Jovan Kokot: DVANAESTA SLAVONSKA

Sa stanovišta komandovanja i upravljanja, sanitetskoj službi pridavan je prvorazredni značaj kao izuzetno važnom segmentu borbenog morala u Brigadi. Materijalnu osnovu sanitetske službe sačinjavala je bolnička četa, bataljonski i četni bolničari i referent sanitetske službe 1. slavonske brigade. Od formiranja do kraja rata, zahvaljujući upornom i odgovornom radu referenta sanitetske službe, sanitet je u Brigadi bio na visokom stručnom nivou i dobro organizovan. Takvom radu doprinio je sa svoje strane Štab Brigade, a u organizaciji i stručnoj obradi ranjenika, čelni čovjek trupnog saniteta, dr Anđelko Kučišec Stojan,^[1]prvi referent saniteta Brigade.

U skladu sa borbenim zadacima i borbenim zapovijestima, referent saniteta oslanjao se na bolničku četu, a preko bataljonskih bolničara određivana su bataljonska previjališta i nosioci ranjenika. U 1941. i u prvoj polovini 1942. bilo je velikih teškoća u organizovanju »prve pomoći«, jer nije bilo ljekara. Tek od 30. juna 1942. u Slavoniji se vrše prvi hirurški zahvati nad teškim ranjenicima, koje su obavljali: dr Grujica Žarković Štef^[2] i dr Anđelko Kučišec Stojan. To je trajalo sve do formiranja 1. pokretne hirurške ekipe 19. septembra 1943. godine. Prilikom napada na Miokovićevo 12. slavonskoj brigadi dodijeljena je pokretna hirurška ekipa i, od tada, počinje njen intenzivni rad. Za vrijeme borbe četni bolničari pružali su prvu pomoć u vidu prvog zavoja, stavljali kompresije radi zaustavljanja krvavljenja i vršili improvizovane imobilizacije. Bataljonski bolničari popravljali su prve zavoje, kontrolirali krvavljenje i stanje imobilizacije. Vodili su brigu da ranjeni borci dobiju napitak, najčešće mlijeko ili čaj, a zatim organizirali prijevoz i prijenos ranjenika do brigadnog sanitetskog previjališta.

U brigadnom previjalištu referent saniteta imao je pune ruke posla: od kontrole prve pomoći do ispravljanja nestručno i na brzinu previjenih rana. Naročita briga poklanjana je u spriječavanju iskrvavljenja, jer, transfuzije krvi nije bilo tokom čitavog rata, a pogotovo ne u brigadnom i divizijskom sanitetskom previjalištu. Svako iskrvavljenje vodilo je direktno u smrt. Evakuacija ranjenika sa prve borbene linije do bataljonskog i brigadnog previjališta vršena je, po principu, ka sebi, a obavljali su je bolničari i nosioci ranjenika. Svaka četa za vrijeme napada na neprijateljevo uporište imala je po dvije ekipe nosilaca ranjenika. Od brigadnog previjališta do partizanske bolnice evakuaciju ranjenika vršila je bolnička četa brigade, uz ogromnu i nesebičnu pomoć naroda. Ranjenici su prevoženi volovskim i kolskim zapregama. Referent brigadnog saniteta se posebno zalagao da ranjenike pripremi za transportnu imobilizaciju. U toku 1942. i u prvim mjesecima 1943. ranjenici su prevoženi po bespućima i lošim putevima, jer su se partizanske bolnice nalazile daleko u pošumljenim brdima Psunja i Papuka. Kasnije, u drugoj polovini 1943, i tokom 1944, evakuacija ranjenika bila je usmjerena prema naseljenim mjestima u blizini partizanskih bolnica, koje su difuzno locirane na Psunju, Papuku i Dilju. To je bila velika prednost sanitetske službe u Slavoniji, jer je vrijeme od ranjavanja do bolničkog liječenja bilo znatno skraćeno, a to je odlučujuće u ratnom ranjavanju.

