Jovan Kokot: DVANAESTA SLAVONSKA

Poslije oslobođenja Voćina 12. slavonska brigada u sastavu 12. slavonske divizije, maršuje po dubokom snijegu i mrazu preko Zvečeva i Psunja u pravcu Okučana i Slavonske Posavine. Da bi stigla u rejon koncentracije: s. Bobare, Trnakovac i Bijela Stena, Brigada je za dva dana prešla oko 80 km. Poslije kraćeg odmora, sa četiri bataljona izvršila je 22. januara 1943. u 22 sata napad na neprijateljevo uporište u Okučanima.^[1]

Iz rejona Voćina do rejona koncentracije, u marševskoj koloni Brigade, učestvovalo je i 150 boraca sa slabom odjećom i obućom i 50 boraca čija je obuća bila u stanju raspadanja, a 10 boraca bilo je bez obuće. Bosonogi borci uvili su stopala u komade ćebeta i šatorska krila. Iako im je naređeno da ostanu u Voćinu, nisu htjeli da ostanu iza svoje brigade koju su voljeli kao porodicu. Među bosonogim borcima nalazio se i sedamnaestogodišnji Jozo Šabarić, borac 1. čete 3. bataljona iz sela Rozmarovaca kod Našica, koji je već drugi mjesec bio bez obuće. Njegova nevolja je u tome što je imao veliko stopalo i za njega se u posljednjim akcijama nije mogla naći obuća. U pokretnoj brigadnoj obućarskoj radionici za Jozu su napravljeni opanci od sirove goveđe kože, ali su se oni brzo raspali, a stopala se pretvorila u žive rane. Ali, Jozo nije zbog toga gunđao niti protestovao. Njemu je, takođe, prije polaska na marš naređeno da ostane u Voćinu, ali on nije htio da ostane iza svoje čete i svog bataljona. Vjerovao je da će u narednoj akciji naći za sebe obuću. U napadu na Okučane jurišao je među prvima s uvjerenjem da će obuti švapske čizme. Poginuo je, a želja mu se nije ispunila.^[2] U Okučanima se prema obavještajnim i informativnim podacima nalazila neprijateljeva posada od: 400 njemačkih vojnika, 150 domobrana, ustaša i žandarma, ojačana vodom tenkova. Sat prije napada 12. slavonske brigade, u željezničku stanicu Okučani ušla je kompozicija sa 8 putničkih vagona, u kojima se nalazilo 150 njemačkih vojnika (vazduhoplovaca) naoružanih mitraljezima i puškama. Dolaskom željezničke kompozicije broj njemačkih vojnika povećao se na 550, a ukupan broj neprijateljeve posade u Okučanima na 700 vojnika. Odbrana njemačke posade u Okučanima sastojala se od dva pojasa: spoljnjeg obezbjeđenja i čvora odbrane koji se nalazio u centru grada i na željezničkoj stanici. U čvor odbrane bile su uključene otporne tačke u Hrvatskom domu u kojem se nalazilo 100 njemačkih vojnika i 35 žandarma. U Miokovićevom mlinu i bunkerima oko mlina, nalazilo se 30 njemačkih vojnika. U staroj zgradi opštine, u školi, u crkvenom dvorištu, pilani i u kući Pejovića, nalazilo se 250 vojnika. Od toga 217 Nijemaca, 30 ustaša i 38 domobrana.²⁹^

Štab 12. slavonske brigade, u uvodnom dijelu borbene zapovijesti, obratio se borcima i starješinama: »Okučani su čuveni po zvjerskom ubijanju srpskog stanovništva i uništavanju njihovih sela. Zbog toga neprijatelja treba nemilosrdno uništavati. Štab brigade zahtjeva da se neprijatelj likvidira i Okučani oslobode još u toku noći, jer produžavanje borbe po danu je neizvjesno zbog ravnog terena i glavne željezničke pruge Zagreb - Beograd«.^[3]

