| Sadržaj | Prethodni dokument | Sledeći dokument |
|
Narodi
Jugoslavije poslije okupacije i komadanja njenih teritorija od okupatora 1941,
mogli su doći do slobode samo oružanom borbom. To je od prvog dana bila
polazna osnova i politička platforma Komunističke partije Jugoslavije (KPJ).
Saglasno toj politici, poslije donošenja odluke o dizanju ustanka 4. jula 1941,
svi narodi Jugoslavije kreću u odlučan boj, formiraju raznovrsne vojne
jedinice, koje čine osnovnu snagu narodnooslobodilačkog rata (NOR-a) i
revolucije. Formiranje i borbeni put 12. proleterske (slavonske) brigade, takođe,
čini osnovnu snagu NOR-a i revolucije u Slavoniji, i predstavlja njen prvi
borbeni odred, Opisivanjem njenog borbenog puta u Monografiji, čiji je autor
general Jovo Kokot, najbolje se može sagledati, za sve vrijeme rata, razvoj
ustanka i stvaranje drugih ratnih jedinica u Slavoniji. Ustanak
i formiranje borbenih i revolucionarnih jedinica narodnooslobodilačkog pokreta
nije se ravnomerno razvijao u svim krajevima Jugoslavije, jer su se i uslovi za
dizanje ustanka razlikovali. Svaki kraj imao je određene specifičnosti, pa
tako i Slavonija. Govoriti
o specifičnostima razvoja ustanka i formiranja partizanskih jedinica u
Slavoniji i, posebno, o prisutnim nekim ocjenama u istoriografiji NOR-a da je
ustanak u Slavoniji, u izvjesnoj mjeri, kasnio u odnosu na druge krajeve
Jugoslavije - nemoguće je bez svestranijeg sagledavanja nekih specifičnosti i
uzroka koji su na to uticali. U
predgovoru za ovu monografiju, mada o ovome ima riječi i u samoj monografiji,
pokušaću da iznesem neke svoje poglede o razvoju ustanka u Slavoniji. Geografski
položaj Slavonije, najkraće rečeno, ogleda se u tome što se ona nalazi između
dviju velikih rijeka Save i Drave koje, kao prirodne prepreke, ograničavaju
povezivanje sa drugim dijelovima Jugoslavije, osim sa Zagrebom. Sa stanovišta
razvoja pokreta, ova okolnost slabih veza sa drugim krajevima Jugoslavije imala
je negativnog uticaja, na ustanak u Slavoniji. Kroz
Slavoniju prolazi važna željeznička komunikacija koja povezuje Evropu sa
jugom Balkana, zatim Bliskim istokom preko Grčke, Bugarske i Turske, što je
predstavljalo za okupatora značajnu stratešku komunikaciju potrebnu za
snabdevanje svojih trupa koje je držao na jugu Balkanskog poluostrva. Za
nesmetano odvijanje saobraćaja tom komunikacijom, okupator je morao angažovati
jače snage za obezbjeđenje pruge, i po svaku cijenu uporno je braniti, što
je, takođe, imalo negativnog uticaja na organizaciju pokreta i njegovo
razvijanje u svim regionima. Slavonija
uz Vojvodinu predstavlja najbogatiji poljoprivredni rejon Jugoslavije, i potreba
za ishranom i korišćenjem poljoprivrednih resursa takođe je za okupatora
predstavljala strategijsko pitanje. Nije okupatoru bilo svejedno kako će
stanovništvo obrađivati zemlju i proizvoditi poljoprivredne kulture. Zato je
nastojao da ga što je moguće više odvoji od partizanskog pokreta i pridobije
za sebe. Smišljenom propagandom i raznim mjerama prinude, okupator je dosta
uspješno i dugo držao narod u pokornosti. Slavonija
je gusto naseljena i, prema tome, velika mobilizacijska baz,a svakoj vojsci.
Prije rata u Slavoniji je živjelo oko 800.000 stanovnika. Stvaranjem tzv.
