Jovan Kokot: DVANAESTA SLAVONSKA

Jedna od prvih i među najuspješnijim jedinicama u Slavoniji, jeste 12. proleterska NOU brigada[1] koju je Glavni štab NOV za Hrvatsku 1944. proglasio najboljom brigadom u Hrvatskoj. Formiranje 12. slavonske NOU brigade 11. oktobra 1942. iznad sela Budić na Bučju kod Pakraca, bio je kvalitetni skok u razvoju oružane borbe i izgradnji vojne organizacije u Slavoniji. Ona je bila prva regularna jedinica NOVJ sa 4 bataljona u ineđurečju Save, Drave i Dunava, na veoma osjetljivom i gusto naseljenom prostoru sa najrazvijenijom željezničkom i drumskom komunikacijom od Osijeka i Vinkovaca na istoku, do Sutle na zapadu. Kao prva veća vojna jedinica između Save i Drave nastavila je sa ostvarivanjem ciljeva vojne i političke strategije NOR-a, koje je formulisao vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito.^[2]

Do kraja 1942. Brigada je pod rukovodstvom štaba 3. operativne zone NOV i POH vodila samostalna operativna i taktička dejstva na širokom prostoru, gdje je uništila više neprijateljevih uporišta i povezala sva žartišta narodnog ustanka u jedinstvenu operativnu cjelinu i, pri tome, oslobodila više sela, šest opštinskih i jedno kotarsko mjesto. Borbe su proširene na veći dio Slavonije, Bilo-gore i Podravine, a osobito je pojačana diverzantska aktivnost na svim komunikacijama. Širi operativni zahvati Brigade doveli su do priliva novih boraca i formiranja 1. slavonske divizije, u decembru 1942. Kao veća taktička jedinica mogla je uvijek intervenisati tamo gdje je bilo potrebno. Prema postignutim rezultatima, borbena dejstva Brigade tokom 1942. imala su pored taktičkog i operativni značaj. A izvršenje vojnih i političkih zadataka u sjeverozapadnoj Hrvatskoj i centralnoj Bosni, bilo je direktno u funkciji operativnih i strategijskih zadataka Vrhovnog štaba NOV i POJ.^[3]

Formiranje i uspješna dejstva 12. brigade omogućila su proširivanje slobodne teritorije u Slavoniji, formiranje novih partizanskih jedinica, bolje uslove za rad Štaba 3. operativne zone, organizacija i organa KPH, narodne vlasti, omladine i AFŽ. Operativna i taktička dejstva Brigade usklađivana su po vremenu i prostoru i objektima dejstva, tako da je upravo 12. brigada bila ta jedinica NOVJ, koja je najviše zaslužna za brže stvaranje i proširenje slobodne teritorije i prenošenje oružane borbe u Požešku kotlinu, na Bilo-goru i u Posavinu, što je dovelo do snažnog zamaha NOP-a u Slavoniji. Već u jesen 1942. riješena su mnoga organizacijska pitanja u povezivanju dejstava u čitavoj Slavoniji. Održano je prvo oblasno partijsko savjetovanje i projektovani su dalji pravci razvoja NOP-a i NOR-a. Partijske i antifašističke organizacije razvile su čitavu mrežu kanala u organizovanju veza između okupiranog, poluoslobođenog i oslobođenog područja. Brzo se odvijao i proces razvoja organa nove narodne vlasti. Prvi slobodni izbori za narodnooslobodilačke odbore održani su 14. marta 1943. u jeku oružane borbe i napada neprijatelja na oslobođenu teritoriju Slavonije. Oblasni narodnooslobodilački odbor za Slavoniju rukovodio je tada sa 4 okružna, 9 kotarskih, 31 opštinski i 376 mjesnih narodnooslobodilačkih odbora. U odborima su bili zastupljeni predstavnici svih naroda Slavonije, što je bio najbolji znak da će se i budući njihovi odnosi graditi na osnovama ravnopravnosti i zajedništva.

Krupnije vojne i političke pobjede NOP-a u Slavoniji, rezultirale su masovnijim stupanjem hrvatskog seljaštva i pripadnika narodnosti u oružane jedinice 6. korpusa NOVJ^[4] u toku 1943, kada se broj boraca gotovo udvostručio. To je vrijeme kada je Slavonija pretvorena u ratno poprište za okupatora i NDH, a NOB je duboko zahvatio hrvatska sela i seljaštvo u cjelini. Zbog toga je izučavanje i istraživanje borbenih dejstava 12. brigade od višestrukog značaja za Slavoniju i za dalje usavršavanje koncepcije narodne odbrane. Osnovu taktičkih borbenih dejstava Brigade sačinjavala je politička svijest, visoki borbeni moral i nevjerovatna upornost boraca i starješina u borbi sa neprijateljem. Borbena dejstva, tajnost u pripremanju napada, iznenadni napadi na neprijateljeva uporišta, umješnost i vještina u komandovanju, inicijativa i snalažljivost u borbi boraca i starješina, bile su glavne karakteristike Brigade u toku čitavog NOR-a. Zbog upornosti i žilavosti u borbi sa neprijateljem, Brigada je bila izuzetno omiljena u narodu Slavonije, koji je volio svoju brigadu na poseban način i, kroz narodno pjesničko stvaralaštvo, razvijao kult o njezinoj nepobjedivosti.

Prve narodne pjesme o Brigadi pojavile su se u jesen 1942. poslije njezinih sjajnih pobjeda prilikom oslobođenja Podravske Slatine, Voćina, Orahovice, Orljavca i odbrane slobodne teritorije od napada Nijemaca, ustaša i domobrana. Pod zaštitom Brigade narod je prVi put osjetio slobodu i počeo da pjeva o njoj jer je štitila njegove živote i branila imovinu. Tako je i nastala popularna narodna pjesma:

Borbeni rezultati dejstava 12. slavonske i kasnije, ne iscrpljuju se samo u uspješno vođenim borbama protiv neprijatelja. Ona je, prije svega, bila brigada iz koje su se regrutovali kadrovi za formiranje slavonskih jedinica, brigada, divizija i 6. korpusa NOVJ. Sa ostalim brigadama, ona je predstavljala kičmu razvoja oružane borbe između Save i Drave. Od boraca Slavonije formirano je deset partizanskih brigada NOVJ, tri divizije, šest partizanskih odreda, diverzantski odred, artiljerijski divizion, inžinjerijski bataljon, bataljon za vezu, nekoliko samostalnih bataljona i četa i vodova za specijalne namjene. Pored toga, formirane su i oružane jedinice nacionalnih manjina: čehoslovačka brigada »Jan Žižka Trocnova«, mađarski bataljon »Šandor Petefi« i njemačka četa »Ernest Telman«. Te jedinice, u sastavu 6. korpusa, borile su se rame uz rame sa ostalim jedinicama za slobodu i nacionalnu ravnopravnost.

U sjećanjima organizatora narodnog ustanka u Slavoniji, iznosi se da je ustanak od 1942. do kraja rata bio veliki, kako po masovnom učešću naroda, veličini i žestini borbi, tako i po broju poginulih boraca i žrtava fašističkog terora. Kroz jedinice 6. udarnog korpusa prošlo je oko 85.000 boraca. U borbi je poginulo oko 33.000 boraca i članova KPJ, a 27.000 Srba, Roma i Jevreja ubijeni su kao žrtve ustaškog i njemačkog terora. U Srbiju je internirano preko 22.000 pripadnika srpske nacionalnosti. U deset slavonskih partizanskih bolnica liječeno je oko 30.000 ranjenih i oboljelih boraca i civila sa teritorije Slavonije i sjeverozapadne Hrvatske. Po ukupnim borbenim rezultatima, slavonske partizanske brigade i divizije ubrajaju se među najbolje jedinice NOVJ.

U svakodnevnim borbama Brigada je sticala borbena iskustva i usavršavala partizansku borbenu taktiku do najvišeg stepena. Njena dejstva bila su posebno ispoljena u napadu na naseljena mjesta, u čemu se brigada isticala u iznenadnim noćnim napadima i prepadima, brzini i efikasnosti borbenog udara, upotrebi borbenih sredstava, vještom manevrisanju, stalnim pokretima i dubokim prodorima u pozadinu neprijateljevih snaga. Tu svoju borbenu karakteristiku ispoljavala je za sve vrijeme NOR-a, a posebno u toku 1942. i 1943. u prodoru do Slavonskog Broda i Našica, u Podravinu, Posavinu, Moslavinu, sjeverozapadnu Hrvatsku i centralnu Bosnu. Sve velike pobjede 12. slavonske brigade kao: likvidacija neprijateljevih snaga u Podravskoj Slatini, Voćinu, Orahovici, Orljavcu, Našicama, Virovitici, Slavonskoj Požegi, Grubišnom Polju, Podgoraču, Đurđevcu, Lepoglavi i Prnjavoru ili, na primjer, uništenje ustaško-domobranskog zdruga kod sela Šušnjara, na Papuku i Psunju, kod Đakova i u Vrbici kod Vinkovaca, bile su rezultat uspješno izvedenog partizanskog manevra.

Za formiranje slavonskih brigada i divizija i 6. korpusa, Brigada je dala boračko jezgro, vojne i političke kadrove. Od deset slavonskih brigada nema ni jedne u kojoj nije bilo starješina i boraca iz 12. brigade. Zbog svog vojnog i političkog doprinosa NOB-u i razvoju oružane borbe, Brigada je postala legendarna i omiljena u narodu jer je ostavila duboke tragove u političkom osvješćivanju naroda i prva pronijela zastavu bratstva i jedinstva kroz sjeverozapadnu Hrvatsku.

Operativni prostor na kome je 12. brigada dejstvovala obuhvatao je oko 30.000 km², gdje je živjelo približno oko 3 miliona stanovnika. Po broju komunikacija i njihovoj gustini, Slavonija se ubraja u red najrazvijenijih pokrajina u Jugoslaviji. Glavna željeznička pruga Zagreb - Beograd u drugom svjetskom ratu bila je od prvorazrednog značaja za transport njemačkih trupa i ratnog materijala sa zapada u pravcu jugoistoka, i obrnuto, zbog čega je njemački komandant Jugoistoka, posvetio posebnu pažnju vojnom obezbjeđenju pruge. Za obezbjeđenje pruge neprekidno je bilo angažovano oko 20.000 okupatorsko-kvislinških vojnika iz sastava njemačke 187. rezervne divizije, jedna njemačka tvrđavska brigada, dijelovi 3. ustaško-domobranske divizije, dijelovi 1. gorske ustaške divizije »Ante Pavelić«, 8 ustaških bataljona, dijelovi njemačke 1. kozačke divizije, nekoliko posadnih i policijskih bataljona, s tri oklopna voza koji su iz Francuske (Bordoa) prebačeni u Slavoniju.

Za tzv. Nezavisnu Državu Hrvatsku, Slavonija je bila od životne važnosti, jer je preko Bilo-gore i Moslavine direktno povezana sa najbližom okolinom Zagreba. Izgubiti Slavoniju, značilo je i lišiti se bogate žitnice, šumskog bogatstva i naročito ljudskog potencijala za rad u njemačkoj ratnoj industriji, i mobilizaciju za ustašku i domobransku vojsku. Zbog toga su okupator i ustaše bili jako osjetljivi na svaku akciju 12. slavonske i ostalih brigada iz sastava 6. korpusa. Surovo su reagovali i vršili odmazdu nad srpskim narodom ubijanjem, pljačkom, spaljivanjem sela i odvođenjem u koncentracione logore. Okupator je u toku NOR-a, uz podršku ustaških i domobranskih snaga, poduzeo osam lokalnih ofanzivnih operacija podržanih artiljerijom, tenkovima i avijacijom u trajanju od 5 do 30 dana da bi odbacio partizanske snage od vitalnih komunikacija i nabacio ih na grebene Psunja i Papuka, gdje je pripremao okruženje i počesno uništavanje. Međutim, zahvaljujući pravilnoj i dobro smišljenoj taktici partizanskog ratovanja, političkoj liniji KPJ i KPH, ogromnoj podršci naroda Slavonije, junaštvu i upornosti boraca, njihovom izvanrednom borbenom moralu i riješenosti da istraju do konačne pobjede, okupatoru i ustašama nije uspjelo da dovedu u pitanje oslobodilačku borbu naroda Slavonije. Naprotiv, ona se neprekidno razvijala i jačala.

Kad je riječ o Brigadi, centralno mjesto posvećeno je nezaobilaznoj temi - čovjeku - borcu i dijelu naroda Slavonije koji se još 1941. odlučio za NOB žrtvujući sve što je imao: porodicu, ličnu imovinu i, na kraju, svoje živote. Bez prikaza i analize pojedinačnog i grupnog portreta onih koji su se žrtvovali za slobodu, za pobjedu nad okupatorom, bez iznošenja istorijskih činjenica o političkim i duševnim raspoloženjima,

O mnoštvu spojeva i raskida, uspjeha i promašaja, istorija 12. slavonske proleterske NOU brigade ostala bi nepotpuna, a ostao bi nesagledan i proces oružane borbe u Slavoniji. Sa izvjesne daljine lakše se vidi i zaključuje šta je bilo uspješno a šta nije. Nije lako obuhvatiti svu složenost i isprepletenost oružane borbe u Slavoniji kao i događaja koji su vezani za 12. brigadu: ljudskih zanosa, drama i tragedija, uspona i padova pojedinaca na praktičnim zadacima revolucije. Rat je teško pogodio sve živo, od djece do staraca, a ostavljao na miru samo poginule i umrle. Teško je pobrojati sva poprišta i sve borbe koje je vodila 12. slavonska NOU brigada za svaki pedalj Slavonije, za svakog ranjenika, za svako selo, gdje se stvaralo jedinstvo naroda i boraca. U teškim bojevima i dugim ratnim danima borački sastav Brigade promijenio se više puta. Kroz nju je prošlo oko 7-8.000 boraca, a na bojnom polju ostavilo je svoje živote 1.600 boraca, dok je svaki treći borac bio ranjen.