Poslije izvršenih priprema Brigada je krenula u napad. Prilikom približavanja i podilaženja bunkerima i otpornim tačkama, borci su bili prisiljeni da na temperaturi od - 12° do 15° savlađuju vodene prepreke rijeke Sloboštine i čitavog spleta kanala koji su služili za navodnjavanje okućnica na periferiji Okučana. Zbog niske temperature, samo pola sata kasnije, odjeća i obuća ledila se na borcima. Zbog teškoća koje su nastale uslijed savlađivanja vodenih prepreka, bataljoni su kasnili oko 20 minuta. Borba u Okučanima od početka napada odvijala se pod nepovoljnim i neuobičajenim okolnostima. U svim dotadašnjim noćnim napadima na neprijateljeva uporišta 12. slavonska brigada je, po pravilu, postizala taktička iznenađenja. U napadu na Okučane dogodilo se suprotno. Neprijatelj je iznenadio Brigadu snažnom uraganskom vatrom iz većeg broja mitraljeza, topova, minobacača i jednim vodom tenkova.

To se prvi put događa u Slavoniji da na početku borbe neprijatelj prelazi u protivnapad na partizanske jedinice.^[4] I borcima i starješinama Brigade bilo je čudno takvo ponašanje neprijatelja. Poslije Gradišta, ovo je bilo drugi put da Brigada bude iznenađena načinom čiji su tragovi upućivali na rad njemačke obavještajne službe.

Njemačka obavještajna služba u Okučanima bila je dobro organizirana. U svom radu koristila se i Ustaškom nadzornom službom, odnosno Ravnateljstvom za javni red i sigurnost, koje je uspjelo da zavrbuje ženu mlinara Zige iz Bijele Stijene, i preko svoje kćeri da otkrije namjeru 12. slavonske brigade. To je otkriveno tek poslije rata.^[5]

Iako je Brigada dočekana plotunskom puščanom i mitraljeskom vatrom i protivnapadom njemačkih vojnika, maskiranih bijelim ogrtačima, borci su, vješto se koristeći uglovima stambenih zgrada, prodirali korak po korak u pravcu željezničke stanice i prema centru Okučana. Veliku prepreku predstavljao je snežni pokrivač, hladnoća i izuzetno vedra mjesečeva noć. Svijetlost se prelamala na sniježnoj bjelini i osvjetljavala borce Brigade tako da se činilo da je mjesečina zamijenila dnevnu svjetlost. U prodiranju prema željezničkoj stanici, 1. četa 1. bataljona zauzela je skladište benzina, a poslije nekoliko sati i veliki vojni sjenjak sa nekoliko stotina tona sijena i slame. Sve je zapaljeno, a plameni stubovi dizali su se visoko i osvjetljavali ne samo Okučane, već i okolinu, što je doprinijelo da je u Okučanima svjetlilo kao da je bio dan.

Prvi bataljon ojačan sa 1. četom 2. bataljona uspio je da se pod borbom probije do same željezničke stanice, ali mu je zbog protivnapada njemačkih vojnika, uz podršku tenkova, zaprijetila opasnost da vodi borbu u okruženju. Borba se razgorjela, a njemački vojnici su prelazili u protivnapad i svakog trenutka očekivala se borba prsa u prsa. Čitav prostor oko željezničke stanice i centar grada bili su tučeni neprekidnim gustim mitraljeskim rafalima. Za to vrijeme vojna kompozicija, koja je krstarila prugom, svojom ubitačnom vatrom prostrijeljivala je borbeni poredak 1. bataljona i spriječavala izvođenje manevra. Njemački vatreni sistem odlično je funkcionisao. Glavne prednosti su mu bile gustina i brzina ispaljenih metaka. S obzirom na veliki broj mitraljeza i količinu municije, Nijemci su, prema procjeni komandanta Divizije Petra Drapšina za 8 sati borbe ispalili na Brigadu preko 100.000 metaka.^[6]Istovremeno za vatreni sistem 12. slavonske brigade može se reći da je bio približno devet puta slabiji od vatrenih mogućnosti njemačke posade u Okučanima, jer količina municije koju su Nijemci ispalili na Brigadu, bila je otprilike ravna količini utrošene municije njemačke pješadijske divizije za dva dana borbe.^[7]

