Jovan Kokot: DVANAESTA SLAVONSKA
Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument


Iznenađenje u Gradištu

 

Štab 12. slavonske brigade donio je pravilnu i cjelishodnu odluku da izvrši nastupni marš i da u Širokom Luku sa Dilja pređe na Krndiju, ostavljajući 1. četu 3. bataljona sa zadatkom da organizuje zasjedu ustaškoj satniji kod sela Ruševa koja je trebalo da naiđe sutradan u ranim jutarnjim časovima. Brigada je maršovala u dvije kolone. Desnu je sačinjavao 4. bataljon, koji je istovremeno organizovao i prethodnicu Brigade. Lijevu, glavnu kolonu, sačinjavao je 2. i 3. bataljon bez jedne čete. Brigada je 28. oktobra oko 6,30 sati stigla u selo Gradište.

Odmah poslije pristizanja, štab Brigade i štabovi bataljona poduzeli su uobičajene mjere borbenog osiguranja, s tim što je Štab 2. bataljona postavio na kosu, zapadno od sela Gradišta prema Bektežu, svoju 3. četu. Prema Našicama i Čaglinu, 4. bataljon postavio je svoju 1. četu. Oko 15.45 sati, folksdojčerski Ajnzecštafel bataljon »Princ Eugen« pod komandom 741. puka nemačke 714. divizije sa sto vojnika, uz podršku teških mitraljeza, minobacača i pet aviona, iznenada su napali Brigadu u trenutku kada su se borci okupili oko kazana radi prijema hrane, a 3. četa 4. bataljona zatečena je na spavanju u šljiviku. Samo od jedne bombe koja je pala u blizini čete, ranjeno je i poginulo oko 10 do 15 boraca.[1] Pre početka bombardovanja nije bilo fizičkog dodira s neprijateljem, niti je, pak, on osmotren. U toku bombardovanja koje je trajalo jedan i po sat, na jedinice i selo bačeno je 80 bombi težine od 2 do 5 kg, a potom je uslijedio juriš neprijatelja sa maskiranih položaja. U borbi koja je trajala sve do mraka, neprijateljeva pješadija, iako malobrojna u odnosu na Brigadu (1:6), uspjela je uz podršku aviona da prisili naše jedinice na neorganizovano povlačenje u pravcu Lončarskog visa (trig. 491) i Kolarišta na Krndiji.

Snažno i iznenadno bombardovanje unijelo je paniku i stvorilo opštu pometnju među borcima, a starješine Brigade izgubile su kontrolu nad jedinicama. Napad neprijatelja bio je školski primjer iznenađenja, a glavnu ulogu odigrali su avioni. Gubici u Brigadi bili bi znatno veći da se jedan dio izuzetno hrabrih starješina i boraca nije brzo snašao i pokušao da organizuje odbranu s protivnapadom na lijevo krilo neprijatelja koji je napadao iz pravca Bekteža. Međutim, neprijatelj se koristio nožem na pušci i ručnim bombama da bi zaustavili protivnapade boraca 12. slavonske brigade. Među rijetkim pojedincima koji su pokušali da zaustave napade Nijemaca, nalazio se zamjenik komandanta brigade Radojica Nenezić, komandant 4. bataljona Dako Puač[2] i komandant 3. bataljona Josip Antolović. Oni su sa grupom boraca iz 2, 3. i 4. bataljona, među kojima su bili: puškomitraljesci Grga Sesar, iz 2. čete 3. bataljona, Ilija Kuzmanović i Dušan Kreča iz 2. čete 2. bataljona, izvršili protivnapad i omogućili izvlačenje teško ranjenog komandanta brigade Bogdana Crnobrnje i načelnika Štaba Milana Stanivukovića. Njima je u jednom trenutku zaprijetila opasnost da budu zarobljeni.[3] Radojica Nenezić, Grga Sesar, Ilija Kuzmanović i Dušan Kreča, otvorili su iza jednog hrasta vatru, dok je grupa boraca izvlačila ranjenog komandanta i načelnika Štaba Brigade. Avioni su u niskom letu mitraljirali i bacali bombe na grupe boraca koje su se povlačile u neredu prema Krndiji.

