Jovan Kokot: DVANAESTA SLAVONSKA

Zbog mnoštva dramatičnih i tragičnih okolnosti političkog i moralnog ponašanja ljudi svih uzrasta i obrazovanja, socijalnih grupa, društvenih slojeva i klasa, nacija i narodnosti, u Slavoniji se 1941. počeo razvijati ustanak koji tada nije dostigao masovnost kao u nekim drugim krajevima Hrvatske (Lika, Kordun i Banija).

U Slavoniji je narodnooslobodilački pokret pod rukovodstvom KPJ i KPH bio od jula 1941. podstican, usmjeravan i postepeno organizovan od najnaprednijih pojedinaca, članova KPJ i SKOJ-a. Srećna je okolnost što se istovremeno najprogresivniji dio naroda odlučio na pružanje otpora okupatoru i tzv. NDH. Zbog niza različitih slabosti i subjektivnih i objektivnih okolnosti, ustanak u Slavoniji se razvijao usporeno i neravnomjerno od kotara do kotara, od općine do općine, zavisno od odlučnosti pojedinih organizacija i komunista jer, sve do januara 1942. Slavonija nije imala jedinstveno organizirano političko i vojno rukovodstvo, odnosno jedan centar ili štab za rukovođenje ustankom ili oružanom borbom u cjelini. Pored istaknutih i odlučnih komunista na čelu pojedinih oružanih grupa, koje su od prvog dana okupacije pružale otpor okupatoru i kvislinzima, stali su pojedinci koji nisu bili komunisti, ali ih je narod prihvatio zbog njihove odlučnosti i hrabrosti u borbi. To potvrđuje da je NOR bio široki front borbe protiv okupatora i narodnih izdajnika.

Ustanak u Slavoniji bio je specifičan i, u mnogo čemu, različit, ali u nekim pojedinostima i vrlo sličan drugim krajevima u Hrvatskoj i u Jugoslaviji.

Za razliku od drugih krajeva (Srbija, Bosanska krajina, Lika, Kordun i Banija), gdje najprije dolazi do masovnog narodnog ustanka iz kojeg izrastaju oružane vojne formacije, u Slavoniji je čitav taj proces bio gotovo obrnut. Umjesto masovnog narodnog ustanka do kojeg dolazi tek krajem 1942. i u prvoj polovini 1943, u Slavoniji se pokret postepeno razvija. Najprije dolazi do formiranja partizanskih oružanih grupa, partizanskog bataljona, partizanskog odreda i tek potom brigade. To je bio znatno duži proces, ali se on ipak kretao stalno uzlaznom linijom.

U političkom i nacionalnom pogledu Slavonija je uoči drugog svjetskog rata predstavljala jedan od najosjetljivijih dijelova Hrvatske i Jugoslavije. Na to upućuju podaci o nacionalnoj, socijalnoj i vjerskoj strukturi stanovništva i njegovoj politizaciji, a naročito seljaštva. Prema podacima Statističkog godišnjaka Kraljevine Jugoslavije, u Slavoniji je 1940. nacionalna i socijalna struktura bila veoma različita, a po političkom raspoloženju i veoma složena. Na teritoriji Slavonije živjelo je 884.000 stanovnika ukupno, od toga: Hrvata 480.000, Srba 206.000, Mađara 50.000, Čeha 36.000, Slovaka 8.000, Ukrajinaca 5.000, Rusa 4.000, Poljaka 3.000, Roma 10.000, Jevreja 7.000 i Italijana 2.000. Najveći broj stanovnika, tj. 73% bavio se zemljoradnjom, a u zanatstvu i, pretežno drvnoj industriji, bilo je oko 14,5% zaposlenih. Ostalih 12,5% bilo je zaposleno u trgovini, saobraćaju i javnim službama.^[1]