Prva četa 1. bataljona pod komandom Pere Marušića i političkog komesara Antuna Pospišila, nastavila je da vodi žestoku borbu u poluokruženju. Nijemci su, očito, težili da zatvore obruč oko 1. čete. U kritičnoj situaciji najbolje se snašao politički komesar čete Antun Pospišil. On je sa Radivojem Rončevićem, komandirom 1. voda, bacio nekoliko ručnih bombi i odmah poveo grupu od 20 boraca bombaša na juriš. Nijemci su pretrpjeli gubitak od oko 40 poginulih i ranjenih vojnika. Ali, u žestokom okršaju, pao je pokošen Antun Pospišil i još 8 boraca, a 11 ih je ranjeno.²⁹⁹ Lični primjer i junačka smrt političkog komesara čete podstakla je borce da se probiju iz poluokruženja i da nanesu neprijatelju osjetne gubitke. Borba sa njemačkim vojnicima u Okučanima bila je otežana i zbog toga što su i oni bili maskirani bijelim ogrtačima, slično kao i borci Brigade. Na mjesečini koja je sijala kao da je dan, vodila se oštra ulična borba koja se prenijela u dvorišta, stambene i javne objekte gdje se vodila bliska borba prsa u prsa. Zbog čestih i iznenadnih promjena borbene situacije, udaralo se kundacima, a ponegdje su se borci hvatali u koštac s njemačkim vojnicima. U takvoj situaciji nije se moglo uvijek razabrati ko je napadač a ko branilac.

Pošto je savladao vodene prepreke rijeke Sloboštine, 2. bataljon krenuo je sa dve čete u napad sa zakašnjenjem od 20 minuta pravcem Benkovac - Okučani. Najžešću borbu vodio je oko škole, Sokolskog doma, Vatrogasnog doma i opštine. Neprijatelj je težio da opkoli 2. četu, ali tu je bio Vaso Radić iz Šeovice, Mladenka Ostojić sa Brača, Ivica Vrban iz Okučana, Pero Dobričić iz Lještana, Milorad Vidović i Trivun Ogar i sestre Milica, Marica i Milka Jovetić, te drugi borci koji su ručnim bombama odbijali napade njemačkih vojnika. U žestokom okršaju ubijeno je 10 Nijemaca, a 2. četa imala je 4 poginula i 11 ranjenih.

Ojačan sa 1. četom 4. bataljona, 3. bataljon nastupao je u četnim kolonama prema električnoj centrali, mlinu, barakama i žandarmerijskoj stanici. Pošto je naišao na jaku plotunsku vatru, bataljon je zalegao na brisanom prostoru gdje nije bilo zaklona. Njemački vojnici gađali su u borce 3. čete kao da se nalaze na strelištu. Borci su ginuli i ostajali na sniježnoj i ledenoj površini. Izlaza nije bilo, dok se nije pokrenuo bombaš 3. čete Đuro Dreković iz sela Prgomelja.³⁰⁰ Poveo je bombašku grupu u napad. Istovremeno su i njemački vojnici krenuli u protivnapad, i došlo je do žestokog sudara. Da bi izvukla svoje mrtve i ranjene 3. četa je pod komandom Milivoja Babca³⁰¹ krenula u napad i potisla Nijemce. Nakon toga, zajedno sa 1. četom 3. bataljona, izvršila je juriš i zauzela tri bunkera u dvorištu crkve i barake, ispred kojih je poginulo 5 boraca, a 7 je ranjeno. Poginula su tri hrabra mitraljesca, braća Mirko i Franjo Domović i Josip Kolar iz Draženovca kod Daruvara. Oni su svojim puškomitraljezima štitili bombaše 3. čete koje je predvodio Đuro Dreković. Svi su izginuli, sem Đure.

Pod pritiskom 1. i 2. čete 3. bataljona neprijatelj se povukao u objekte od tvrdog materijala, koji su zauzeti na juriš od grupe boraca koju je predvodio Dušan Dražić, zamjenik komandira 1. čete. Tom prilikom ubijeno je 20 njemačkih vojnika, ali je i 3. bataljon imao 26 boraca izbačenih iz stroja, od toga 8 poginulih i 18 ranjenih. U jurišu su se istakli: Marko Kljajić komandir voda iz Klenika kod Okučana, Luka Babić sa Kozare, Milan Milanović, Milan Vrzić i Dušan Rusić svi iz Slavonskog Broda, Ostoja Mandić iz Milanovca kod Slavonske Požege, Veljko Petrović iz Sanskog Mosta, Dragoljub Vujanović iz Donje Pištane, Stevo Krajinović sa Bučja, Dušan Krajinović iz Budića, Slavko Radulović iz Suvomlake, Rudolf Kolak iz Mostarä, Bogdan Radišić iz Cabune, Nikola Dražić iz Seone kod Slavonskog Broda, Nikola Šušnjar Geno iz Stupnika kod Gojila, Grga Sesar iz Starog Slatnika kod Slavonskog Broda, Ilija Majić iz Šapne kod Našica, Antun Doležal i Stjepan Svilar iz Dežanovca kod Daruvara, Mirko Belić, Ljuban Drpiš i Miloš Kosanović iz Budimaca, koji je u borbi ranjen.