U prvo vrijeme, poslije formiranja Brigade, bilo je teško naći borca koji bi želio da bude bolničar, jer se ta dužnost potcjenjivala i smatrala manje važnom od borca bombaša ili puškomitraljesca. Tek dolaskom većeg broja djevojaka sa sela, sanitetska služba dobila je nezamjenljive bolničarke, koje su do kraja rata, časno i požrtvovano ispunjavale svoje dužnosti. Mora se, takođe, reći da su u prvo vrijeme i žene, po ugledu na ostale borce, izbjegavale da budu bolničarke, jer su željele da svoju ravnopravnost s muškarcima dokazuju s puškom u ruci. U NOR-u im se pružila po prvi put prilika da se dokažu. Ulogu žene-bolničarke prvi je uočio dr Grujica Žarković Štef, koji je bio i prvi ljekar i glavni organizator sanitetske službe u Slavoniji. Još u toku 1942. on je predložio da se za bolničarke primaju žene na dobrovoljnoj osnovi, jer samo one mogu vršiti tu dužnost i razbiti potcjenjivački stav koji je vladao među borcima, s obzirom na to da je u svijesti naroda duboko živila legenda o ženi vidarici iz narodnih pjesama. Narodnooslobodilačka borba u cjelini je pokazala da su žene borci i bolničarke srećno dopunjavale revoluciju, svojom toplinom spontanog humanizma. Za vrijeme dugih i žestokih borbi u Voćinu, Orljavcu, Okučanima, Virovitici, Slavonskoj Požegi i Našicama, u neprijateljevim ofanzivama, sanitetska služba u Brigadi rješavala je veoma uspješno složene i teške zadatke. Stručna nastava s bolničarima u Brigadi sastojala se od pružanja prve pomoći, načina zaustavljanja krvavljenja, metoda i mogućnosti imobilizacije prijeloma kostiju. Zatim,' metoda i postupaka kod otvorenih rana na trbuhu i grudnom košu, načinu transportovanja pojedinih kategorija ranjenika, organizovanju evakuacije s mjesta ranjavanja do bataljonskog i brigadnog previjališta. Za polaznike kurseva birane su žene-borci koje su se isticale većim znanjem, stručnim iskustvom, hrabrošću i humanošću. U toku 1944. u Slavoniji je osnovana Sanitetska oficirska škola koja je omogućila da sanitetska služba postane još kvalitetnija.

Jedan od najtežih i najsloženijih zadataka (pored zbrinjavanja ranjenika) bio je rad na suzbijanju epidemije pjegavog tifusa. Početkom februara 1943. u Brigadi je bilo nekoliko boraca s visokom temperaturom. Međutim, u to vrijeme nije bilo ni ljekara, ni epidemiološke službe koja bi, na osnovu stručnog medicinskog znanja, utvrdila da se radi o pjegavom tifusu.²⁴¹ Sve pojave visoke temperature u boraca dijagnosticirane su kao trbušni tifus ili grip. Iz izvještaja dr Grujice Žarkovića Štefa, poznato je: »Epidemija pjegavca pojavila se na oslobođenoj teritoriji Slavonije vjerovatno još u novembru ili decembru 1942, ali ona nije medicinski utvrđena. Sanitetsku službu III operativne zone, u to vrijeme, sačinjavala su svega tri ljekara. Međutim, prije toga nijedan od njih nije vidio pjegavi tifus, jer ga prije rata u Slavoniji nije bilo. Pjegavac je unešen u Slavoniju još 1941. sa izbjeglicama koje su ustaše protjerale iz Bosne, zatim preko neprijateljske vojske, naročito domobrana, koje su partizani zarobljavali, a njihovu odjeću bez prethodnog čišćenja odmah koristili«.

Za vrijeme izvođenja okučanske i pakračke operacije u januaru i februaru 1943. na oslobođenoj teritoriji oko Bučja, Pakraca i Bobara u selima između Psunja i Ravne Gore, došlo je do velike koncentracije partizanskih jedinica koje su se izmiješale s oboljelim stanovništvom. U malim seoskim kućama bilo je smješteno 20 i više boraca. Takva koncentracija pod nehigijenskim uslovima života i stanovanja doprinijela je prevelikom razmnožavanju vašiju. Pored toga, opštem stanju doprinijela su razrušena i opustošena sela na oslobođenoj teritoriji, nekontrolirano kretanje i miješanje izbjeglica s Kozare i partizana, hladnoća, opšta oskudica i nerazvijenost sanitetske službe, kao i nizak nivo higijene. Nije bilo ljekarskih kontrola i ambulanti. Od visoke temperature pjegavac se pretvorio u pobješnjelu epidemiju, koja se brzo razvijala u velikim razmjerama. U dodiru sa stanovnicima u selu Kraguj i Bobare, gdje je veći broj stanovnika bio zahvaćen pjegavcem, nije ostala pošteđena ni 12. slavonska brigada. Prvi slučaj pjegavca registrovan je 28. januara 1943, ali nije bio prepoznat kao pjegavac, već je sa dijagnozom trbušnog tifusa upućen u bolnicu. Pošto je epidemija prodrla i u 12. slavonsku diviziju, dr Grujica Žarković Štef bio je prvi čovjek koji je alarmirao Štab 12. divizije i Štab 3. operativne zone pod parolom: »da su vaške neprijatelj broj jedan i da se protiv njih mora povesti najšira organizovana borba preko svih komandi i štabova«.