Za vrijeme borbe najhrabriji su pratili napade aviona. U jednom trenutku Grga Sesar nanišao je na avion s elementima za preticanje, u sekundi povukao obarač i sasuo čitav šaržer iz svog »brnca« u avion. Avion je izgubio visinu, te iako je pilot ipak, uspio da ispravi mašinu, poslije nekoliko minuta avion je pao južno od sela Kule i izgorio u plamenu.127

Cilj njemačkog napada bio je da bombardovanjem iz vazduha i napadom pješadije razbije 12. slavonsku brigadu i nanese joj gubitke. Međutim, Brigada je i pored pretrpjelih gubitaka sačuvala svoj prvobitni formacijski sastav i, poslije tri dana, napala neprijateljevo uporište Lončicu, nedaleko od Našica. S obzirom na to da se Brigada nalazila u neposrednoj blizini brojnih neprijateljevih uporišta: Bekteža, Kule, Čaglina, Darkovca i Kutjeva, mjere borbenog obezbjeđenja koje su poduzete garantovale bi bezbijednost da su se jedinice odmarale u šumi Krndije umjesto u selu Gradištu. Još kod Nove Gradiške Brigada je skrenula pažnju na sebe, a i kasnije u svom nastupanju prema Slavonskom Brodu i Gradištu, na terenu koji se nalazio pod budnim okom njemačke obavještajne službe. Zbog učinjenih propusta imala je 19 poginulih i 28 ranjenih boraca. Među poginulima bio je intendant Brigade Dušan Holcer i borci: Stevo i Jovan Radetić iz Cabune, Zlatko Rajić i Savo Sokić iz Lisičina, Dušan Lukić iz Gornjeg Daruvara, Đuro Đaković iz Gradišta, Vlado Perčić iz Zvečeva i Adam Kaloper iz Gornjih Vrhovaca. Neprijatelj je zaplijenio arhivu Štaba 1. slavonske brigade i štabova bataljona, postolje teškog mitraljeza »hočkis«, 6 pušaka, dva sanduka municije, više opasača i redenika, šaržera, rančeva, ćebadi, šatorskih krila i sve količine namirnica koje su zaplijenjene u njemačkom kamionu kod sela Grižića.

Prema kazivanju Anđelka Kučišeca[4] tada načelnika saniteta 12. slavonske brigade Nijemci su neposredno ugrozili Štab 1. slavonske brigade u kojem se nalazio Bogdan Crnobrnja i načelnik Štaba Milan Stanivuković, šef saniteta Kučišec i predsjednik NOO Jovo Miletić. Kučišec je svjedok ranjavanja Bogdana Crnobrnje i Milana Stanivukovića, čije je rane obradio u brigadnom previjalištu kod Dobre Vode. Pored komandanta i načelnika Štaba Brigade, Kučišec je obradio još 30 do 40 ranjenih boraca.

Njemački agent, folksdojčer iz sela Milanlug, u 8.30 sati 28. oktobra 1942. izvjestio je komandu njemačke 1. čete u Bektežu da je u 5 sati oko 600 partizana, naoružanih puškama, mitraljezima i minobacačima, prošlo kroz selo u pravcu sela Vukojevaca na cesti Čaglin-Našice, a odatle produžili u selo Gradište. Komandir čete iz Bekteža odmah je uputio izviđačku grupu koja je, poslije povratka podnijela izvještaj da se partizani nalaze u selu Gradište, smješteni u sredini sela oko crkve i škole. Osmotren je i top 65 mm, kao i teški mitraljez »hočkis« na vatrenom položaju. Izvještaj je odmah proslijeđen Štabu 2. bataljona njemačkog 741. puka u Slavonskoj Požegi, s prijedlogom da se na selo Gradište izvrši napad bombardovanjem iz aviona. Komandant 2. bataljona odobrio je prijedlog i već u 15 sati stigao u selo Kula, gdje je zajedno sa komandantom bataljona »Princ Eugen« izradio plan napada. Pokrenuti su svi vojnici, čak i stražari, koje su zamijenili folksdojčeri-seljaci.

Do početka bombardovanja njemačka 4. četa zauzela je položaj 500-600 m zapadno od sela Gradišta, sa početkom bombardovanja ona je bezimenim potokom i šumskom prugom izvršila obilazak 3. čete 2. bataljona koja se nalazila na obezbjeđenju na kosi iznad Gradišta. Pošto je bila iznenađena i našla se u teškoj situaciji, 3. četa nije mogla da se povlači prema Krndiji, već je bila primorana da se, pod borbom, probija prema Bektežu, stepenom ulijevo, gdje je vodila borbu sve do 19 sati, kada je, pod zaštitom mraka, uspjela da se povuče u pravcu Kolarišta na Krndiji.

