Jovan Kokot: DVANAESTA SLAVONSKA

Napadom na Pakrac postignuto je taktičko i operativno iznenađenje jer ga neprijatelj nije očekivao, s obzirom na to da su se jedinice 12. slavonske divizije prije napada nalazile u nepovoljnoj operativnoj i taktičkoj situaciji na prostoru Nova Gradiška-Novska-Pakrac, iz koje se naslućivalo okruženje. Napad je izvršen iz pokreta poslije susretnih borbi s neprijateljem, bez uobičajenih priprema. Pojedini bataljoni 12, 16. i 17. slavonske brigade vodili su borbe na otvorenom terenu, čak i poslije dva do pet sati od početka napada na Pakrac. Prema tome, ideja Štaba 12. slavonske divizije da se napadne Pakrac, omogućila je da se postigne osnovni cilj i neprijatelj prinudi da prekine svoja operativna dejstva i ograniči se na odbranu pojedinih garnizona.

Napad na Pakrac izveden je 1. februara 1943. u 23 sata. U Pakracu su se nalazili dijelovi 4. gorskog zdruga iz sastava 1. gorske divizije, ukupno oko 800 vojnika.³²⁹ Prvi i 2. bataljon 12. slavonske brigade dobili su zadatak da napadaju s jugoistočne strane pravcem: s. Kraguj, Pakrački vinogradi i cestom Kusonje-Pakrac. Bataljonima je naređeno da se, po mogućnosti neopaženo probiju u centar Pakraca pozadi Vladičinog dvora.³³⁰ Drugi bataljon je kasnio puna dva sata zbog borbe koju je vodio kod s. Bukovčana. Prvi bataljon, pod komandom Jove Milakovića i Marka Nikolića-Mine uspješno se probio u centar grada, gdje je napao i zauzeo šest bunkera i rovove u dvorištu Vladičinog dvora, za koje se ranije nije znalo. Nakon likvidacije neprijatelja u dvorištu Vladičinog dvora, bataljon je produžio napad na ustaški logor i, poslije nekoliko uzastopnih juriša, uspjeo da ga zauzme. Pored ustaškog logora, zauzete su i dvije kuće: Ćiranovića i Blagojevića, iz kojih su se ustaše branile. Prema kazivanju Jove Milakovića, u ruke 1. bataljona pao je veliki ratni plijen: jedna baterija topova 65 mm i skladišta s ratnim materijalom. U skladištima se nalazila veća količina artiljerijske i pješadijske municije, odjeće i obuće. Međutim, zbog neprijateljevog protivnapada, bataljon je bio prinuđen da se pravovremeno izvuče da ne bi pao u okruženje.

Tako je zbog nepredviđenih okolnosti, a i zbog nesnalaženja 1. bataljona, ostao u Pakracu ratni plijen, u čemu su, inače, partizani oskudijevali. To se naročito odnosi na bateriju topova, artiljerijsku municiju, odjeću i obuću. Drugi bataljon dobio je zadatak da likvidira neprijateljevu posadu u Građanskoj školi i Žandarmerijskoj stanici. Zbog povlačenja 1. bataljona, kao i zakašnjenja 16. i 17. slavonske brigade, 2. bataljon nije uspio da izvrši dobijeni zadatak. Četvrti bataljon napadao je sa sjeverne strane na pilanu i, poslije kraće borbe, uspio je da likvidira neprijateljevu posadu, zapali veliko stovarište ogrijevnog i tehničkog drveta namijenjenog za Njemačku. Na obezbjeđenju od Daruvara na liniji s. Dereza-Omanovac, nalazio se 3. bataljon bez jedne čete. Bataljon je porušio željezničku prugu, cestu i telefonsko-telegrafske veze. Oko 3 sata poslije ponoći napadnut je od jedne bojne legionara uz podršku šest lakih tenkova. Poslije kraće borbe 3. bataljon uspješno je odbio napad neprijateljeve pješadije i tenkova, nanio neprijatelju gubitke i uništio jedan tenk. Zbog nemanja savremenih radio-sredstava za održavanje veze i komandovanja u borbi, to se nepovoljno odrazilo kod 1. i 3. bataljona 12. brigade. Prvo, u centru Pakraca ostale su veće količine ratnog plijena, *a 3. bataljon nije iskoristio priliku da uništi neprijateljevu kolonu od preko 25 kamiona i 6 lakih tenkova. Propuštena je povoljna prilika pošto se ta kolona veoma sporo kretala tako da joj je za rastojanje u dužini od 22 km između Daruvara i Pakraca bilo potrebno više od tri sata. Između Badljevine i Omanovca kolona je duže stajala u mjestu. Upravo ta okolnost bila je pogodan trenutak za bočne napade od 3. bataljona. Na položaju kod Omanovca nalazila se samo jedna četa 3. bataljona, a druge dvije čete na položaju nekoliko kilometara dalje, u s. Derezi i s. Grahovljanima. Pomanjkanje radio-sredstava u Štabu 12. slavonske brigade i štabu bataljona bili su osnovni razlog što ta povoljna situacija kod Omanovca nije iskorišćena.

