Jovan Kokot: DVANAESTA SLAVONSKA

U skladu sa direktivom Vrhovnog štaba NOV i POJ i naređenja vrhovnog komandanta Josipa Broza Tita, napad na Viroviticu bio je logičan nastavak borbi u januaru, kada je izvršeno obimno rušenje glavne željezničke pruge Zagreb-Beograd. Iz Slavonske Posavine na jugu Slavonije, na maršu dugom preko 100 km, 12. slavonska divizija prešla je preko Papuka i prebacila se na sjever u Podravinu da bi napala Viroviticu, Suhopolje, Špišić, Bukovicu i Lukač.

Prema obavještajnim i informativnim podacima, u Virovitici se nalazilo oko 500 vojnika: jedan konjički eskadron od 250 vojnika, 150 folksdojčera, 100 pitomaca Domobranske podoficirske škole i oko 50 žandarma naoružanih mitraljezima, puškomitraljezima, minobacačima i puškama.^[1] Brojno stanje neprijateljevih snaga u Virovitici bilo je slično jačini neprijateljevih snaga u Voćinu, Okučanima i Pakracu. Ali, između njih, objektivno postojala je osjetna razlika u borbenom kvalitetu, naoružanju i sistemu odbrane. Na osnovu utvrđenih parametara, procjene borbene gotovosti i drugih elemenata koji su procjenjivani, neprijateljeva posada u Virovitici nije imala kvalitete i mogućnost za vođenje odbrane za duže vrijeme. Prema tome, postojali su realni uslovi da se neprijateljeva posada likvidira još u toku noći ili, najkasnije u prepodnevnim satima i na taj način, oslobodi Virovitica. Prema zapovjesti Štaba 12. slavonske divizije u napadu je učestvovalo šest bataljona:^[2] tri bataljona 12, dva bataljona 16. i jedan bataljon 17. slavonske brigade. Prvi bataljon 12. brigade određen je u divizijsku rezervu. Na obezbjeđenju napada nalazila su se dva bataljona: jedan bataljon iz 16. i jedan iz 17. brigade. Taktička nadmoćnost i odnos snaga bio je 3,5:1 u korist 12. slavonske divizije. Međutim, samo taj činilac i ako značajan, nije bio odlučujući za uspješan napad i likvidaciju neprijateljevog uporišta u Virovitici.

Treći bataljon 16. brigade dobio je delikatan zadatak da zatvori i brani najosjetljiviji i najvažniji pravac: Suhopolje - Podravska Slatina i Suhopolje - Pčelić. Osnovni zadatak bataljona sastojao se u tome da poruši željeznički čvor i prugu Suhopolje - Osijek i Suhopolje - Pčelić - Miokovićevo. Njegov zadatak bio je važniji od svih ostalih bataljona koji su učestvovali u napadu, a kasnije razvoj događaja potvrdio je da je njegova uloga bila sudbonosna za neuspjeh u napadu na Viroviticu.^[3] Kasnije će se vidjeti da se napad na Viroviticu, od samog početka odvijao suprotno od plana Štaba 12. slavonske divizije.

Prema zapovjesti Štaba 12. slavonske brigade njeni bataljoni napadali su glavne objekte u Virovitici, u kojima se nalazila ustaška policija, folksdojčeri, otporne tačke na ciglani i na virovitičkom groblju, objekti ustaškog tabora i logora, zgrada gradskog i kotarskog poglavarstva.^[4] Zapovjest Štaba Brigade i štaba bataljona bila je indikativna po tome što su zadaci četama, pa čak i vodovima, usitnjeni do te mjere, da je to prilično ograničilo inicijativu starješina nižih i najnižih taktičkih jedinica. Organizacija sadejstva između četa u okviru bataljona, nije bila ni dovoljno jasna ni precizna. Zadaci su bili isprepletani tako, da su čak tri čete, iz tri različita bataljona, napadale na ustaški tabor koji je branilo 10 ustaša. Tamna i kišovita noć i nesigurni vodiči otežavali su podilaženje, a naročito orijentaciju u kretanju i pronalaženju objekata za napad, koji su bili razvučeni na velikoj uređenoj površini. Zbog prestrašenih vodiča, bataljoni i čete proveli su više vremena u lutanju i traženju neprijateljevih objekata, nego u borbi. Dok su bataljoni lutanjem izgubili dragocjeno vrijeme tražeći objekte za napad, prošlo je dosta vremena za iznenađenje koje je ulaskom u Viroviticu postignuto, poslije 1-2 sata lutanja bez orijentacije, izgubljena je šansa da se neprijateljevi objekti zauzmu na prepad.

Neprijatelj je znatno kasnije osjetio prisustvo Brigade i organizovao otpor. Noću su jedino 2. i 4. bataljon izvršili dobijene zadatke, dok je 3. bataljon podbacio i samo djelimično izvršio dio svog zadatka. Četvrti bataljon likvidirao je neprijateljevu posadu koja se nalazila u groblju, ciglani, pilani, i željezničkoj postaji koja se nalazila u gradu. Bataljon je zarobio 16 vojnika i zaplijenio 16 pušaka.

Treći bataljon zauzeo je ustaški tabor i zapalio je zgradu, a posadu ustaške policije nije likvidirao, djelimično zbog nepovoljnog prilaza i brisanog prostora, ali više zbog nesnalaženja u organizaciji vatrenog sistema i nedovoljnog uticaja štaba bataljona. Jedinice ovog bataljona bile su razdvojene velikim međuprostorima i odvojene blokovima kuća i ulica, a to je otežavalo održavanje veze i uspješnije komandovanje. Od početka napada 2. bataljon je bio prisiljen da vodi borbu u poluokruženju, a sutradan, 12. februara između 8 i 10 sati prisiljen da pod dramatičnim okolnostima vrši proboj između dva oklopna voza koji su krstarili prugom i spriječavali povlačenje bataljona u pravcu Bilo-gore. Prilikom proboja, bataljon je pretrpio gubitke od 8 poginulih, 14 ranjenih i 8 nestalih boraca. U proboju su se borci ovog bataljona junački borili, pa su čak uspjeli da izvuku sve svoje poginule i ranjene borce, sem jednog borca i bolničarke. Najveći uspjeh postigla je najmanja taktička jedinica Brigade - diverzantska grupa, koja je imala 10 boraca. Grupa se prebacila preko željezničke pruge Virovitica - Špišić - Bukovica do velikog vojnog senjaka. Tom prilikom zapaljeno je 75 kamara sijena i slame, zaplijenjeno 25 komada krupne stoke, 30 svinja i 1.000 kg kukuruza. Istovremeno, grupa je zarobila 8 domobrana i zaplijenila 16 pušaka.

U toku borbe u Virovitici, 12. slavonska brigada imala je 33 borca, izbačena iz stroja. Od toga 8 poginulih, 17 ranjenih i 8 nestalih boraca. U analizi borbe koja je vođena u Virovitici, Štab 12. slavonske brigade korektno navodi uzroke koji su se negativno odrazili na sam početak i tok vođenja börbe u uporištu. Na prvom mjestu, naglašeno je, bili su nesigurni vodiči, tamna i kišovita noć koja je ometala kretanje, topografsku i taktičku orijentaciju itd. Radi očuvanja tajnosti napada, zadaci četama izdavani su neposredno pred početak napada i pred ulazak u Viroviticu. Pošto nije bilo mogućnosti za topografsku i taktičku orijentaciju, glavni oslonac bili su vodiči koje su borci 12. brigade tek pred Viroviticom u selu Krčevine, dremljive i sanjive i na smrt preplašene, izvlačili iz toplih kreveta. Vodiči su bili nadničari, doseljeni iz Hrvatskog zagorja, koji su po socijalnom porijeklu pripadali NOB-u, ali su se te noći pokazali kao kukavice, pa čak i saboteri. Zbog silnog straha oni su čete šetali po Virovitici i onim dijelovima gdje nije bilo neprijateljevih otpornih tačaka. Zbog toga je napad, umjesto u 24 sata otpočeo sa zakašnjenjem od 1-2 sata.³⁴²

Poslije 8 sati, 12. februara 1943. veći broj jedinica 12. divizije, koristeći se gustom jutarnjom maglom bio se već povukao na sjeverne obronke Bilo-gore. Između 9-10 sati stiglo je naređenje od Štaba 12. divizije da se sve jedinice vrate u uporište, jer je odlučeno da se napad produži u toku dana, sve dok se neprijatelj ne likvidira i Virovitica oslobodi. Za takvu odluku Štab Divizije nije imao dovoljno elemenata na kojima bi objektivno zasnivao svoju odluku, jer prije donošenja odluke, tj. do svanuća, nije dobio ni jedan izvještaj od Štaba 16. slavonske brigade o borbenoj situaciji kod 2. a naročito kod 3. bataljona koji se nalazio na osiguranju između Suhog polja i Pčelića.^[5] Pažljivom procjenom dolazi se do sigurnog zaključka da Štab Brigade i Štab 12. divizije nisu bili obavješteni o dolasku oklopnih vozova u Viroviticu (a radilo se o tri oklopna voza, dva iz Osijeka i 1 iz Miokovićeva). Taj zaključak zasniva se na podatku da Štab 16. slavonske brigade nije održavao vezu sa 3. bataljonom u toku čitave noći, s obzirom na to da su Suhopolje i Pčelić bili više kilometara udaljeni od Štaba 16. brigade. U kišnoj i maglovitoj noći kuriri Štaba 16. brigade i Štaba 3. bataljona proveli su noć u lutanju, jer su izgubili orijentaciju u toku kretanja. Dolazak oklopnih vozova u Viroviticu bio je omogućen propustom 3. bataljona 16. brigade koji nije porušio željeznički čvor i jprugu između Suhopolja i Pčelića.^[6] Analizom ukupnih postupaka došlo se do nepobitnog zaključka: prvo, da je bataljon zakasnio na izvršenje zadatka, drugo, nije bio dovoljno obezbjeđen eksplozivom i nije imao mineršku grupu za rušenje željezničke pruge. U to vrijeme jedino je 12. slavonska brigada imala minersku grupu s eksplozivom. Na žalost, ona nije upotrebljena za taj delikatni zadatak, već za druge manje važne zadatke. Umjesto eksploziva za rušenje željezničke pruge, bataljon je imao na raspolaganju svega nekoliko klasičnih željezničkih ključeva, čekića i testera. Pošto je zakasnio, nije imao vremena da odvrtanjem matica na sastavu tračnica demontira željezničku prugu, već je, u brzini, porušio nekoliko telegrafsko-telefonskih stubova, koji su bili kao prepreka postavljeni na tračnice. Očito da to nije bilo dovoljno, jer za oklopne dozove to nije bila nikakva prepreka. Prilikom nailaska oni su bez teškoća odgurnuli te stubove i ušli u Viroviticu.

Čim je otpočeo napad na Viroviticu, na telefonski poziv komandira jedne folksdojčerske čete u Virovitici, energično je reagovao major Bekl, komandant 3. folksdojčerskog SS bataljona u Miokovićevu. Odmah je pokrenuo oklopni voz sa 80 njemačkih vojnika i, u rekordnom vremenu, dojurio u Viroviticu.^[7] U razmaku od 2-3 sata u željezničku stanicu Virovitica stigla su još dva oklopna voza iz Osijeka sa 200 vojnika.^[8] Između 4 i 5 sati ujutro 12. februara, kroz Viroviticu su se kretala 3 oklopna voza. Od tada se situacija u Virovitici opasno pogoršala i okrenula protiv 12. slavonske divizije. Nisu više postojali ni minimalni izgledi da se borba nastavi i vodi u toku dana, do potpune likvidacije uporišta.

I pored svih činjenica o stanju u Virovitici, Štab 16. slavonske brigade je poslije prijema naređenja od Štaba 12. divizije, u kome se zahtijevalo da se borba nastavi i danju, naredio svom 2. bataljonu da odabere četu dobrovoljaca i da likvidira neprijateljevu posadu u željezničkoj stanici. Oko 8 sati četa sa 80 dobrovoljaca, na čelu sa komandirom Boškom Zmijancem i političkim komesarom Ivanom Gajdekom, izbila je na polazni položaj 50 metara udaljen od željezničke pruge. Teren na kome se četa nalazila bio je ravan i bez ikakvog zaklona. Savo Dejanović, koji je tada bio četni kurir, sjeća se te čudesne ljudske drame, i kaže: »Komandir čete Boško Zmijanac naredio mi je da odnesem izvještaj u štab brigade u kome komandir izvještava da se četa nalazi na polaznom položaju za napad. U štabu brigade našao sam političkog komesara Marijana Cvetkovića kome sam predao izvještaj. Nakon pročitanog izvještaja komesar brigade je naredio da trčim nazad i da prenesem naređenje komandiru čete da četu odmah povuče. U povratku prema četi sreo sam ranjenog puškomitraljesca Jožu Justamenta koji mi je kao Leonida iz Termopilskog klanca ispričao da je u dramatičnoj borbi sa oklopnim vozovima polovina čete izginula. Poginula su 44 borca, među kojima 50% članova Partije i Skoja.^[9]

Glavnog krivca za poraz u Virovitici i smrt većeg broja boraca Vojni sud 12. slavonske divizije proglasio je krivim komandanta 3. bataljona 16. brigade i osudio na smrt strijeljanjem.^[10]

U izvještaju Štaba 3. operativne zone i analizi neuspjelog napada, Štab 12. divizije ističe da je u Virovitici zaplijenjeno 107 pušaka, 2 puškomitraljeza, 2 automata, 85.000 metaka i 100 pari cipela i čizama. Sve je to zaplijenila 17. slavonska brigada. Razorena je željeznička pruga u dužini od 500 metara. Ubijeno je 70, a zarobljeno 56 neprijateljevih vojnika. Divizija je utrošila 15.600 metaka. Ukupni gubici Divizije: 62 poginula, 22 ranjena i 12 boraca nestalo. Organizacija borbenog sadejstva nije ostvarena s obzirom na ogroman prostor na kome se odvijala njena operacija. Kurirske veze na nepoznatom terenu u tamnoj, maglovitoj i kišnoj noći nisu mogle da obezbjede uspješno komandovanje i održavanje veze sa štabovima brigada i bataljona i njihov uticaj na tok i dinamiku borbenih dejstava.

^[1]) Arhiv VII, f. NOP-a K-907 reg. br. 38/1.

^[2]) Arhiv VII, f. NOP-a K-907 reg. br. 38/1.

³⁴°) Arhiv VII, f. NOP-a K-908 reg. br. 32/2. ³⁴ D Arhiv VII, f. NOP-a K-892 reg. br. 1/1.

1 OQ

^[5]) Drugi bataljon 16. brigade se još u toku noći, bez odobrenja, povukao sa željezničke

stanice u Virovitici.

^[6]) Zbornik .. ., tom V, knj. 12, dok. 60, i dok. 148.

^[7]) Arhiv VII JNA, f. NDH K. 18, 12/1-6, Zbornik . .., tom V, knj. 12, str. 88, i str. 450.

^[8]) Zbornik ..., tom V, knj. 12, dok. 60, i dok. 148.

1 'ji

^34y) Savo Dejanović bio je u NOR-u od 1942. borac, kurir, politički delegat, komesar čete i politički komesar bataljona. Umro je u maju 1986. u Zagrebu.

^[10]) Arhiy VII f. NOP-a K-907-A reg. br. T/29. Komandant 3/16 si. Nou brigade bio je Zi- jad Čamotžić.