Nezavisne Države Hrvatske (NDH), iz Slavonije se regrutovao veliki broj vojnih
obveznika (naročito hrvatske nacionalnosti, a bilo je i Srba), za svoje
jedinice i vojsku (domobrane) koji su bazirali na cijelom području NDH i, bili
odsutni iz Slavonije. Domaće stanovništvo njemačkog porjekla su se kao
folksdojčeri odmah organizovali i svesrdno se stavili u službu okupatora. U
Slavoniji najveći broj stanovnika, preko 60% čine Hrvati, mada ima i Srba
dosta. Pored te dvije najbrojnije nacije, zapažen broj živi u Slavoniji Čeha,
Slovaka, Ukrajinaca, Mađara, Nijemaca i drugih. Najveći broj nacionalnih
manjina bio je lojalan prema okupatoru i NDH. Do
okupacije Jugoslavije najveći politički uticaj na stanovnike Slavonije imala
je Hrvatska seljačka stranka (HSS), socijaldemokratska stranka (SDS) i
Komunistička partija Jugoslavije (KPJ). Na njemačku nacionalnu manjinu najveći
uticaj je imao Kulturbund. »Ustaški
pokret«, nije, bio razvijen, tj. bilo je znatne razlike u pojedinim regionima.
Takva politička opredjeljenost je, takođe, imala negativnog uticaja na
pokretanje ustanka. Na
ustanak i revoluciju u Slavoniji sve ove nabrojane specifičnosti imale su određenog
uticaja, mada je, po mojoj ocjeni presudnu ulogu imala politička opredjeljenost
stanovništva i njegova spremnost da se suprotstavi okupatoru i njegovim
slugama. Kao što je već istaknuto, najveći uticaj za hrvatsko stanovništvo
imao je HSS i njegova orijentacija koja se, u najkraćem, ogledala u tzv. »politici
čekanja«. Politika HSS nanijela je dosta štete narodnooslobodilačkom pokretu
u Slavoniji u početku NOR-a. Od
prvog dana svakome je bilo jasno da osnovnu snagu ustanka i revolucije u svakom
kraju, pa i u Slavoniji čini KPJ, njena organiz,ovanost, prostorna raspoređenost
i sposobnost snalaženja i prilagođavanja određenim specifičnostima. Zbog zločina
okupatora i njegovih slugu, naročito prema srpskom narodu, u prvim danima
ustanka i oružane borbe u Slavoniji, masovnu bazu ustanika činilo je srpsko
stanovništvo. Međutim, odmah se shvatilo da uspjeh ustanka i revolucije u
Slavoniji umnogome zavisi od masovnije zastupljenosti hrvatskog stanovništva u
pokretu. Odmah se nametnuo kao prvi zadatak raskrinkavanje politike vodstva HSS
i širenje uticaja i politike KPJ među hrvatskim stanovništvom. Kao što je
poznato, to nije išlo lako, a niti brzo. Da bi se stanovništvo Slavonije
masovno povelo u borbu na platformi KPJ, trebalo je pronaći smišljene i određene
forme rada djelovanja i uticaja, koji će biti prihvatljive za svaku
nacionalnost. Kao
što se vidi, stvarnost Slavonije, sa svim svojim specifičnostima, određivala
je politiku prilaza organizaciji ustanka i određivala osnovne zadatke
komunistima. U partijskom rukovodstvu Slavonije od prvog dana ustanka postojalo
je jedinstvo u gledanju na stvarnost i uvažavanje pometakođe
je za okupatora predstavljala strategijsko pitanje. Nije okupatoru bilo svejedno
kako će stanovništvo obrađivati zemlju i proizvoditi poljoprivredne kulture.
Zato je nastojao da ga što je moguće više odvoji od partizanskog pokreta i
pridobije za sebe. Smišljenom propagandom i raznim mjerama prinude, okupator je
dosta uspješno i dugo držao narod u pokornosti. Slavonija
je gusto naseljena i, prema tome, velika mobilizacijska baza svakoj vojsci.
Prije rata u Slavoniji je živjelo oko 800.000 stanovnika. Stvaranjem tzv.
Nezavisne Države Hrvatske (NDH), iz Slavonije se regrutovao veliki broj vojnih
obveznika (naročito hrvatske nacionalnosti, a bilo je i Srba), za svoje
jedinice i vojsku (domobrane) koji su bazirali na cijelom području NDH i, bili
odsutni iz Slavonije. Domaće stanovništvo njemačkog porjekla su se kao
folksdojčeri odmah organizovali i svesrdno se stavili u službu okupatora. U
Slavoniji najveći broj stanovnika, preko 60% čine Hrvati, mada ima i Srba
dosta. Pored te dvije najbrojnije nacije, zapažen broj živi u Slavoniji Čeha,
Slovaka, Ukrajinaca, Mađara, Nijemaca i drugih. Najveći broj nacionalnih
manjina bio je lojalan prema okupatoru i NDH. Do
okupacije Jugoslavije najveći politički uticaj na stanovnike Slavonije imala
je Hrvatska seljačka stranka (HSS), socijaldemokratska stranka (SDS) i
Komunistička partija Jugoslavije (KPJ). Na njemačku nacionalnu manjinu najveći
uticaj je imao Kulturbund. »Ustaški
pokret«, nije, bio razvijen, tj. bilo je znatne razlike u pojedinim regionima.
Takva politička opredjeljenost je, takođe, imala negativnog uticaja na
pokretanje ustanka. Na
ustanak i revoluciju u Slavoniji sve ove nabrojane specifičnosti imale su određenog
uticaja, mada je, po mojoj ocjeni presudnu ulogu imala politička opredjeljenost
stanovništva i njegova spremnost da se suprotstavi okupatoru i njegovim
slugama. Kao što je već istaknuto, najveći uticaj za hrvatsko stanovništvo
imao je HSS i njegova orijentacija koja se, u najkraćem, ogledala u tzv. »politici
čekanja«. Politika HSS nanijela je dosta štete narodnooslobodilačkom pokretu
u Slavoniji u početku NOR-a. Od
prvog dana svakome je bilo jasno da osnovnu snagu ustanka i revolucije u svakom
kraju, pa i u Slavoniji čini KPJ, njena organiz,ovanost, prostorna raspoređenost
i sposobnost snalaženja i prilagođavanja određenim specifičnostima. Zbog zločina
okupatora i njegovih slugu, naročito prema srpskom narodu, u prvim danima
ustanka i oružane borbe u Slavoniji, masovnu bazu ustanika činilo je srpsko
stanovništvo. Međutim, odmah se shvatilo da uspjeh ustanka i revolucije u
Slavoniji umnogome zavisi
od masovnije zastupljenosti hrvatskog stanovništva u pokretu. Odmah se nametnuo
kao prvi zadatak raskrinkavanje politike vodstva HSS i širenje uticaja i
politike KPJ među hrvatskim stanovništvom. Kao što je poznato, to nije išlo
lako, a niti brzo. Da bi se stanovništvo Slavonije masovno povelo u borbu na
platformi KPJ, trebalo je pronaći smišljene i određene forme rada djelovanja
i uticaja, koji će biti prihvatljive za svaku nacionalnost. Kao
što se vidi, stvarnost Slavonije, sa svim svojim specifičnostima, određivala
je politiku prilaza organizaciji ustanka i određivala osnovne zadatke
komunistima. U partijskom rukovodstvu Slavonije od prvog dana ustanka postojalo
je jedinstvo u gledanju na stvarnost i uvažavanje pometakođe
je za okupatora predstavljala strategijsko pitanje. Nije okupatoru bilo svejedno
kako će stanovništvo obrađivati zemlju i proizvoditi poljoprivredne kulture.
Zato je nastojao da ga što je moguće više odvoji od partizanskog pokreta i
pridobije za sebe. Smišljenom propagandom i raznim mjerama prinude, okupator je
dosta uspješno i dugo držao narod u pokornosti Slavonija
je gusto naseljena i, prema tome, velika mobilizacijska baza svakoj vojsci.
Prije rata u Slavoniji je živjelo oko 800.000 stanovnika. Stvaranjem tzv.
Nezavisne Države Hrvatske (NDH), iz Slavonije se regrutovao veliki broj vojnih
obveznika (naročito hrvatske nacionalnosti, a bilo je i Srba), za svoje
jedinice i vojsku (domobrane) koji su bazirali na cijelom području NDH i, bili
odsutni iz Slavonije. Domaće stanovništvo njemačkog porjekla su se kao
folksdojčeri odmah organizovali i svesrdno se stavili u službu okupatora. U
Slavoniji najveći broj stanovnika, preko 60% čine Hrvati, mada ima i Srba
dosta. Pored te dvije najbrojnije nacije, zapažen broj živi u Slavoniji Čeha,
Slovaka, Ukrajinaca, Mađara, Nijemaca i drugih. Najveći broj nacionalnih
manjina bio je lojalan prema okupatoru i NDH. Do
okupacije Jugoslavije najveći politički uticaj na stanovnike Slavonije imala
je Hrvatska seljačka stranka (HSS), socijaldemokratska stranka (SDS) i
Komunistička partija Jugoslavije (KPJ). Na njemačku nacionalnu manjinu najveći
uticaj je imao Kulturbund. »Ustaški
pokret«, nije, bio razvijen, tj. bilo je znatne razlike u pojedinim regionima.
Takva politička opredjeljenost je, takođe, imala negativnog uticaja na
pokretanje ustanka. Na
ustanak i revoluciju u Slavoniji sve ove nabrojane specifičnosti imale su određenog
uticaja, mada je, po mojoj ocjeni presudnu ulogu imala politička opredjeljenost
stanovništva i njegova spremnost da se suprotstavi okupatoru i njegovim
slugama. Kao što je već istaknuto, najveći uticaj za hrvatsko stanovništvo
imao je HSS i njegova orijentacija koja se, u najkraćem, ogledala u tzv. »politici
čekanja«. Politika HSS nanijela je dosta štete narodnooslobodilačkom pokretu
u Slavoniji u početku NOR-a. Od
prvog dana svakome je bilo jasno da osnovnu snagu ustanka i revolucije u svakom
kraju, pa i u Slavoniji čini KPJ, njena organizovanost, prostorna raspoređenost
i sposobnost snalaženja i prilagođavanja određenim specifičnostima. Zbog zločina
okupatora i njegovih slugu, naročito prema srpskom narodu, u prvim danima
ustanka i oružane borbe u Slavoniji, masovnu bazu ustanika činilo je srpsko
stanovništvo. Međutim, odmah se shvatilo da uspjeh ustanka i revolucije u
Slavoniji umnogome zavisi od masovnije zastupljenosti hrvatskog stanovništva u
pokretu. Odmah se nametnuo kao prvi zadatak raskrinkavanje politike vodstva HSS
i širenje uticaja i politike KPJ među hrvatskim stanovništvom. Kao što je
poznato, to nije išlo lako, a niti brzo. Da bi se stanovništvo Slavonije
masovno povelo u borbu na platformi KPJ, trebalo je pronaći smišljene i određene
forme rada djelovanja i uticaja, koji će biti prihvatljive za svaku
nacionalnost. Kao
što se vidi, stvarnost Slavonije, sa svim svojim specifičnostima, određivala
je politiku prilaza organizaciji ustanka i određivala osnovne zadatke
komunistima. U partijskom rukovodstvu Slavonije od prvog dana ustanka postojalo
je jedinstvo u gledanju na stvarnost i uvažavanje pome-nutih
specifičnosti Međutim, drugo je pitanje kako su se komunisti snašli i u kojoj
su se mjeri koristili pogodnostima, gdje su zaostajali, griješili i si. Uslovi
za brzi i masovniji razvoj ustanka u Slavoniji, objektivno su postojali.
Dovoljno je konstatovati da je u Slavoniji bilo organizovano u KPJ i SKOJ-u
preko 2.000 ljudi. Na području Slavonije tada je djelovalo 120 partijskih ćelija
sa 862 člana KPJ, 505 kandidata za KPJ i oko 740 članova SKOJ-a. Raspored
komunista od kotara do kotara bio je različit. Ponekad
se pominje kao uzrok sporijeg razvoja ustanka nepostojanje jedinstvenog
partijskog rukovodstva kao što je, na primjer, imala Dalmacija. Međutim, u
Slavoniji su djelovala tri vrlo dobro organizovana okružna komiteta (Osijek,
Slavonski Brod i Nova Gradiška). Oni su redovno održavali sjednice i, na nekim
od njih lično su prisustvovali sekretar CK KPH
Rade Končar, zatim članovi i instruktori CK
KPH: Pajo
Gregorič, Stipe Ugarkovič, Drago Marušič, Karlo Mrazovič, Marko Simenič i
drugi. Na sjednicama se dogovaralo o pripremi za oružanu borbu, konsolidaciji
partijskih organizacija, usvajanju načina rada za što bolju organizaciju za
otpočinjanje oružane borbe, o proširenju partijskih organizacija,
neophodnosti oružane borbe i prvih akcija i si. Taj pripremni period obuhvata
ljetne mjesece i početak jeseni 1941. U tom periodu formiraju se manje oružane
partizanske grupe, izvode se diverzije i manje akcije. Već
tada se postavljalo kao krupno pitanje objedinjavanje i koordinacija rada
partijskih organizacija čitave Slavonije, kao i svih partizanskih grupa. Ti
zadaci su u 1941. aktuelni i za čitavu Hrvatsku, na šta upozorava vrhovni
komandant Josip Broz Tito u svom pismu »Glavnom Štabu Narodnooslobodilačkih
partizanskih odreda za Hrvatsku«, u prvoj polovini januara 1942. U pismu se kaže:
»Na prostoru Slavonije, uključujući tu i Sr em sve do Beograda, formirati
jedno operativno rukovodstvo sa četiri partizanska odreda. Uporišta za te
odrede bila bi planine Moslavačka gora, istočni ogranci Bilo-gore, Požeške
planine, Fruška gora. Ako na ovom području nema partizanskih odreda, onda
potrebna jezgra prebaciti iz 1. ope» ' rativne zone koja je obuhvatala Liku,
Kordun i Baniju. Ne treba se plašiti da će se Lika isprazniti. Treba imati na
umu da je čvor situacije na dijelu Hrvatske sjeverno od Save. Sem toga,
samo na tome dijelu okupator se može osjetno pogoditi«. U istom pismu Tito piše:
»Mi smo za sada stvorili Prvu proletersku brigadu, ali namjeravamo da ih
stvorimo još više u razi nim pokrajinama, i one će biti sposobne da izvrše
sve zadatke koji se postavljaju pred nas danas i ubuduće«. Kao što se vidi,
pravac u kojem treba razvijati ustanak u Slavoniji bio je jasan. Imajući
u vidu tu direktivu i nužnost stvaranja jačih jedinica, organizirano je od
Okružnog komiteta Nova Gradiška (Dušan Čalić, Mirko Kljajić) prvo veće
vojno savjetovanje boraca i rukovodilaca sa teritorije zapadne Slavonije u Šeovici,
30. novembra 1941. Učesnici savjetovanja, njih 42, donijeli su odluku o
formiranju jedinstvene komande i krupnijih jedinica. Član CK
KPH Pavle
Gregorič, zadužen za teritorij Slavonije, organizira 24. XII 1941.
vojno-političko savjetovanje za sve slavonske jedinice u selu Brusniku,
nedaleko od Pakraca, na kojem se donosi odluka o formiranju 1. slavonskog
narodnooslobodilačkog bataljona. U
sastav ovog bataljona ulaze: 1. odred Slavonije sa 101 partizanom, 2. odred
Papuk-Krndija sa 64 partizana, 3. odred Čazmansko-garešnički sa 35 partizana,
4. odred, Budin odred sa 12 partizana, 5. grupa sela Lisičine-Kuzma sa 17
partizana i 6. grupa Dake Puača sa 9 partizana. Tada se na teritoriji Slavonije
i Moslavine borilo 238 partizana. Istina, ovdje nisu uračunati svi partizani
Slavonsko-brodske grupe, kao ni preživjeli borci partizanske grupe Đoke
Potkovica sa vukovarsko-osječkog terena. Mislim, da ovom prilikom i nije
najpresudnije apsolutna brojčana tačnost partizana u 1941. u Slavoniji.
Svakako, da je taj broj u Slavoniji u 1941. vrlo mali u odnosu na broj partizana
u Lici, Kordunu, Baniji, a da ne govorimo u Srbiji, Crnoj Gori, dijelovima Bosne
i Hercegovine. Međutim,
broj ilegalaca, aktivnih članova Partije i SKOJ-a bio je daleko veći od broja
onih koji su nosili oružje i nalazili se u operativnim jedinicama. Ti ilegalci
su neumorno radili na partijskim zadacima i na pripremama za organiziranje oružane
borbe. Bili su, takođe, spremni da svakog momenta, na poziv Partije, stupe u
oružane jedinice. Ocjenjujući razvoj ustanka u Jugoslaviji, Tito u članku »Godišnjica
narodnooslobodilačke borbe u Jugoslaviji«, daje za razvoj ustanka u Hrvatskoj
slijedeću ocjenu: »U Hrvatskoj i Dalmaciji partizanski pokret odvijao se
nejednomjerno i dosta sporo. Ali, u tim pokrajinama narodnooslobodilačka borba,
od samog početka, dobija čvrst i trajan karakter, slično Srbiji, iako dosta
kasnije. Slaba strana partizanskog pokreta Hrvatske bila je ta što je dugo
vremena u odredima učestvovao pretežno srpski elemenat, a vrlo malo Hrvata.
Iznimka je bila Dalmacija i Primorje«. Mislim da ova Titova ocjena u potpunosti
važi i za Slavoniju. Zbog čega se ustanak u Slavoniji u datim uslovima, nije
brže razvijao, pitanje je na koje odgovor treba da dd historijska nauka. Svakako,
komunisti Slavonije bili su svjesni slabosti o kojima govori Tito, i prema
svojim sposobnostima su nastojali da ih što prije otklone. Radi toga bitno je
bilo ne samo proširiti, ojačati, već i objediniti i sinhronizirati djelovanje
svih partijskih organizacija u Slavoniji i, preko toga, svih komunista. Velika
prepreka takvom razvoju, bilo je sektaštvo u primanju novih članova Partije. S
tim problemom bile su okupirane sve partijske organizacije, gotovo sve vrijeme
rata. Novi kvalitet povezanosti rada partijskih organizacija na čitavom
teritoriju Slavonije, bila je bitna pretpostavka bržem širenju oružane borbe
u cijeloj Slavoniji. U tome pogledu udarnu snagu i okosnicu ustanka čine vojne
jedinice, koje su brojčano stalno narastale, tako da su koncem avgusta 1942. na
teritoriji Slavonije već djelovala dva odreda sa 1665 partizana. Po socijalnoj
strukturi dominirali su seljaci, kojih je u partizanskim jedinicama tada bilo
1442 borca, prema oko 190 radnika i daleko manje drugih zanimanja. Po
nacionalnom sastavu daleko najveći broj sačinjavali su Srbi, kojih je bilo
1519 boraca prema 179 Hrvata, i daleko manje drugih nacionalnosti. Nepodjeljeno
mišljenje je posvuda vladalo da će pobjeda u Hrvatskoj doći i kroz učešće
hrvatskog naroda u oružanoj borbi. U
drugoj polovini 1942. sve oštrije se postavljalo pitanje proširenja oružane
borbe u čitavoj Slavoniji, masovno privlačenje stanovništva u partizanske oružane
jedinice, prvenstveno, hrvatske nacionalnosti ali i drugih nacionalnosti, proširenje
oslobođenih teritorija, jačanje oružane borbe, a posebno organizacija napada
na željezničku prugu Zagreb-Beograd, oslobađanje većih mjesta i odredenih
gradova. Stalno je isticana potreba pomoći partizanskim jedinicama u Zagrebačkoj
oblasti, koja je sa Slavonijom činila jedinstveno područje a, po Titovoj
ocjeni, ključno područje na kojem su se trebali nanositi najteži udarci
okupatoru i ustašama. Bilo je jasno od prvog dana ustanka da je specifičan značaj
oružane borbe u Slavoniji i u tome, da se onemogući okupatoru i ustašama da
se koriste poljoprivrednim proizvodima te bogate pokrajine. U ljeto 1942. taj
zadatak dobio je široku dimenziju, kao osiguranje žetve i onemogućavanje
okupatoru da od seljaka uzme ljetinu. Širenje ustanka pod kraj 1941. i početkom
1942. nalagalo je potrebu formiranja brigade, sa perspektivom brzog formiranja i
većih jedinica. Za taj prijelaz na viši nivo oružane borbe, naročito u
drugoj polovini 1942, bili su stvoreni svi potrebni preduslovi. Partizanski
odredi, sa banijskim i, kasnije, bosanskim proleterima, već su imali nekoliko
uspjelih većih vojnih akcija do napada na Španovicu. Svakako, treba spomenuti
i oslobođenje Kamenskog i likvidaciju satnije krvoloka Petranovića u prvoj
polovini 1942, gdje su banijski proleteri pokazali sve svoje vrline proleterske
jedinice. Zatim, likvidacija naftonosnih polja Goilo, u kojoj su zajedno učestvovale
slavonske, banijske i moslovačke jedinice, te napad na Đulaves 20. VI 1942. i
niz drugih akcija. Neke su imale izvanredan uspjeh (oslobođenje Kamenskog i
Goila), neke dobar, pojedine djelimičan uspjeh, a neke i neuspjeh. Svakako,
slavonski partizani su tada stekli veliko ratno iskustvo, tako da je formiranje
brigade predstavljalo logičan nastavak razvoju oružane borbe u Slavoniji. U
tim borbama slavonski partizani ispoljavali su izvanrednu borbenost. Kao
što vidimo, zakonitosti razvoja narodnooslobodilačke borbe u Jugoslaviji
dovele su do formiranja 11. 10. 1942. prve brigade u Slavoniji. Uslovi razvoja
oružane borbe u Slavoniji su, praktički, odredili njene daljnje neposredne
zadatke, kao pokretne jedinice koja dejstvuje gdje god je to potrebno. U datim
uslovima u Slavoniji, to je prvenstveno značilo da se uputi u sela gdje nisu
bile partizanske jedinice, i to, prvenstveno, u hrvatska sela. Tako je ona i počela
svoj ratni put, što iscrpno obrađuje Monografija 12. slavonske proleterske NOU
brigade, autora Jove Kokota. Već
22. X 1942, poslije likvidacije ustaškog uporišta u Podvrškom, Brigada dolazi
i održava zborove u hrvatskim selima tik uz Novu Gradišku, Banićevce, Baćin
Dol i Rešetare, a to znači uz samu željezničku prugu Zagreb-Beograd. Ona
napada izvanredno važno neprijateljevo uporište u Voćinu, zarobljava 176
domobrana, 7 oficira i ubija 20 neprijateljevih vojnika. To je novo oružje za
nove borce. Već 29. decembra 1942. formiraju se još dvije brigade - 16.
omladinska i 17. brigada, čime su stvoreni uslovi formiranja 12. divizije, koja
je, takođe, formirana koncem 1942. Komandant joj postaje Petar Drapšin, čovjek
izuzetnog vojnog talenta. Tada
12. slavonska divizija sa 12. brigadom i ostalim brigadama vodi ofanzivne akcije
rušenja pruge Zagreb-Beograd. To je bio dio izvršenja zapovjesti vrhovnog
komandanta i pomoći Operativnoj grupi Vrhovnog štaba, na koju su ujedinjeni
neprijatelji - Nijemci, Italijani, ustaše i četnici Draže Mihailovića - započeli
22. januara 1943. veliku ofanzivu, takozvanu četvrtu ofanzivu, koja je trajala
do polovine maja 1943. Pošto
je 12.
slavonska proleterska brigada učestvovala u najvećem broju juriša na prugu
Zagreb-Beograd, čitajući Monografiju 12. proleterske slavonske brigade,
najbolje se vidi kako su te bitke vodene i kakva su iskustva pri tome sticana. Monografija
Brigade priča o borbi naroda Slavonije, ali i šire od toga. Čitalac će se
detaljno upoznati kako smo branili žetvu naroda Slavonije, kako se Brigada sa
drugim brigadama i odredima borila, u isto vrijeme protiv ustaša, domobrana i
kako su »nepobjedivi« vojnici Trećeg Rajha bežali pred borcima 12. slavonske
brigade. Monografija govori kako je Brigada sa drugim jedinicama osvajala
gradove: Slavonsku Požegu, Daruvar, Pakrac, Lipik i druge. Monografija,
takođe, kazuje o žestokim borbama 12. proleterske brigade i drugih jedinica 6.