Četvrti bataljon sa dve čete napadao je neprijateljeve objekte s jugoistočne strane u neposrednoj blizini glavne željezničke pruge - na stražu kod željezničkog mosta i Pejanovićevu kuću gdje se nalazilo 40 domobrana. Bataljon je izvršio dobijeni zadatak a potom produžio sa čišćenjem kuća u kojima su stanovali neprijateljevi oficiri i podoficiri, pripadnici ustaške policije, žandarmi i agenti. Borci su zarobili 21 domobrana, 4 oficira, 3 njemačka vojnika, 1 ustašu, 1 žandarma i 3 policijska agenta. Zaplijenjeno je 47 pušaka, 1 mitraljez, 4.200 metaka, 25 ručnih bombi, 4 pisaće mašine i manje količine ratne opreme.

Herojskom smrću poginuo je zamjenik komandira 1. čete 3. bataljona Dušan Dražić iz sela Paučje kod Našica. Isticao se hrabrošću i vojničkom vještinom u svim borbama. Bio je, dobričina i veseljak. Na maršu i na odmoru uveseljavao je svoje drugove sviranjem na harmonici i pjevanjem partizanskih i narodnih pjesama. U borbi se nije rastajao od puške, puškomitraljeza i bombe, a na odmoru od harmonike koju je jedino sačuvao od čitave imovine. U ljeto 1942. ustaše su mu pobile čitavu porodicu od dvanaest članova, među kojima i trogodišnjeg sina, a njegovo rodno selo Paučje sravnjeno je sa zemljom. Sada je i posljednji član porodice Dražić poginuo. Prije napada na Okučane razbolio se, dobio visoku temperaturu, i 24 sata bio bez svijesti. Pred polazak u Okučane digao se iz krevata i ušao u borbeni stroj, iako je brigadni ljekar u svojoj dijagnozi utvrdio da je u pitanju trbušni tifus.

Bataljoni i čete kretali su se prema Okučanima, a ispred 1. čete 3. bataljona, ogrnut bijelim čaršavom i s puškom u ruci, koračao je i Dušan Dražić. Poginuo je junačkom smrću i sahranjen u seoskom groblju u Bobarama zajedno sa Antunom Pospišilom, braćom Domović i još 26 poginulih boraca 12. slavonske brigade. Od poginulih boraca oprostio se politički komesar 3. bataljona Ivan Senjuk Ujak. Oproštaj od poginulih drugova bio je tužan za borce brigade i stanovnike s. Bobare. U Bobarama ljudi i žene plakali su i duboko u duši ožalili poginule borce. Izvlačenje ranjenih i poginulih boraca iz Okučana i njihova evakuacija do bolnice u Rašačkoj Rijeci na Psunju, bilo je skopčano sa izuzetnim naporima. Iznošenje ranjenika sa vatrene linije i pružanje prve pomoći, ostaće zapamćeno po izuzetnom požrtvovanju bolničarki, bolničara i nosilaca ranjenika. Ostaće zapamćeno da su u izvlačenju ranjenika 3. čete 3. bataljona poginule tri mlade i hrabre bolničarke i dva bolničara. Na konjskim i volovskim zapregama ležali su ranjenici slomljenih udova, sa teškim povredama glave, ranama na stomaku, gangrenom i promrzlinama. Prevoženi su satima po dubokom snijegu i mrazu, a iznad njihovih glava neprijateljevi avioni neprekidno su mitraljirali i bacali bombe.^[8] Bolničarke i bolničari činili su ogromne napore. Bila je to, u stvari, šačica potpuno iscrpljenih ljudi s jednim ljekarom,³⁰³ koji su zbrinjavali ranjenike i bdili nad njima danima i noćima, bez lijekova i s oskudnim medicinskim instrumentima.

