

[3] Stanko Petelin: ,.Med Triglavom in Trstom", Ljubljana 1963, str. 11.

[4] "... uspešna mobilizacija nesumnjivo predstavlja najveći rezultat dosadašnje oslobodilačke borbe primorskih Slovenaca..." (Dopis CK KPS od 20. juna 1943. god. Pokrajinskom komitetu KPS za Primorsko — Arhiv CK KPS u Ljubljani).