I pored odlučnog stava Štaba 12. slavonske divizije i Štaba 12. slavonske brigade, bilo je potrebno oko mjesec dana da se štabovi bataljona, starješine, partijska i skojevska organizacija i borci uvjere u katastrofalne posljedice epidemije pjegavog tifusa. Na inicijativu Štaba 12. slavonske divizije šef saniteta brigade napravio je pravu uzbunu i proglasio vanredno epidemiološko stanje u Brigadi. Štab Brigade naredio je da se umnože leci i podijele jedinicama u kojima je objašnjena važnost izgradnje poljskih nužnika i pranje ruku.²⁴² U suzbijanju pjegavca odigrao je glavnu ulogu fenomen suve komore.^[3]

U periodu od 1. do 14. marta 1943. u svim jedinicama, počev od desetine preko voda i čete do štabova bataljona i Brigade, ubrzano su sprovođene organizovane higijensko-epidemiološke mjere i depedikulacija: kupanje boraca, pranje rublja i parenje odjeće u suvim komorama i peglanje. Poslije svake veće borbe, za vrijeme kraćeg odmora organizovano je kupanje boraca, pranje rublja i parenje odjeće. U pomanjkanju benzinske buradi, korišćene su za izradu suvih komora veće drvene kace u kojima su seljaci držali zimnicu.

U toku 1943. i 1944. sanitetska služba u Brigadi bila je vrlo dobro organizovana i, sa svoje strane, učinila je maksimalne napore u pružanju prve pomoći i evakuaciji ranjenika do partizanskih bolnica. Samo u januaru i februaru 1943. u pedesetodnevnim borbama, koje su bile naročito surove i krvave, 12. slavonska divizija imala je oko 500 boraca izbačenih iz stroja. Polovinu od ukupnih gubitaka imala je 12. slavonska brigada. Zalaganjem sanitetske službe ranjenici su bili obrađeni i evakuisani u bolnice. Slično je bilo i za vrijeme velike neprijateljeve ofanzive »Braun« u Slavoniji, u kojoj je učestvovalo oko 30.000 neprijateljevih vojnika.

U periodu od 1941. do 1945. u Slavoniji je izgrađeno 11 partizanskih bolnica. U njima je liječeno oko 32.000 oboljelih boraca i civilnih lica. U toku 1942. do 1945. iz sjeverozapadne Hrvatske i Moslavine, Kalničkog partizanskog odreda i 10. zagrebačkog korpusa primljeno je u slavonske partizanske bolnice na liječenje veći broj ranjenih i oboljelih boraca. Iz istočne Bosne u ljeto 1943. takođe je primljeno oko stotinu ranjenih i bolesnih boraca (Sremaca), koji su preko Save prebačeni u Slavoniju.

Krajem 1944. godine u Slavoniji je bilo jedanaest partizanskih bolnica, tri divizije (12, 28. i 40) šest partizanskih odreda, 185 ljekara, studenata medicine i medicinskih sestara.

U proljeće i ljeto 1944. sa improvizovanog aerodroma kod Voćina, prebačeno je savezničkim avionima u Italiju na liječenje i oporavak preko hiljadu ranjenih boraca. U martu 1945. sa improvizovanog aerodroma u Daruvaru, prebačeno je u već oslobođeni Beograd preko dvije hiljade ranjenika.

[1] Predratni član KPJ. U NOVJ od 1941. U 12. slavonskoj brigadi od njenog formiranja, kao načelnik-referent sanitetske službe. U toku NOR-a bio je i referent saniteta 12. slavonske divizije i Divizije narodne odbrane. Šef trupnog saniteta 6. slavonskog korpusa. General-major u penziji.

rs o

[2] u NOVJ od 1941. Bio je prvi Ijekar u partizanskim jedinicama u Slavoniji. Načelnik saniteta 1. slavonskog partizanskog odreda, u Štabu 3. operativne zone, štabu 6. slavonskog korpusa. Član Akademije nauka Bosne i Hercegovine.

Saradnja Štaba Brigade sa načelnikom saniteta bila je vrlo dobra. Naročito se ang žovao politički komesar Čedo Grbić Kedacije.

[3] od benzinske buradi izrađene su suve komore, takozvano »partizansko bure«, u kome je pod visokom temperaturom parena odjeća i, na taj način, uništavane vaške. Na području III operativne zone u to vrijeme registrovano je već od oko 2 hiljade oboljelih od pjegavca.