Čitalac će vidjeti 12. brigadu u koloni na maršu, jurišima, a poslije u igri i u pjesmi sa narodom. Vidjeće zasjede, iznenadne napade i povlačenja, spasavanje ranjenika i posljedice epidemije pjegavog tifusa. Vidjeće socijalni i nacionalni sastav boraca i njihovu visoku političku svijest i spremnost da izvršavaju i najteže zadatke. U monografiji je prikazana čitava plejada neustrašivih junaka, puškomitraljezaca i bombaša, mladih ljudi koji su tek zakoračili u život. U neprijateljevim ofanzivama, u najsurovijim uslovima po dubokom snijegu i niskoj temperaturi, nošeni su ranjenici i tifusari. Sloboda se plaćala životima, jer je rat bio velika tragedija naroda bez mjere. Sva složenost NOR-a u Slavoniji prikazana je kroz narodnu bunu i otpor okupatoru i ustaškoj NDH, jer se narod nije dao pokoriti. Slavonija je bila iskrvavljena i popaljena, ali se u borbi držala junački i plemenito. Četiri godine krvarila je Slavonija od njemačkih i ustaških zavojevača, a cijena slobode bila je ogromna. Slavonci su ginuli širom Slavonije, Moslavine, sjeverozapadne Hrvatske, centralne i istočne Bosne i u Žumberku, od Beograda do Zagreba i kod Dravograda u Sloveniji, koncentracionim logorima Jasenovca i Stare Gradiške, na brojnim stratištima širom Hrvatske i Njemačke, i u Norveškoj na krajnjem sjeveru Evrope. Tu je zauvijek ostalo nekoliko hiljada Slavonaca.

Radi cjelokupnog sagledavanja borbenih dejstava Brigade, njenu vojnu i političku ulogu u razvoju NOP-a i oružane borbe u Slavoniji, bilo je neophodno da se izvrši istraživanje arhivske građe i ratnih dokumenata 12. brigade, 12. slavonske udarne divizije i 6. udarnog korpusa. Obilno je korišćena arhivska građa i ratni dokumenti iz zbornika dokumenata i podataka o NOR-u naroda Jugoslavije, vojnopozadinskih jedinica i ustanova, partijskih organizacija, SKOJ-a, omladine, AFŽ, NOO i NOF-a, kao i sjećanja preživjelih boraca. Korišćena je i arhivska građa i ratni dokumenti ustaških, domobranskih i četničkih jedinica. Istraživanja još neobjavljene arhivske građe i ratnih dokumenata njemačke Vrhovne komande, otkrila su nove, do sada nepoznate historijske činjenice: operativne, taktičke i obavještajne procjene i analize iz jednog drugog ugla, odakle se vidi koliki je značaj pridavan slavonskom vojišnom prostoru od njemačkog okupatora.

Dragocjenu pomoć svojim kazivanjem i sjećanjem pružili su preživjeli borci, proslavljeni puškomitraljesci i bombaši, komandiri vodova i četa, komandanti bataljona i politički komesari. Svima koji su na bilo koji način doprinijeli da monografija 12. slavonske proleterske NOU brigade bude cjelovit prikaz izuzetnih napora i žrtava njenih boraca u toku NOR-a, dugujem iskrenu zahvalnost.

[1] U Reč je o 1. slavonskoj NOP brigadi(od 21. 12. 1942. godine 12. hrvatskoj, 5. 6. 1944. proglašenoj udarnom, a 26. 10. 1944. i proleterskom).

^[2]> »... Čvor situacije je u Hrvatskoj sjeverno od Save, a Slavonija je od izuzetne važnosti za razvoj ustanka i oružane borbe na tom dijelu Hrvatske. Željezničke i drumske komunikacije i saobraćajni čvorovi najosjetljivije su tačke po kojima ćemo udarati neprijatelja«. Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije (Dalje: Zbornik...), tom V, knjiga 3, str. 7. Original u Arhivi CK SKJ, reg. br. 690k, a prepis u Arhivu Vojnoistorijskog instituta, fond NOP-a, k. 102, reg. br. 1/2.

3) Zbornik ..., tom V, knjiga strana 7. Arhiv CK SKJ, f. CK KPJ, reg. broj 1942/6907, 6905, 1717 i 712. Arhiv VII, f. NOP, k-102, reg. br. 1/2.

^[4]) Prvi slavonski korpus (od 20. 3. 1943. Drugi hrvatski, a zatim je preimenovan 5. 10.

1943. u 6. korpus NOVJ) formiran je 17. 5. 1943. godine.