Iako 12. slavonska brigada nije oslobodila Okučane, nanijela je neprijatelju teške gubitke od oko 120 poginulih i ranjenih i veliku materijalnu štetu. U požaru su izgorjele velike količine benzina, vojni sjenjaci sa nekoliko stotina tona sijena i slame, velike količine tehničkog i ogrjevnog drveta namijenjenog za Njemačku. Gubici 12. slavonske brigade bili su, takođe, veliki. Iz stroja je izbačeno 75 boraca, od čega 28 poginulih i 47 ranjenih.^[9] Ratni plijen u odnosu na gubitke u poginulim i ranjenim bio je zanemarljiv. Broj poginulih i ranjenih na obje strane ukazuje da je borba bila teška i žestoka. U šestodnevnim borbama za oslobođenje Voćina, za 164 sati borbe 12. slavonska brigada imala je 14 poginulih, a u Okučanima za osam sati pretrpjela je dvostruko veće gubitke. Teškoće i složenost borbe u Okučanima najbolje je izrazio komandant 12. slavonske divizije, Petar Drapšin, u pismu članu CK KPJ i delegatu Vrhovnog štaba NOV i POJ Vladi Popoviću: »Borba u Okučanima je trajala osam časova i bila je nevjerovatno krvava. Paljba se sigurno čula čak do 1. proleterske divizije u Prnjavoru (centralna Bosna).^[10] Neprijatelj je na 12. slavonsku brigadu ispalio preko sto hiljada metaka«.^[11]

Željeznička pruga Zagreb-Beograd razorena je na šest mjesta, u dužini od 5 km, na oba kolosjeka. Saobraćaj je obustavljen u prvoj fazi napada 48 sati, a u drugoj, sa kraćim intervalima, bio je u prekidu sedam dana.³⁰⁷ Za to vrijeme ni jedna vojna kompozicija s njemačkim, ustaško-domobranskim i legionarskim trupama i ratnim materijalom nije prošla u pravcu slobodne teritorije u Bosanskoj krajini, iako je kapacitet pruge bio takav da je za 24 sata moglo da prođe oko 20 vojnih kompozicija u oba pravca. Ratni materijal i pojedine njemačke jedinice, predviđene za učešće u četvrtoj neprijateljevoj ofanzivi, kasnile su u prosjeku do tri nedelje.³⁰⁸

Napad 12. slavonske brigade na Okučane, 16. omladinske brigade »Joža Vlahović« i 17. slavonske brigade na Dragalić Donji i Gornji Rajić, Roždanik i Paklenicu, kao i rušenje glavne željezničke pruge, iznenadilo je Komandu njemačkih trupa u NDH, Glavni ustaški stan i Glavni stožer domobranstva u Zagrebu. Ni jedna vojna akcija koju su to tada izveli slavonski partizani nije tako i toliko iznenadila neprijatelja.^[12] Posljedice razaranja glavne željezničke pruge bile su od značaja za glavninu snaga NOVJ, za Bosansku krajinu, Vrhovni štab i Centralnu partizansku bolnicu.^[13]

U svim njemačkim komandama od Zagreba do Soluna, došlo je do uzbune.^311} O teškom razaranju željezničke pruge obavješteni su svi štabovi njemačkih divizija: njemačka 714, 717, 718, 369. i 7. SS divizija »Princ Eugen«, koji su se nalazili na području NDH.³¹² Od 22. do 31. januara 1943. u štabovima njemačkih, ustaško-domobranskih jedinica zavedeno je vanredno stanje.^[14] U operativnom izvještaju od 28. januara 1943. komandant njemačkih trupa u tzv. NDH general Rudolf Liters obavijestio je opunomoćenog generala u Hrvatskoj Edmunda Gleza fon Horstenaua sledeće: »Još od 22. januara traje neprekidna aktivnost na glavnu željezničku prugu Zagreb - Beograd i sjeverno od pruge. Izvršen je napad na Okučane, Novu Gradišku i glavnu željezničku prugu. Željeznička pruga je razorena, a saobraćaj prekinut. Ne može se predvidjeti koliko će trajati opravka. Narod bježi u pravcu sjevera pred njemačkom vojskom. Srpska sela: Borovac, Goleši i Milisavci razorena su. Uhvaćeno je 85 seljaka koji su upućeni u logor Jasenovac.

Danas 28. januara 1943. godine oko 23 sata 12. slavonska NOU brigada izvršila je ponovo jak napad na Okučane i glavnu željezničku prugu, Rajić, Roždanik, Paklenicu i Dragalić.^[15] Tim povodom iz Petrinje, Zagreba i Bjelovara prebačeni su dijelovi njemačke 187. divizije u Novsku, Okučane i Novu Gradišku. Prostor između Novske, Nove Gradiške i Pakraca na sjeveru od 24. do 31. januara pretvoren je u poprište najžešćih borbi koje su do tada vođene u Slavoniji na otvorenom terenu«.^[16]

Povlačenjem 12. brigade iz Okučana, borba za glavnu prugux Zagreb - SI. Brod nije prestala. Naprotiv, ona je već naredne noći nastavljena i trajala je do 31. januara 1943. U tom vremenu Brigada se još dva puta, 25. i 28. januara, spuštala na glavnu željezničku prugu, razarala kolosjeke i izvršila još jedan snažan demonstrativni napad na Okučane.^[17] Da je bilo više eksploziva i specijalnog alata za rušenje pruge, posljedice razaranja bile bi još veće.

Na prostoru sjeverno od glavne pruge vođene su borbe da bi 12, 16. i 17. slavonska brigada privukle na sebe veće neprijateljeve snage i tako otežale izvođenje njemačkih operativnih planova u Bosanskoj krajini. Neprijatelj je s nekoliko organizovanih protivudara težio da napadima s juga, sjevera, istoka i zapada uhvati u klješta 12. slavonsku diviziju, a potom da pristupi njenom uništenju. U protivudaru, uz podršku 15 aviona, učestvovali su dijelovi njemačke 187. divizije, 1. gorske divizije, dijelovi 3. domobranske divizije i neprijateljeve posade iz uporišta između Novske i Nove Gradiške.

Od 23. januara do 24. februara 1943. neprijateljeva avijacija je svakodnevno od 12 do 16 sati bombardovala i mitraljirala jedinice 12. slavonske divizije i sela oko Psunja, Ravne Gore i Papuka (Zvečevo i Štab III operativne zone), na Bilo-gori i u Moslavini. Za izvođenje protivnapada čak iz Bjelovara, Zagreba i Petrinje, prebačeni su dijelovi njemačke 187. divizije. Bez obzira što je planirano da ta divizija učestvuje u četvrtoj ofanzivi, neprijatelj je bio prinuđen da je upotrijebi u borbi protiv slavonskih partizana.³¹⁷ O žestini borbe koje su vođene, komandant njemačkih trupa u NDH izvjestio je i komandanta za Jugoistok: »Noću 22/23. siječanj 1943. godine uslijedio je napad jakih komunističkih snaga na Okučane i glavnu željezničku prugu između Novske i Nove Gradiške. Sva ova mjesta zaposjeo je neprijatelj. Upućena je pomoć. Međutim, oklopni željeznički vlak 4 km od Novske naišao je na minu. Bliže pojedinosti nedostaju, pošto su sve linije u prekidu. Naša 187. divizija brzovoznim transportom prebačena je iz Petrinje i Zagreba za Novsku. Isto tako, prebačen je i 4. oklopni vlak sa posadom od 80 vojnika. Naređeno je svim snagama koje nam stoje na raspolaganju da raščiste situaciju na prostoru Novska-Nova Gradiška«.³¹⁸

Komandant 2. domobranskog zbornog područja u Slavonskom Brodu, general Iser, obavještava Glavni stožer domobranstva u Zagrebu da se i poslije 24. januara vrše napadi na glavnu željezničku prugu da bi se spriječila opravka i njeno dovođenje u ispravno stanje: »Mora se i dalje računati sa napadima partizana sa sjevera i zapada. Dijelovi njemačkog 823. tvrđavskog bataljona sa oklopnim vlakom broj 4. u Slavonskom Brodu, nalazili su se u pripravnosti za intervenciju«.³¹⁹ Brojne njemačke komande od Slavonskog Broda do Kutine i prema Zagrebu, neprekidno su izvještavale komandanta njemačkih trupa u Hrvatskoj o borbama koje se vode nesmanjenom žestinom, oko glavne željezničke pruge i u rejonu: Smrtić, Šagovina, Trnakovac, Bijela Stijena, Kovačevac, Bukovčani i Donji Čaglić kod Lipika.³²⁰