Glavnu ulogu u razbijanju Brigade imao je iznenadni udar i snažna bombardovanja iz aviona, a napad njemačke pješadije samo je doprinio opštoj panici.[5] Prilikom prvog naleta, pojedine grupe boraca pokušale su da se puščanom vatrom suprotstave niskoletećim avionima, ali u tome nisu imali uspjeha. Naprotiv, otvaranje vatre omogućilo je pilotima otkrivanje ciljeva i precizno gađanje partizanskih grupa u povlačenju. Borba je okončana u 18.30 sati.

Uzroci poraza su, uza sve objektivne okolnosti, rad neprijateljeve obavještajne službe, izazov neprijatelju zbog kretanja i izvođenja borbenih dejstava u pozadini njegovih snaga, propusta štabova bataljona i komandi četa ali je odgovornost Štaba Brigade na prvom mjestu. To se može zaključiti ne samo iz dokumenata i izvještaja štaba Brigade, već i iz njemačke arhive o pripremi za napad.[6]

Od svih formacijskih jedinica Brigade u Gradištu, najteže je stradala 3. četa 4. bataljona i Omladinska četa. U četi su bili mahom omladinci koji nisu imali više od osamnaest godina bez borbenog iskustva, a napad i bombardovanje avijacije u Gradištu doživjeli su kao prvo borbeno krštenje. Bili su bez oružja, pa je i ta okolnost mnoge omladince dovela u stanje psihičkog šoka. Neprijatelj je po sopstvenom priznanju imao četiri poginula i jednog ranjenog, a u izvještaju Štaba Brigade gubici neprijatelja se procjenjuju na 35 do 40 poginulih i veliki broj ranjenih.13^

Za vrijeme bombardovanja, a i kasnije, naročito se istakla Antonija Zubović, bolničarka brigade. Ona je sama previla 28 ranjenih boraca. U tome joj je pomagala i Dobrila Blanuša, borac 4. bataljona, koja je ranjenima pružala prvu pomoć još za vreme bombardovanja. Pored arhive štabova bataljona i brigade, Nijemci su zaplijenili i propagandni materijal (partijsku i političku literaturu, spiskove članova KPJ, kandidata i SKOJ-a). Pošto su bili zainteresovani, Nijemci su dio zaplijenjene arhive dostavili svojoj višoj komandi gdje je prevedena i korišćena za procjenu i analizu partizanskog pokreta u Slavoniji. Posebno ih je zainteresovao članak iz brošure »Slavonski partizan«. Članak je napisao zamjenik komandanta III operativne zone Petar Drapšin.[7]

Iz poraza u Gradištu izvučena je pouka koja se može sažeti u osnovni zaključak da je brigada bila iznenađena, jer nisu poštovane i sprovedene sve mjere borbenog obezbjeđenja: osmatranje, izviđanje, patroliranje, mrtve straže, obavještavanje i javljanje. Ipak, najteži propust učinjen je što je brigada odstupila od partizanskog pravila i preko dana ostala koncentrisana u selu nadomak brojnim neprijateljevim uporištima.

Sutradan, 29. oktobra u 5 sati ujutru po naređenju Štaba Brigade, 1. četa 3. bataljona organizovala je zasjedu na cesti Bektež-Kula. Prema procjeni Štaba Brigade cestom je trebalo da se kreću njemačke jedinice u toku dana. Oko šest sati četa je zaposjela položaj na istočnoj ivici šume sa frontom prema cesti. Pošto ni posle šest sati očekivanja neprijatelj nije naišao, četa se povlačila pored samog Bekteža, uz put, zarobila 8 foklsdojčera, zaplijenila dvije konjske zaprege sa oko hiljadu kilograma brašna i oko 25 debelih svinja u ataru Bekteža. Procjena da će se neprijatelj kretati cestom Bektež-Kula bila je realna, ali je zasjedu trebalo postaviti odmah poslije završene borbe u Gradištu južno od Kule, a ne između Bekteža i Kule. Poslije završene borbe u Gradištu, neprijatelj je zanoćio u Kuli i, 29. oktobra rano ujutru, prevezao se kamionima u Slavonsku Požegu. U Bektežu je ostavio samo jedan vod radi ojačanja 1. čete 2. bataljona njemačkog 741. pješadijskog puka.[8]

Drugog dana poslije borbe u Gradištu pošto su pokopani mrtvi, a ranjeni evakuisani u bolnicu, za vrijeme političke nastave borcima je pročitana presuda ratnog suda pri Štabu Brigade o strijeljanju zamjenika intendanta Brigade Milenka Milanovića i borca Đure Đurića.[9]