i 10. korpusa u završnim operacijama za oslobođenje Jugoslavije, u pozadini
Sremskog fronta. No, ona govori o gotovo jedinstvenoj ratnoj epopeji jedne
partizanske brigade, likvidaciji četnika u Bosni, na Motajici. Trebalo je mnogo
ne samo hrabrosti i samoprijegora, već visokog političkog obrazovanja svakog
borca, osposobljenog da saobraća sa dijelom zavedenog srpskog stanovništva i
dobrim dijelom prestrašenog hrvatskog stanovništva, Čeha, Slovaka i
Ukrajinaca. Ono što smatram da posebno treba istaći, jeste briga autora da
detaljno opiše herojstvo ne samo komandnog kadra, već i boraca, desetara,
vodnika, komandira četa. Čitaocu će ostati u sjećanju hrabrost: Vase
Radića,
Dobrile Blanuše, Ivice Vrbana, Ljube Margetić i mnogih drugih. Svakako, to
nisu svi heroji Brigade, ali, ova monografija, posvetila je njima mnogo zaslužene
pažnje. U
knjizi generala Jove Kokota, jednog od komesara 12. proleterske (slavonske)
brigade, pominje se oko tri hiljade imena boraca, komandira, komesara i
komandanata, heroja oslobodilačkog rata, ljudi koji su svoje živote ostavili
na bunkerima Voćina, pred utvrđenim feudalnim kućama u Virovitici, na Psunju,
Papuku, Bilo-gori, Kalniku, Motajici. Uspjesi
12. slavonske brigade su, u prvom redu, uspjesi Partije u Slavoniji Zbog brojnih
nacionalnih manjina u Slavoniji, i naroda Hrvata i Srba, partijska politika
morala je biti izvanredno fleksibilna, široka i kompleksno vodena. Ključni
problem razvoja ustanka u Slavoniji za sve vrijeme rata bio je mobilizacija
hrvatskog stanovništva u oružanu borbu, a osnovna prepreka tome je bila
politika vodstva HSS tzv. »politika čekanja«. Nju je trebalo lomiti, a to je
značilo da je svakom pojedincu u Slavoniji trebalo objasniti da nema povratka
na staro, o značaju odluka AVNOJ-a i ZAVNOH-a, i federativnog uređenja nove
Jugoslavije. No, isto tako, bilo je suštinsko objasniti Srbima politiku
izbjegličke vlade, izdaju četnika, a brojnim nacionalnostima: Česima,
Slovacima, Mađarima, Ukrajincima i antifašistima Nijemcima, da je buduća
federativna Jugoslavija i njihova domovina. Partijsko
rukovodstvo, naročito Povjereništvo CK
KPH za
Slavoniju, a kasnije Oblasni komitet, razrađivali su partijsku politiku CK KPJ
i CK KPH,
naročito na raznim savjetovanjima, od kojih, svakako, ima historijski značaj
Partijsko savjetovanje 24—25. XII 1942. u Zvečevu. Motorna snaga tog
savjetovanja bio je Vlado Popović. Ali, velika zasluga je i svih boraca da je
ta politika protumačena gotovo svakom stanovniku Slavonije, pa medu njima i
borcima 12. slavonske brigade. O tome, na svojevrstan način, govori i ova
monografija. Autor
je pisao monografiju, prvenstveno na osnovu dokumenata, a tamo gdje ih nema,
anketiranjem preživjelih boraca. Na toj osnovi on iznosi svoje viđenje
borbenog puta 12. slavonske brigade, nastojeći da kritički ocjeni taj put,
notirajući ne samo njene uspjehe, već i slabosti, propuste, pa i greške. Kad
autor iznosi svoje ocjene i mišljenja, on ih utemeljuje na dokumentima ili
izjavama boraca, kojima, kao i svaki autor, daje svoja tumačenja i svrstava ih
u sistem po svom najboljem ubjeđenju, pa ih, kad bi čitalac imao i drugačiju
ocjenu nekog događaja od autora, mora respektovati kao njegovu korektnu
historiografsku metodologiju. Zato
je knjiga autora Jove Kokota značajan doprinos obradi NARODNOOSLOBODILAČKE
BORBE U SLAVONIJI, zbog čega zaslužuje našu zahvalnost. Prof. dr Dušan ČALIĆ
|