Bitna odrednica političkog stanja u Slavoniji uoči drugog svjetskog rata, sastojala se u sukobu srpskog i hrvatskog nacionalizma koji je tada bio uhvatio dubokog korijena, s tom razlikom, što je srpski bio u opadanju, a hrvatski je od 1935. bio u stalnom porastu. Dominantan politički uticaj u Slavoniji imala je Hrvatska seljačka stranka (u daljem tekstu HSS), čija se osnovna programska orijentacija i politička platforma zasnivala na hrvatskom nacionalizmu, borbi za otcjepljenje od Jugoslavije i stvaranja samostalne hrvatske države kao najvišeg ideala hrvatskog naroda. U hrvatskom nacionalnom pokretu HSS je bila najjača seljačka politička stranka ne samo u Slavoniji i Hrvatskoj, već i u Evropi.[2]

Poslije sporazuma Cvetković-Maček 1939. sva vlast u Banovini Hrvatskoj postepeno prelazi u ruke HSS preko kotarskih uprava, sudova, škola i policije, jer je Banska uprava bila pod političkim uticajem vodstva HSS. Da bi svoju političku vlast što jače učvrstila, HSS pristupa formiranju poluvojnih jdinica tzv. Hrvatske seljačke zaštite. Ta organizacija je za kratko vrijeme okupila oko 200.000 ljudi pod oružjem, s kojima je izvođena obuka sa posebnim vojnim programom. Svuda se intenzivno radilo na dizanju ustanka da bi se Hrvatska otcjepila od Jugoslavije.

Politički ideal hrvatskog seljaštva bila je »mirotvorna čovječanska seljačka republika Stjepana Radića«, a ne socijalistička revolucija i hegemonija radničke klase, što je nagovještavao i sa sobom nosio narodnooslobodilački rat (NOR) i revolucija pod rukovodstvom KPJ i Josipa Broza Tita. U svojim »Svjedočanstvima« dr Josip Hrnjčević kaže: »Trebalo je dugo vremena, i mnogo političkog rada da bi se najzad, hrvatsko seljaštvo ubijedilo da se u mirotvornu čovječansku republiku dolazi samo putem revolucionarne i oslobodilačke borbe pod vodstvom KPJ«.^[3]

Do aprilskog sloma 1941. u Slavoniji nije bilo većeg mjesta u kojem nije bilo članova KPJ, partijske ćelije, seoske organizacije i simpatizera Partije. Jači partijski centri bili su u Slavonskom Brodu, Osijeku, Novoj Gradiški, Novskoj, Okučanima, Pakracu i Daruvaru, a partijske ćelije organizovane u Virovitici, Okučanima, Bujavici, Kukunjevcu, Slobodnici, Mikanovcima, Boboti i drugim mestima. Uoči rata u Slavoniji su bila tri okružna komiteta (Nova Gradiška, Slavonski Brod i Osijek) sa 13 kotarskih i dva mjesna komiteta. Partijska organizacija u Slavoniji imala je 120 ćelija i 2.061 komunistu, članova Partije, kandidata i člana SKOJa. Od toga 862 člana Partije, 505 kandidata i 740 članova SKOJ-a^[4] (samo u Slavonskom Brodu bilo je 200 članova SKOJ-a).^[5] Partija je djelovala preko Stranke radnog naroda, Ujedinjenog radničkog saveza (URS-a), sportskih organizacija i kultruno-umjetničkih društava i čitaonica.^[6]

I u geo-političkom, saobraćajnom, operativnom pogledu, topografiji terena, Slavonija je i sa te strane imala povoljne uvjete za razvoj ustanka i oružane borbe. Jedan od nedostataka u radu partijske organizacije, bio je u tome što se ona nije dovoljno razvijala na programskoj orijentaciji KPJ, u razvijanju revolucionarnog duha i raspoloženja radničke klase na svakodnevnim političkim i gorućim ekonomskim pitanjima, a zapostavljen je politički rad sa seljaštvom, te je zbog toga izostala i svestranija priprema za predstojeće političke i revolucionarne događaje u zemlji.

Iz dosadašnjih istraživanja jasno se vidi da su partijske organizacije u Slavoniji bile iznenađene burnim događajima i zatečene nespremne, što je dovelo do zbunjenosti, nesnalaženja, straha i demoralizacije. Niko nije očekivao takvu besprimjernu hajku na komuniste i Srbe, Jevreje, a zatim Cigane (Rome).^[7]' U novonastaloj situaciji partijske organizacije se osipaju, mnoge prestaju sa radom, a dio komunista se povlači i ne dolazi na sastanke, pasivno posmatra šta će se dogoditi. Jedan dio članova KPJ zaplašen je i demoralisan, odaziva se pozivu u domobransku vojsku, a drugi dio odlazi u Srbiju. U periodu opće zbunjenosti i straha, nedostajala je i čvršća veza sa CK KPH.^[8]

Međutim, situacija nije svuda bila ista. Dok u Slavonskom Brodu, Banovoj Jaruzi, Novskoj, Okučanima, Pakracu, Daruvaru, Grubišnom Polju, Orahovici, Osijeku i Slatinskom Drenovcu komunisti intenzivno rade na pripremi za ustanak, u drugim kotarima smatra se da ne postoje uvjeti za dizanje ustanka. Tome je doprinio i neodlučan stav CK KPH da se ustanak odvija u dvije faze: sabotaže i diverzije, a tek poslije toga da se ide na masovni narodni ustanak.

Na pripremi narodnog ustanka u Slavoniji rade najistaknutiji komunisti i to: sekretar CK KPH Rade Končar, Pavle Gregorič, Karlo Mrazović, Drago Marušić, Josip Kavaj, Marko Simenić, Dušan Čalić i dr. Oni su najodlučniji u sprovođenju poziva CK KPJ na oružani ustanak. Okružnoj partijskoj konferenciji u Banovoj Jaruzi 18. juna 1941. prije poziva na ustanak, prisustvuju Rade Končar sekretar CK KPH i Pavle Gregorič član CK KPH. Na konferenciji je raspravljano o pripremama za oružani ustanak i zaključeno da se ide na diverzantske akcije.^[9] U selu Tomici kod Slavonskog Broda, uz prisustvo 14 delegata i Rada Končara održana je 22. juna 1941. Okružna partijska konferencija o pripremi za oružani ustanak i o proširivanju i učvršćivanju partijskih organizacija u tvornicama i među željezničarima. Končar je ukazao na nekoliko važnih pitanja: prvo, da se spriječi odlazak radnika na rad u Njemačku i, drugo, da se u selima u kojima nema partijskih ćelija formiraju partijske organizacije, te da je zbog mogućih hapšenja potrebno povećati opreznost.¹^ Dva mjeseca ranije, na sastancima održanim 6. i 11. aprila 1941. Okružni komitet u Slavonskom Brodu i Novoj Gradiški raspravljao je o odbrani zemlje u aprilskom ratu i povezivanju sa vojskom Kraljevine Jugoslavije povodom prikupljanja oružja. Rezultat je da je od aprila do kraja 1941. u Slavoniji sakupljeno 266 pušaka, 8 puškomitraljeza, 106 pištolja, 178 ručnih bombi i oko 80.000 metaka. Najviše oružja prikupljeno je na terenu Okružnog komiteta Slavonski Brod.^[10]

U Kusonjama kod Pakraca održana je 22. juna 1941. kotarska partijska konferencija za kotar Pakrac, u prisustvu dr Pavla Gregorića, Mane Trbojevića i Bogdana Crnobrnje. Na konferenciji se raspravljalo o novim uslovima rada partijske organizacije, prikupljanju oružja i izvođenju sabotaža. Na Bilo-gori radi Zvonko Brkić, Vaso Vostrel i drugi komunisti. U Slatinskom Drenovcu i Orahovici radi Lazo Tihomirović, Slobodan Ilić Čića i braća Mesić. U kotaru Osijek radi Milica Križan i drugi, a u selu Bobota partizansku grupu organizovao je Đoko Patković. U kotaru Našice bio je angažovan Drago Marušić, instruktor CK KPH. On je ubrzo uhapšen, ali nije strijeljan kako se to do danas smatralo.^[11]

Od svih partijskih organizacija u Slavoniji, brodska partijska organizacija bila je najaktivnija. Ona je već 8. jula 1941, samo četiri dana poslije proglasa i poziva CK KPJ na opšti narodni ustanak, formirala Brodski partizanski odred od 25 članova Partije i SKOJ-a u šumi Cerovac, nedaleko od Slavonskog Broda. Brodski komunisti, Hrvati, radnici, đaci i studenti, prvi su se digli na poziv KPJ i KPH i, na taj način, mnogo doprinijeli zbližavanju i razvijanju povjerenja između hrvatskog i srpskog naroda. Međutim, zbog pogrešne orijentacije i oportunizma tamošnjeg partijskog rukovodstva da se partizanski odred oslanja na Slavonski Brod, a ne na širu okolinu, došlo je do rasformiranja partizanskog odreda i formiranja diverzantskih i jedne partizanske grupe.

Takav stav brodske partizanske organizacije osudio je CK KPH u okružnici broj 3, i kvalifikovao ga kao desno oportunističko i likvidatorsko skretanje.^[12] Pripreme za ustanak, sem u brodskoj partijskoj organizaciji, trajale su dosta dugo, tj. sve do početka oktobra 1941. godine.^[13] U tom periodu formirano je 14 partizanskih grupa, uslovno partizanskih odreda, koje su pokrivale Slavoniju od sela Bobote kod Vukovara do Banove Jaruge na zapadnoj granici Slavonije.^[14] Na čelu tih grupa, po pravilu, nalazili su se komunisti, ali boračku masu sačinjavali su najhrabriji i najodlučniji seljaci. Od 14 grupa, četiri su formirali pobunjeni seljaci na Papuku i Bilo-gori. U njima nije bilo članova Partije, ali se oni nisu protivili komunistima, već su prihvatili političku platformu Komunističke partije Jugoslavije. Na čelu pobunjenih seljaka bili su: Pajo Orozović, Nikola Miljanović, Jovo Bogdanović Geco i Dako Puač.

U zapadnoj Slavoniji prve partizanske grupe formirane su u istočnim dijelovima okučanskog, novogradiškog, pakračkog i daruvarskog kotara. Zatim, oko Kruševa, Gornjih Vrhovaca, Bučja, Šehovice, Gornjih Boraka, Klise, Cremošnjaka, Male i Velike Peratovice, Duboke, Gazija, Orahovice, Slatinskog Drenovca, i u selu Boboti u istočnoj Slavoniji. U pojedinim selima: Komarnici, Kozarici, Slobodnici, Starom Slatiniku, Starom Topolju, Cerniku i Donjim Andrijevcima u kotaru Slavonski Brod i Nova Gradiška, sem članova KPJ i SKOJ-a, bilo je pojedinačnih opredjeljenja za oružanu borbu. Ali u većini sela sa hrvatskim stanovništvom, kao i u nekim srpskim, nisu svi bili spremni da se sa puškom u ruci bore protiv okupatora i tzv. NDH. Tome su dosta doprinijeli munjeviti uspjesi njemačkih armija na istočnom frontu. U izvještaju CK KPJ Edvard Kardelj kaže: »pošto-poto mi moramo dići u borbu hrvatska sela ili će ustaše potpuno uništiti srpska naselja. A to se bezuslovno može. Kod nekih drugova postoji bojazan od represalija, od uništenja sela i ljudi itd. Baš taj strah najviše koči odlučnije pristupanje mobilizaciji hrvatskih sela. U ratu se ne smijemo plašiti uništenja čitavih sela. Teror će bezuslovno dovesti do oružane akcije«.^[15]

O raspoloženju srpskog stanovništva za borbu protiv ustaša i okupatora dr Pavle Gregorić iznosi svoje viđenje i svjedočenje iz 1941, i doslovno kaže: »... Tu nema dileme. Praktično su Srbi bili uz nas masovno i bili spremni za borbu već krajem 1941. Ne samo da su Srbi bili masovno uz naš pokret, nego je taj stav Srba, ta odlučnost tog naroda da pruži otpor jednom takvom prljavom režimu, ozbiljno uticala i na hrvatski narod da se ne opredjeljuje za ustaški pokret. Na primjer, u bjelovarskom kotaru gdje sam se kretao 1941. morao sam biti oprezan, što nije bio slučaj na pakračkom i uopšte u zapadnom dijelu Slavonije koji je bio dosta naseljen Srbima a oni su bili naši već 1941. I tamo gdje smo se mi kretali, susretali smo skoro isključivo prema nama raspoložen narod«.^[16]

Već u oktobru 1941. većina srpskih sela oko Psunja, Papuka i na Bilo-gori bila su na strani partizana, a narod je učestvovao u napadu na ustaše i žandarme zajedno sa partizanima: u selu Kozarice kotar Novska, u napadu na Bučje, kotar Pakrac i Slavonski Drenovac kotar Podravska Slatina. U oktobru 1941. partizanske grupe prerastaju u partizanske odrede. Od okučansko-psunjske i partizanske grupe iz trokuta, formiran je Psunjski partizanski odred. Komandant je bio Ćiro Dropulić, a politički komesar Mirko Kljajić.

Na Papuku oko sela Kokoćaka, Slatinškog Drenovca i Pušine, dejstvovala je partizanska grupa od 25 boraca od koje je 22. oktobra formiran Papučko-krndijski odred. Komandant je bio Krsta Jovanović a politički komesar Slobodan Ilić Čiča. Do kraja 1941. vrše se napadi na javne objekte: opštinske zgrade, žandarmerijske stanice, željezničke postaje, vojne straže, spaljuje se arhiva u opštinskim zgradama. Tako je Psunjski partizanski odred 10. novembra 1941. napao opštinsku zgradu u Bučju, razoružao stražu, zaplijenio dvije puške i spalio opštinsku arhivu. Dan kasnije isti partizanski odred napao je lugarnicu na Psunju, uništio posadu i prekinuo sječu šume. Tom prilikom zabranjen je rad na sječenju slavonskih šuma. Od 600 prisutnih šumskih radnika ni jedan se nije priključio partizanima.^[17] Psunjski partizanski odred je 17. novembra 1941. izvršio napad na opštinu u selu Gaju. Razoružao je stražu i zaplijenio 12 pušaka, 450 metaka, 6 pištolja i 37 bombi, a 12/13. novembra 1941. u 01,55 časova minirana je glavna pruga Zagreb-Beograd između Okučana i Rajića. Uništeno je 17 vagona i lokomotiva, a saobraćaj obustavljen 48 časova.

Papučko-krndijski partizanski odred 21. novembra 1941. napao je Slatinski Drenovac gdje je zaplijenjeno 9 pušaka i 9.000 metaka. Poslije te akcije partizanima je prišlo 30 dobrovoljaca iz srpskih sela. Do kraja 1941. godine partizani u Slavoniji bili su podijeljeni po vodovima i desetinama i, u takvoj formaciji, učestvovali u izvođenju manjih vojnih akcija koje su se sastojale od napada na opštinske zgrade i razoružavanja neprijateljevih straža. Međutim, glavna aktivnost slavonskih partizana do kraja 1941, i u prvim mjesecima 1942. sastojala se u propagandnom radu u slavonskim selima, u objašnjavanju ciljeva i politike KPJ i održavanju kulturnih priredbi. Nedostajale su krupnije vojne akcije koje bi odjeknule u narodu i omogućile da se dođe do oružja i municije, bez čega se partizanske jedinice nisu ni mogle brojno povećavati i jačati.

Na Vojnom savjetovanju u Brusniku kod Pakraca 25. i 26. decembra 1941. formiran je 1. slavonski partizanski bataljon. Za komandanta je postavljen Ćiro Dropuljić, španski borac, a za političkog komesara Karlo Mrazović, poznati revolucionar i organizator ustanka u Slavoniji. Bataljon je imao 3 čete i 270 boraca. U poređenju sa partizanskim grupama koje su bile raštrkane na terenu, to je bio kvalitetni skok u razvoju oružane borbe u Slavoniji u toku 1941.