U izvještajima koji se šalju komandantu njemačkih trupa u NDH, naročito se ističe vijest da slavonski partizani vrše pripremu da potpuno okruže Požešku kotlinu i da namjeravaju da svoje snage »povežu sa komunističkim snagama« južno od Save. Njihov je cilj da neprekidno ugrožavaju glavnu željezničku prugu Zagreb-Beograd, i Slavonski Brod, kao najvažniji željeznički čvor. Uporno se tvrdi da se sa napadima slavonskih partizana mora računati sve dok traje njemačka ofanziva u zapadnoj Bosni.³²¹

Nijemci i ustaše preduzeli su opsežne mjere za zaštitu pruge od Slavonskog Broda do Kutine. Pored njemačkih snaga angažovani su dijelovi u jačini tri domobranske divizije i osam ustaških bataljona. Ukupne snage koje su angažovane za obezbjeđenje pruge i borbu protiv partizana, brojale su oko 15 hiljada vojnika, potpomognute sa tri oklopna voza prebačena iz Bordoa u Francuskoj. Oklopni vozovi su neprekidno krstarili između Kutine i Slavonskog Broda.³²² Takođe, iz Miokovićeva je prebačen njemački 3. bataljon u Novu Gradišku. Radi obezbjeđenja pruge na sektoru Novska-Okučani, neprijatelj je bio prisiljen da upotrijebi i jedan regrutni bataljon od 400 vojnika i 15 oficira. Štab njemačke 187. divizije moli njemačkog opunomoćenog generala u Zagrebu da se objavi uzbuna kod svih ustaških i njemačkih vlasti, jer se radi o velikim količinama ratnog materijala i rezervne hrane koja se nalazi na području od Kutine do Nove Gradiške, i od Pakraca do Daruvara.³²³Sve količine materijala treba hitno da se prebace u Zagreb ili na neko drugo sigurnije mjesto, jer njemačke trupe, koje se sada nalaze na obezbjeđenju ovog materijala, moraju hitno da idu na druge zadatke.

317) Arhiv VII, f. NOP-a, 907 reg. br. 15/4. Zbornik . .., tom V, knj. 9, dok. 23.

319) Isto, mikroteka, reg. br. k-17-28/1-16, 25/1-16, k.17-24/1-23, k. 17, 24/1-25.

Iz ratnog dnevnika njemačke 187. divizije se vidi: da je 45. grenadirskom puku naređena uzbuna radi zaštite glavne željezničke pruge za koju se kaže da je od velike životne važnosti. »Radi rasterećenja partizanskih snaga južno od Save u operaciji Weiss-1, napadi komunističkih snaga u Slavoniji su smišljeni i planski pripremljeni, a željeznička pruga Okučani-Nova Gradiška popravljena je tek 28. januara u 12.00 časova«.^[18]Opravkom je lično rukovodio komandant njemačke 187. divizije, general-potpukovnik Brauner. On je zajedno sa komandantom 1. gorske ustaške divizije Gustinićem i potpukovnikom Šalterbrandom stigao u Okučane 26. januara i razradio dopunske mjere obezbjeđenja željezničke pruge i čišćenje terena sjeverno od pruge.³²⁵ I komandant njemačke 714. divizije izvjestio je komandanta njemačkih trupa u NDH da su komunističke snage ponovo napale Okučane 27. januara 1943. i tražio pomoć iz Zagreba.³²⁶

U vezi sa cjelokupnom situacijom u Slavoniji, njemački opunomoćeni general u Zagrebu predložio je komandantu Jugoistoka, generalu Leru, da se od njemačke Vrhovne komande izdejstvuje odobrenje za stalnu upotrebu njemačke 187. divizije na teritoriji Slavonije.^[19] Od početka neprijateljevih protivudara, 12, 16. i 17. slavonska NOU brigada vodile su elastičnu odbranu na uzastopnim položajima od periferije Okučana i Novske na jugu, pa sve do Lipika na sjeveru. Brigade su iscrpljivale neprijatelja i nanosile mu gubitke. Sačuvale su svoj borbeni poredak i izbjegle okruženje koje je neprijatelj planirao.

Štab 12. slavonske divizije bio je neprekidno u toku borbenih dejstava. Pažljivo je pratio razvoj borbene situacije iz dana u dan i, u skladu s tim, izvršio detaljnu procjenu i preduzeo operativne i taktičke protivmjere. U traženju izlaza iz nepovoljne situacije koju je nametnuo neprijatelj, Štab 12. slavonske divizije donio je odluku da kombinovanim manevrom izvrši napad na Pakrac. Ideju, cilj i realiziranje tog manevra, izložio je u svojoj borbenoj zapovijesti 28. i 31. januara 1943. godine.³²⁸

^[1]) Od 5. januara 1943. do kraja rata borbena dejstva 12. slavonske divizije bila su neprekidno usklađivana sa operativnim planom Vrhovnog štaba NOV i POJ i naređenjem Vrhovnog komandanta druga Tita: »Da se neprijatelju nanose udari po glavnoj železničkoj pruzi Zagreb - Beograd i oslabljenim garnizonima između Save i Drave: u Slavoniji, Podravini, Moslavini, i sjevernoj Hrvatskoj u cilju spriječavanja neprijateljske koncentracije i izvođenja operacije »Weiss-1« na oslobođenu teritoriju Bosanske krajine«. (Arhiv VII f. NOP-a, K-907 reg. br. 26/1.

Prema sjećanju Milutina Vujnića, puškomitraljesca 1. čete.

^[2]) Arhiv VII f. NOP-a K 907-26/1. Zbornik . . ., tom V, knj. 8, dok. 72-93.

^[3]) Arhiv VII, f. NOP-a, br. K-907 reg. br. 26/1.

^[4]) Arhiv VII, f. NOP-a, K-907 reg. br. 26/1.

^[5]) Zvaničnih dokumenata o ovom slučaju nema. Ali, prema kazivanju Jefte Šašića, političkog komesara 12. divizije za vrijeme napada na Okučane, te Pere Dobričiča i Joce Drače, boraca Brigade, očito se radilo o umješnosti njemačke obavještajne službe.

1 1 T

^29?) Izvještaj komandanta 12. slavonske divizije Štabu 3. operativne zone i sekretaru CK

KPH Vladi Popoviću: Arhiv VII, f. NOP-a, K-892 reg. br. 3/2.

[7] u Voćinu je 12. slavonska NOU brigada za šest dana i šest noći borbe utrošila 12.000 metaka, a u Okučanima za 8 sati borbe 12.000 metaka. Borbeni komplet za njemačku pješadijsku diviziju za dva dana borbe iznosio je 120.000 metaka.

[7] Nije bio veliki rastom, ali je bio pun prkosa i mržnje prema neprijatelju. Isticao se hrabrošću u svim borbama koje je vodila njegova četa. Umro je 1986. u Pakracu.

[8] Partizanska bolnica na Psunju u Rašačkoj Rijeci, bila je udaljena od Okučana 18 kilometara.

1 ">n

[8] D_r Anđelko Kučišec Stojan, načelnik saniteta 12. slavonske brigade.

[9] Arhiv VII k. 908-15/2.

[10] p_rva proleterska divizija napadala je i oslobodila Prnjavor 22/23. januar 1943. godine.

[11] Zbornik ..., tom V, knj. 11, dok 85.

[12] Zbornik ..., tom V, knj. 11, dok. 65.

[13] Arhiv VII, k. 908-15/2.

^[14]) Arhiv VII, mikroteka, reg. br. 17, 29/1-16.

^[15]) Arhiv VII, mikroteka, reg. br. 27, 28/1-16.

^[16]) Arhiv VII, mikroteka, reg. br. 27, 28/1-16.

^[17]) Arhiv VII f. NOP-a k. 907 reg. br. 15/4.

^[17]) Isto, a NOP-a, k-908 reg. br. 37/2.

^[18]> Isto, Na mikroteka, NAV-T-315, br. 1553, S2-158.

^[19]> Isto, mikroteka, NAV-T-264 br. 889.1.

[19] Arhiv VII, f. NOP-a K-907 reg. br. 23/4.