Glavna smetnja što neprijateljeva posada u Pakracu nije do kraja likvidirana, bila je u tome što je neprijatelj, prije početka napada na Pakrac zadržao u otvorenoj borbi na terenu po jedan bataljon iz 12, 16. i 17. slavonske brigade, koji su zakasnili od dva do pet sati. Druga smetnja bila je nemanje radio-sredstava za održavanje veze, komandovanje u borbi i organizaciju sadejstva između većeg broja jedinica koje su vršile napad na Pakrac. Ipak, napad na Pakrac bio je djelimično uspješan, jer je postignut operativni cilj.³³¹ Gubici neprijatelja u Pakracu iznosili su 30 poginulih i više ranjenih vojnika, a 12. slavonska brigada imala je 17 boraca izbačenih iz stroja, od čega 6 poginulih, 9 ranjenih i dva nestala borca. Zarobljeno je 20 legionara i domobrana. Zaplijenjene su 22 puške, 3 automata i 4 hiljade metaka, i uništen je jedan tenk. Brigada je u toj borbi utrošila 11500 metaka.^[1]

Pored osnovne ideje manevra da se 12. slavonska divizija odlijepi od neprijatelja, cilj napada na Pakrac bio je da se dođe do protutenkovskih topova. Prvi cilj je postignut, a drugi nije. Najžešću borbu u Pakracu vodio je 1. i 4. bataljon 12. slavonske brigade. Komanda 1. gorske divizije piše: »U Pakracu je zavladao strah i panika. Preduzete su mjere sa svih strana da se Pakracu pomogne. Stanje je jako teško i kritično koje još traje. U Pakracu se vode ulične borbe prsa u prsa, a borba je završena 2,. februara u 7.30 sati. Sve veze su u prekidu, sem sa radio-stanicama. Pakrac je teško napadnut, a naročito sa sjeverne strane i u centru grada. Već u 24 sata pala je pilana, a nešto kasnije i posada u pilani. Štab 1. gorske divizije pozivao je čitavu noć u pomoć njemačku Borbenu grupu »Šalterbrand« iz sastava njemačke 187. divizije, ali ova nije uopšte reagovala.^[2] Željeznička pruga Banova Jaruga-Pakrac-Daruvar je porušena, a vlak sa pojačanjima iz Kutine izbačen je sa tračnica. Uništena su dva vagona i lokomotiva. Na cesti kod s. Omanovca uništen je jedan tenk. Svi putevi koji vode u Pakrac na više mjesta su porušeni i postavljene zaprijeke. Po mišljenju Štaba 1. gorske divizije napad na Pakrac bio je do u tančine pripremljen.^[3] U toku povlačenja partizanskih snaga iz Pakraca, neprijateljeva avijacija žestoko je bombardovala 12. brigadu i sva sela istočno od Pakraca: Grahovljane, Gornju Šumetlicu, Branešce, Ožegovce, Bučje i Zabrdske Kričke. U toku bombardovanja avijacija je bacala letke u kojima su njemački okupator i ustaške vlasti pozivali borce da ne slušaju političke komesare koji su ih zaveli, već da se s oružjem odmah predaju prvoj njemačkoj ili domobranskoj jedinici. Leci su istovremeno služili i kao propusnica. Većina boraca pročitala je sadržinu letka, ali su poslije toga bili još odlučniji u svom opredjeljenju da se još žešće bore protiv njemačkog okupatora i domaćih slugu. Tokom marša ponovo su proradile takozvane agitprop-kolone koje su borce upoznavale sa najnovijim događajima, borbama u Bosanskoj krajini i rezultatima na savezničkim frontovima. Iako su bili premoreni i iscrpljeni od borbi, maršovanja i nespavanja, borci su s oduševljenjem pozdravili pobjedu Crvene armije kod Staljingrada. U prolazu kroz s. Grahovljane, Branešće, Ožegovce i Budiće u Bučkom kraju, borci brigade nailazili su na zastrašujuće i potresne prizore epidemije pjegavog tifusa. Sela su, praktički, opustjela i prestala da žive. Na golim zemljanim podovima, sa malo prostirke, ležala je brojna čeljad, žene, djeca i starci, bez njege, ljekova i hrane. Po dvorištima je lutala izgladnjela stoka, pa su čak i seoski psi ućutali, povijenih repova bezvoljno su se kretali po seoskim sokacima. To je bila slika sela iz kojih je, sve što je moglo pušku da nosi, otišlo u partizane. Prije epidemije, u tim selima bujao je život, a sada avetinjski izgledaju. To je bio rat i sudbina naroda koji se opredijelio za NOP.

U selima Bučkog kraja: Cikotama, Prgomlju, Popovcima i Koturiću, gdje se smjestila 12. slavonska brigada, počeo je 3. februara 1943. da pada gust snijeg koji je poslije 24 sata napadao preko pola metra. Vrijeme do 8. februara iskorišćeno je za sprovođenje naređenja Štaba 12. slavonske brigade i 12. divizije, u kome se zahtijevalo da se svi borci očiste od vaški, okupaju i dezinficiraju odjeću. Za neizvršenje tog zadatka, Štab 12. divizije predviđao je kaznu smrti s obzirom na to da je na području III operativne zone u to vrijeme registrovano preko 2000 oboljelih od pjegavog tifusa.

Krajem januara i početkom februara 1943. u Brigadi je bilo 1125 boraca, od toga 34 drugarice. Brojno stanje bataljona kretalo se u prosjeku od 255 do 280 boraca, a čete su u prosjeku imale oko 80 boraca. Od naoružanja: 56 puškomitraljeza, 4 teška mitraljeza, 822 puške, 21 automat, 62 pištolja i 73 hiljade metaka. Bataljoni su bili naoružani sa 14, a čete se po 4 puškomitraljeza. Vatrena moć 12. slavonske brigade bila je solidna i znatno jača od ostalih brigada u sastavu 12. divizije, ali ipak municije za uništavanje neprijatelja nije nikada bilo dosta.

No, krajem 1943. i početkom 1944. vatrena snaga brigade bila je udvostručena, jer je u svom naoružanju imala preko 80 puškomitraljeza i mitraljeza, a trećinu su sačinjavali njemački laki mitraljezi koje su borci popularno zvali »šarci«. U Štabu 12. slavonske brigade, poslije dva mjeseca, ponovo je došlo do kadrovskih promjena. Umjesto Vicka Antića Pepea, za komandanta Brigade postavljen je Josip Antolović Hrvat, do tada zamjenik komandanta Brigade. Umjesto Vlade Janjića Cape, za političkog komesara postavljen je Čedo Grbić Kedacija, do tada politički komesar 2. bataljona. Vicko Antić Pepe postavljen je za komandanta 3. operativne zone. Za zamjenika komandanta Brigade postavljen je Dako Puač, do tada komandant 4. bataljona, a za komandanta 4. bataljona postavljen je Stevo Došen.^[4] Za političkog komesara bataljona postavljen je Tomo Kostelac.³³⁶

Na proplanku ispod Vranog kamena, komesar 12. slavonske brigade Vlado Janjič Capo, okupio je članove štabova bataljona i komandi četa da se poslije dva mjeseca zajedničke borbe oprosti s njima, i da im, istovremeno, predstavi novog političkog komesara i komandanta Brigade. Pod komandom Vicka Antića Pepea i Vlade Janjića Cape Brigada je postigla krupne vojne i političke uspjehe. Poslije kratkih i toplih riječi, koje su izmjenili bivši i novopostavljeni rukovodioci Brigada je preko Vranog kamena i ceste Daruvar-Miokovićevo, sa Papuka prešla u Bilo-goru. U bilogorskom selu Turčević Polje, Brigada se zadržala od 9. do 11. februara 1943. Gotovo sva sela na istočnim obroncima Bilogore bila su izložena teškom bombardiranju zbog prisustva 12. slavonske brigade i 12. slavonske divizije (Removac, Jesenaš, Đakovac i Turčević Polje). Teže bombardiranje, u kome je učestvovalo 15 bombardera, doživjela je Brigada 11. februara oko 15 sati kada se nalazila na otkrivenom prostoru u pokretu prema Virovitici. Iako su avioni letjeli nisko, sem nekoliko lakše ranjenih boraca, nije bilo većih žrtava jer su borci pokazali izuzetnu disciplinu i mirnoću. Poslije Gradiške i sjeverno od glavne željezničke pruge, to je bio već treći žestok napad neprijateljeve avijacije. Za vrijeme bombardiranja najviše su stradala sela u kojima je ranjeno i ubijeno više ljudi, žena i djece, i zapaljen veći broj kuća. Naročito teško bombardiranje u selu Removac i Jesenaš doživjela je 16. slavonska brigada. Prema kazivanju Jovice Prodanovića,^[5] bombardovanje jedinica 12. slavonske divizije trajalo je neprekidno još od 23. januara, ali brzina i preciznost kojom je izvršen napad na 12. diviziju u Bilo-gori ukazivala je da je neprijateljeva avijacija dobila tačne podatke o njenom kretanju. Podatke o tome dao je pobjegli domobranski oficir, koji je napustio 16. slavonsku brigadu i otišao u neprijatelj evo uporište Miokovićevo. Bjegunac je bio jedan iz grupe domobranskih oficira koje je 12. slavonska brigada zarobila 7. decembra 1942. u Podravskoj Slatini, 12. decembra 1942. i 11. januara 1943. u Voćinu.

[1] isto, f. NDH, K-18, reg. br. 1/1-30.

[2] Arhiv VII, f. NDH, K-18, reg. br. 1/1-30, 1/1-31.

[3] isto. Zbog borbe koja je vođena na terenu južno od Pakraca, pripreme za napad na Pakrac nisu vršene.

[4] u NOVJ od 1941. Bio je borac, komandir voda, komandir čete, komandant bataljona i komandant Moslavačke NOU brigade. Poginuo je u oktobru 1944. prilikom napada na Klošar kod Virovitice. Narodni heroj Jugoslavije.

[5] u NOVJ od 1942. Bio je borac, komandir voda, politički delegat voda i politički komesar bataljona. Umro u junu 1985. u Pakracu.