Umjesto toga da bataljon dejstvuje kao celina i da utiče na širenje pokreta štab 1. bataljona donosi odluku o razdvajanju bataljona i njegovom raščlanjivanju na čete, vodove, pa čak i desetine. Ovako raščlanjene jedinice nalazile su se u stalnom pokretu između Psunja i Papuka, ne toliko zbog izvođenja vojnih akcija, koliko u težnji da se pronađu skloništa radi prezimljavanja.^[18] Naravno, to se ne odnosi na sve partizanske jedinice jer, bilo je i izuzetaka. Međutim, stradanje dviju partizanskih grupa u selima Komarnici i Kleniku, ukazuje na pogrešnu odluku Štaba 1. bataljona i odstupanje od direktive o sprovođenju ciljeva političke i vojne strategije NOP-a i oružane borbe koju je formulisao vrhovni komandant NOPOJ Josip Broz Tito.^[19] To je bila jedna od retkih direktiva Vrhovnog komandanta, koja je upućena svim partizanskim odredima, svim partizanskim jedinicama i svim stepenima komandovanja u Jugoslaviji, u kojoj se, između ostalog, kaže: »Partizanske odrede organizuju komunisti čija je dužnost da se stave na čelo narodnog ustanka, da neprekidno razvijaju otpor naroda, jer, u protivnom, može se dogoditi da partizani budu izolovani od naroda koji je spreman da se bori za svoju pravednu stvar«.^[20]

^[1]) Dr Zdravko Krnić, Slavonija 1941, Osijek, 1978. str. 7; Martin Kaminski Nacionalne manjine u NOB-u, Slavonski Brod, 1976, str. 171.

[2] Ivan Jelić, Institut za historiju KPH, Zagreb, 1972, str. 36.

^y) Dr Josip Hrnjčević, Svjedočanstva, Globus, Zagreb, 1983. str. 84 i 85.

^[4]) Dr Dušan Čalić: O značaju prvog ratnog partijskog savjetovanja u Slavoniji od 25. do 27.

decembra 1942. godine, Zbornik I, HIS, Slavonski Brod, 1963, strana 77; Zbornik II, str.

21; Dr Zdravko Krnić, Slavonija u NOB 1941, str. 44.

^[5]) IstO.

^[6]) Građa za historiju NOB-e, HIS, Slavonski Brod, knj. I, dok. 45, 63, 65, 70 i 81.

ⁿ) Anton Duhaček, 1941. u novogradiškom kraju, str. 9-34.

^[8]) Anton Duhaček, n.d., str. 9-34.

^[9]) Hronologija Oslobodilačke borbe naroda Jugoslavije, 1941-1945, Vojnoistorijski institut, Beograd 1964, str. 33, 37, 46.

^[10]> Dr Zdravko Krnić, Slavonija u NOR-u 1941-1945, str. 220.

16) Bogdan Bosiočić, kaže »da je Marušić poslije hapšenja odveden u Zagreb, a zatim u Njemačku. U Zagrebu je ponovo 1943, odakle je upućen u 13. proletersku brigadu 'Rade Končar', gdje je poslije nekoliko dana poginuo«.

^[12]> Zbornik ..., tom V, knj. 1, dok. 46;

^[13]) U izvještaju Glavnom štabu NOPOJ iz avgusta 1941. Operativno vojno rukovodstvo CK KPH kaže: »U Slavoniji okolina Banove Jaruge, Ivanić-Grada i Varaždina, skoro su potpuno zatajili. Pojave i to masovne, dezerterstva i kukavičluka. Mora se tako reći iznova početi«. Arhiv CK SKJ, fond CK KPJ 1941/1986. br. 1786/41.

^[14]) U toku 1941. partizanskim odredima nazivane su male grupe od 25 do 30 boraca, a

ponegdje je taj broj bio i manji. ²°) Zbornik ..., tom II, knj. 2, str. 31.

^[16]) Anton Duhaček: n.d., str. 48 i 49.

^[17]) Hronologija ..., str. 131 i 132, Arhiv VII, f. NOP-a, k-2006, reg. br. 1-41, 1-12/4-3-20/4.

^[18]) Vidi navedenu knjigu autora Antona Duhačeka i izjavu Jove Delibašića.

^[19]) Hronologija ..., str. 225 i 235.

^[20]) Zbornik ..., tom II, Bilten Vrhovnog štaba NOPOJ-a od 10. avgusta 1941, str. od 1 do 13 i tom V, knj. 3, str. 14.