U Brigadi su izvršene kadrovske izmjene. Za vršioca dužnosti komandanta 1. slavonske brigade određen je Radojica Nenezić, do tada zamjenik komandanta brigade. Za vršioca dužnosti zamjenika komandanta brigade određen je Josip Antolović, dotadašnji komandant 3. bataljona. Za vršioca dužnosti načelnika Štaba Brigade određen je Geoden Geca Bogdanović, komandant 2. bataljona. Za vršioca dužnosti komandanta 2. bataljona određen je Jovo Milaković a za vršioca dužnosti komandanta 3. bataljona Ivan Jergović. Sa dužnosti komandira 3. čete 2. bataljona smenjen je Pero Anđelić i upućen u Štab 3. bataljona. Politički komesar čete je, takođe, smjenjen i upućen u četu kao borac. Smjenjivanje sa dužnosti teško je padalo starješinama u brigadi. To je za mnoge bilo oduzimanje i dijela njihove ličnosti i duše, a ponekad ravno i smrtnoj kazni. Međutim, smjenjivanje sa dužnosti u surovim uslovima rata bila je i izuzetna pedagoška i disciplinska mjera, koja je jačala odgovornost u izvršavanju borbenih i drugih zadataka. Za komandira 3. čete 2. bataljona postavljen je Filip Kovačević,[10] a mjesto političkog komesara ostalo je upražnjeno. Na dužnost intendanta Brigade postavljen je Dušan Ostojić Osman.[11]

Omladinska četa koja je najviše stradala za vrijeme bombardovanja Gradišta privremeno je rasformirana, a borci upućeni u bataljone radi sticanja borbenih iskustava. Komandir omladinske čete Milan Radivojević[12] upućen je u 3. bataljon za komandira 2. čete, a politički komesar čete Rudolf Car,[13] postavljen je za rukovodioca Skoja u Brigadi.



[1] prema sjećanju Pere Kuprešanina, borca 3. čete, 4. bataljona.

u NOVJ od 1941. Jedan od organizatora ustanka u Kamenskom kraju. Bio je komandir prve partizanske grupe 1941. Komandir čete, komandant bataljona, zamjenik komandanta brigade, komandant brigade i komandant divizije. Narodni heroj Jugoslavije i general-pukovnik u penziji.

[3]) Arhiv VII, f. NOP-a, k. 1481, reg. br. 17/8; k. 1481, reg. br. 9; k. 1481, reg. br. 26/4 i Zbornik ..., tom V, knj. 9, dok. 7.

Neposredni učesnik događaja u selu Gradištu, kada su Nemci neposredno ugrozili

štab 12. slavonske brigade.

[5]) Arhiv VII, Na, k. 40-H, reg. br. 33/3.

Arhiv VII, Na, k. 40-H, reg. br. 33/3.

[7]) U članku između ostalog piše: »Slavonski partizani su u prvoj fazi borbe došli do bataljona i partizanskih odreda. Time je bio ispunjen samo jedan dio zadataka. U drugoj fazi NOB-a u Slavoniji, partizanima predstoje još veći i krupniji zadaci. U tu fazu bor-, be partizani ulaze sa brigadom. Zbog toga i nema veće časti za partizanskog borca nego da se bori u redovima Prve partizanske brigade u Slavoniji. Zbog toga će svi partizani, komandiri i politički komesari i cijeli narod Slavonije dati sve od sebe za njeno jačanje i razvoj. Pozdravljamo borce naše prve brigade koji treba da budu dostojni onih heroja koji su za ime brigade vezali ono što je najljepše i najsvjetlije. Arhiv VII, Na 40-H, reg. br. 33/3.

,33> Arhiv VII, Na K. 40-A, reg. br. 33/3.

[9] Milenko Milano vić, predratni član KPJ, strijeljan je zbog neizvršenja naređenja i klevete. Đuro Đurić strijeljan je zbog toga što je za vrijeme borbe u Gradištu prekršio partizansku zakletvu i zakopao pušku s municijom. Strijeljanje ove dvojice, intimno nije prihvaćeno od boračkog sastava.

[10] u NOVJ od 1941. Bio je borac, komandir voda i čete, komandant bataljona.

[11] u NOVJ od 1941. Bio je borac Psunjskog partizanskog odreda, komandir voda, komandir čete, intendant bataljona i brigade, zamjenik komandanta bataljona, operativni oficir štaba brigade i komandant brigade. General-major u penziji. Umro avgusta 1986. u Beogradu.

13?) Rat završio kao načelnik štaba brigade. Umro 1982. u Beogradu.

[13] u NOVJ od 1941. Bio je borac, politički komesar čete, rukovodilac SKOJ-a u brigadi i diviziji, član Oblasnog komiteta SKOJ-a za Slavoniju i CK SKOJ-a Hrvatske.


Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument