Stanko Petelin Vojko: GRADNIKOVA BRIGADA

Gradnikova brigada je dejstvovala uglavnom na teritoriji Slovenačkog primorja.[1]1

Na ovoj teritoriji se gotovo svi veći gradovi nalaze na obali Jadranskog mora (Tržič, Trst, Milje, Koper, Izola i Piran) ili duž reke Soče (Gorica, Tolmin i Kobarid) koja izvire visoko u Julijskim Alpima, a blizu Tržiča uliva se u Jadransko more.

Zemljište između mora i Vipavske doline, koja se duž reke Vipave pruža opštim pravcem istok — zapad, kraškog je karaktera sa malo šuma i mnogo kamenjara, udolina i vrtača. Stanovništvo se bavi pretežno vinogradarstvom. Za dejstvovanje većih partizanskih jedinica zemljište je dosta nepovoljno. Ono je isto tako nepovoljno i u Slovenačkoj Istri koja ima slične karakteristike.

Vipavska dolina je gusto naseljena i bogatija odi svih ostalih delova Slovenačkog primorja. Od većih naseljenih mesta u Vipavskoj dolini treba istaći Ajdovščinu i Vipavu. Mada talasasto zemljište sa bujnom vegetacijom nudi prilične mogućnosti za prikrivanje i dejstvovanje manjih partizanskih jedinica, to se ne bi moglo reći i za veće jedinice, kao što su brigade.

Vipavska dolina se u zapadnom delu produžava u Goriško sa gradom Goricom, a u istočnom delu preko sedla kod) sela Razdrto u Pivku sa Postojnom.

Severno od Pivke i Vipavske doline proteže se prilično ispresecano, pošumljeno i srednjeplaninsko zemljište (Nanos, Trnovska visoravan, Banjška visoravan, Sentviško-gorska visoravan, Idrijsko i Cerkljansko). Preko tog dela Slovenačkog primorja teku sa istoka prema zapadu u dubokim klisurama dve reke — Idrijca i Bača. Tu je naseljenost dosta slaba (veća mesta su samo Čepovan i Idrija), komunikacije su odi manjeg značaja, a zemljište, uglavnom,, pošumljeno, pa su se partizanske jedinice duže zadržavale na tim sektorima.

Još severnije — na desnoj obali reke Bače i u gornjem delu Soče — zemljište brzo prelazi u preko 2000 metara visoke gole i gotovo neprolazne planinske masive Julijskih Alpi. Na tom sektoru partizanske jedinice sklanjale su se, pre svega, kada je neprijatelj "čistio" teritoriju i za vreme njegovih većih ofanzivnih akcija.

Slična situacija, u topografskom pogledu, bila je i na desnoj obali Soče, s tom razlikom što se od obala Jadranskog mora prema severu prvo pruža Furlanska nizija sa najvećim gradom Videmom (Udine) koja postepeno prelazi u brdovitu Benešku Sloveniju, a najzad u planinsku oblast Režija. Mada su se partizanske jedinice zadržavale i dej-stvovale na jednoj i drugoj strani Soče, ova hirovita i planinska reka, naročito u prolećnim mesecima, predstavljala je značajnu prirodnu prepreku, jer su se gotovo svi mostovi nalazili pod kontrolom neprijatelja.

Glavne komunikacije vodile su preko južnog dela Slovenačkog primorja i duž kotlina reka. Tu treba, pre svega, istaći železničku prugu Ljubljana — Postojna — Sežana — Trst sa železničkim čvorom St. Peter (sada Pivka) — Rijeka, i put Ljubljana — Postojna — Razdrto — Ajdovščina — Gorica sa jednim pravcem Razdrto — Trst. To je, nesumnjivo, bila najvažnija komunikacija koja je vodila preko Slovenačkog primorja i zato su je okupatori — prvo Italijani, a kasnije Nemci — najbolje čuvali.

Ostale komunikacije koje se pružaju u pravcu zapad — istok (na primer, Tolmin — Idrija) bile su od manjeg značaja. Jako obezbeđena bila je i železnička pruga koja od Gorice vodi dolinom Soče do Sv. Luci je (sadašnjeg Mosta na Soči), a zatim dolinom Bače (takozvanom Baškom grapom) do pograničnog mesta Podbrdo i kroz tunel prolazi u Bohinjsku Bistricu, a zatim dolinom Save Bohinjke dalje prema Jesenicama.

Od komunikacija koje vode prema se veru i čiji je značaj porastao naročito posle otvaranja italijanskog fronta i približavanja ostalih frontova teritoriji Slovenačkog primorja, treba pomenuti komunikaciju koja iz Gorice vodi dolinom Soče preko Tolimina i Kobarida za Trbiž i dalje za Koruško, a pre svega železničku prugu i drum iz Videma dolinom reke Talj amenta (Tagliamento) preko Pontebe prema severu.

Na ovoj teritoriji koja ima oko 4.800 km2, početkom drugog svetskog rata živelo je oko 600.000 ljudi, od kojih pola Slovenaca, a pola Italijana.[2] Najviše Italijana živelo je u samom Trstu (oko 250.000), obalskim gradovima (Tr-žiču, Koperu, Izoli i Piranu) i Gorici, dok je ostala teritorija bila nastanjena gotovo samim Slovencima.

[1] Pod pojmom Slovenačko primorje treba razumeti teritoriju koja se pod italijanskom okupacijom nalazila već pre aprilskog rata 1941. i, sem veeih gradova, bila pretežno naseljena Slovencima. Sastavni delovi Slovenačkog primorja su i Slovenačka Istra (sa gradovima Koper, Izola i Piran), Beneška Slovenija, (zapadno od Soče u njenom srednjem toku) i Režija (planinsko područje severno od Beneške Slovenije).

[2] Tačan broj teško je utvrditi jer su italijanske vlasti, prilikom ranijih popisa, mnoge Slovence prikazivale kao Italijane, a ujedno su, u skladu sa svojom kolonizatorskom politikom,, stimulisale i omogućile hiljadama italijanskih učitelja, činovnika, policajaca, karabinijera itd. naseljavanje u mesta gde su pred prvi svetski rat živeli isključivo Slovenci. Iz prvog italijanskog popisa stanovništva iz 1921. godine može se videti da je tada u Tršćanskoj i Goriškoj pokrajini, koja je obuhvatala i deo Furlanije, živelo 299.000 Italijana, 70.000 Furlana, 266.000 Slovenaca i 12.000 Hrvata i pripadnika ostalih jugoslovenskih naroda. (Lavo Cermelj: Plan upravne podele Slovenskog primorja — Arhiv Instituta za istoriju radničkog pokreta u Ljubljani, F. 15).