Jovan Kokot: DVANAESTA SLAVONSKA

Otpočela je borba za žetvu. Žetva je dozrela, a klasje je bilo puno teškog zrna. Već 6. jula 1944. godine 12. slavonska divizija maršuje prema Požeškoj kotlini, Pleternici i Slavonskoj Požegi. Dvanaesta udarna brigada je za jednu noć prevalila oko 40 km. Štab Divizije donio je odluku da se napadne i likvidira neprijateljevo uporište Jakšić, nedaleko od Slavonske Požege. U Jakšiću je bilo oko 400 kozaka i 60 domobrana. U napadu na Jakšić učestvovala je 18. brigada, a 12, Osječka brigada i Češka, bile su na osiguranju. Na liniji Alaginci - Eminovci, odbranu je organizovala 12. NOU brigada. Na liniji TupanSesvete, Ivanin Dvor, nalazila se na osiguranju Osječka brigada. Češka brigada organizovala je odbranu na liniji: Loznica - k. 150. Napad na Jakšić bio je predviđen 6. jula u 23 sata, ali se neprijatelj povukao pre početka napada.

Dva dana kasnije, 8. jula, 18. brigada je izvršila napad na neprijateljevu posadu u Kuzmici, u kojoj se nalazila električna centrala koja je snabdijevala Slavonsku Požegu električnom energijom. U uporištu se nalazilo 50 domobrana, a napad je počeo 8. jula u 23,45 sati. Borba je trajala svega 45 minuta, koliko je bilo potrebno da se Kuzmica oslobodi.¹²^

Od 12. do 20. jula 1944. godine 12. slavonska divizija osiguravala je žetvu u Požeškoj kotlini i vodila teške borbe 12, 13. i 14. jula na liniji: Mala Velika, Golobrdci i Treštanovci. Na toj liniji odbranu je organizovala 12. udarna brigada, a lijevo od nje na liniji: Jakšić - Rajsavac - Cerovac i Šumanovac, nalazila se Osječka brigada. Požeški partizanski odred nalazio se lijevo od Osječke brigade na liniji: Grabarje - Ćosinac i zapadni dio sela Kula.^[1] Zbog udaljenosti od glavnog poprišta borbi, planirani manevar nije ostvaren i pored uspješnog sadejstva sa 18. brigadom.

U zapovjesti 12. NOU brigade od 12. jula 1944. za obezbjeđenje žetve stoji: »Prvi bataljon sa 3 pješadijske čete ojačan teškim minobacačem i topom »Tito« organizovaće položaj za odbranu kod pustare Mađarija sa zadatkom da ne dozvoli neprijatelju da svojim dolaskom iz Slavonske Požege ometa žetvu.^[2] Drugi bataljon ojačan PT-topom 45 mm organizovao je odbranu južno od Alaginaca sa zadatkom da spriječi neprijatelja ukoliko naiđe od Slavonske Požege. Treći bataljon sa 3 pješadijske čete i PT-topom organizovao je odbranu ispred sela Ramanovca sa zadatkom da sačeka i uništi neprijatelja ukoliko naiđe iz pravca Slavonske Požege i Pleternice. Ispred sela Mala Velika, ojačan teškim minobacačem, 4. bataljon je organizovao odbranu sa zadatkom da sačeka i uništi neprijatelja ukoliko naiđe u tom pravcu. Jedna četa tog bataljona osiguravala je bataljonske komore i neborbene dijelove Brigade koji su se nalazili u selu Kaptolu. Štabovi bataljona nalazili su se uz svoje jedinice, a Štab Brigade u selu Ramanovac. Veza između Štaba Brigade i štabova bataljona održavana je kuririma na konjima.

Svi putevi koji su od Slavonske Požege vodili prema položajima bataljona bili su minirani. Štab 3. bataljona uputio je 1 četu sa političkim komesarom u Vetovo i stavio je na raspolaganje žetvenom odboru. Sve jedinice na položajima iskopale su duboke rovove i dobro ih maskirale, a ispred položaja istureni su izviđači sa zadatkom da pravovremeno obavještavaju o pokretu neprijatelja. Prije početka borbe bataljonima je naređeno da, ukoliko neprijatelj napadne na položaj jednog bataljona, obaveza je svih susjednih bataljona da odmah intervenišu napadom na bok ili obilaskom i napadom iz pozadine. Međuprostori između četa i bataljona bili su kontrolisani patrolama da se neprijatelju ne bi dozvolio prolaz, a da se prethodno ne otkriju njegove namjere.^[3]

Borba za žetvu počela je 12. jula 1944. Takmičile su se brigade: 12, Osječka, 18. i Češka brigada sa 42 brigade u Hrvatskoj. U Požeškoj kotlini trebalo je požnjeti 7000 jutara pšenice u vlasništvu velikih posjednika i 24000 jutara u vlasništvu seljaka iz Požeške kotline. Dok je na poljima radilo 3000 ljudi, omladine i žena, mladih i starih, koji su požnjeli i ovrli za 10 dana 200 vagona pšenice, dotle su se borci 12. NOU i Osječke brigade natjecali ko će više uništiti neprijateljevih vojnika, oteti što više oružja i odbaciti neprijatelja što dalje od pšeničnih polja.

Na položajima 12. brigade borbu je vodio 1. i 3. bataljon sa oko 400 kozaka i ustaša, naoružanih većim brojem njemačkih lakih mitraljeza, 2 topa i 4 teška minobacača. Bataljoni su se uspješno suprotstavljali neprijateljevom napadu, ^lok je Osječka brigada bila primorana da se povuče zbog snažnog pritiska nadmoćnih neprijateljevih snaga.^[4] Sutradan, 13. jula, neprijatelj je uz snažnu podršku artiljerije i minobacača nastupao pravcem: Alaginci - Turnić sa oko 500 kozaka i ustaša da bi probio položaje 12. brigade i spriječio žetvu u Tominovcima i Miletiću. Uprkos žestokom i upornom napadu, neprijatelj nije uspio da se probije preko položaja 12. NOU brigade. Sa nekoliko uspješnih protivnapada od 1. i 3. bataljona, bio je razbijen, a potom i prisiljen na povlačenje u pravcu Eminovaca i Slavonske Požege. Borba je vođena od 13,30 do 19 sati uveče.

U toj borbi 12. brigada izvršila je dobijeni zadatak, zahvaljujući velikoj upornosti boraca, ali i vještini starješina koji su uspješno komandovali svojim jedinicama. Štab 12. brigade nalazio se neposredno iza streljačkog stroja i svojim prisustvom doprinjeo uspješnom razvoju odbrambene borbe. U borbi je ubijeno 69 kozaka i 7 ustaša, a broj ranjenih nije utvrđen. Među poginulim kozacima nalazila su se 2 oficira i 1 podoficir. Pored ubijenih kozaka, u borbi je ubijeno i 10 kozačkih jahaćih konja. Zaplijenjeno je 7 pušaka, 20 mina za teški minobacač, postolje sa nišanskim spravama za teški minobacač, 7 mina za laki minobacač i 1 jahaći konj. Gubici Brigade: 47 boraca i starješina izbačeno iz stroja, od čega 10 poginulih, 32 ranjeno i 5 nestalo. Izgubljene su 4 puške, 1 protivtenkovska puška i 1 laki minobacač. Među poginulima bio je i zamjenik komandanta 1. bataljona poručnik Drago Manojlović^[5] i Veselinka Leskovac iz sela Bobote kod Vukovara. Poginuli su i Nikola Šabanić, Stevo Jovanović i Duka Grbac. Među ranjenima nalazili su se: poručnik Dušan Ostojić, operativni oficir u Štabu Brigade, poručnik Pero Pavković, komandir čete, bio je po treći put ranjen, Josip Adlešić, pomoćnik političkog komesara čete i Dušan Uzelac, politički delegat, svi iz 3. bataljona. U borbi je utrošeno 7.706 metaka, 14 mina za teški minobacač, 56 mina za laki minobacač i 13 tromblonskih bombi. Izgubljeno je 8 nagaznih PT-mina koje su ostale ukopane na cesti Treštanovci - Eminovci - Slavonska Požega.¹³⁵

Sutradan, 17. jula, jedinice 12. divizije, bez 18. brigade,^[6] osiguravale su žetvu na sektoru; Bektež, Poreč i Kula. Odbrana je organizovana na liniji: Cerovac - Šumanovac - Granje - Sesvete - Vražja šuma - Buk. Na desnom krilu se nalazila 12. NOU brigada, Osječka u centru, a na lijevom krilu na liniji Vražja šuma - Buk - Požeški NOP odred. Već oko 6,30 sati neprijateljeve snage od oko 2000 kozaka i Nijemaca, uz snažnu podršku artiljerije i minobacača, izvršile su jednovremeno napad na čitavom frontu od Cerovca do Buka. Neprijatelj je nastupao glavnim snagama prema Cerovcu i Šumanovcu da bi se probio preko odbrambenih položaja i oslobodio komunikaciju Pleternica - Kutjevo. Pošlo mu je za rukom da odbaci Požeški odred i Jurišnu četu Osječke brigade u pravcu kota 85 - Ćosinac - Kutjevo. U trenutku kada je neprijatelj izvršio koncentraciju svojih snaga da bi probio položaje Osiječke brigade, 2 bataljona 12. brigade došla su u pomoć i izvršila energičan napad na bokove neprijatelja i iz pozadine. To je izazvalo paniku i prisililo neprijatelja na panično bekstvo u pravcu Pleternice. Na odbrambene položaje 12. brigade neprijatelj je takođe, izvršio napad istog dana. Borba je počela u 6,30 sati, i trajala sve do 13 sati.

Osnovna taktička ideja neprijatelja bila je da se kroz međuprostor između 12. i Osječke brigade, kao i preko sela Granja probije u pravcu sela Šumanovca. Namjere mu je osujetio Štab 12. brigade pravovremenim upućivanjem 2 bataljona u napad. U borbi je ubijeno 70 kozaka i Nijemaca, a 3 su zarobljena. Zaplijenjena su 2 laka njemačka mitraljeza, 2 poluautomatske puške, 10 pušaka, 3 automata, 4500 metaka, 40 mina za laki minobacač i 20 ručnih bombi. Gubici 12. i Osječke brigade: 8 poginulih i 44 ranjena borca. Među poginulima nalazio se politički komesar čete Jovo Smiljanić, a među ranjenima Jovan Kokić i Nikola Dražić iz 12. brigade. Iz Osječke brigade ranjen je komandir čete Drago Perić i vodnik Žarko Tatomirović. Od pojedinaca se naročito istakao desetar Božo Bartulović iz 12. brigade.¹³⁷ Zahvaljujući upornoj odbrani 12. i Osječke brigade, požnjeveno je i ovršeno oko 200 vagona pšenice za 18 radnih dana. Narod ustaničkih i oslobođenih sela Slavonije dao je 66000 radnih dana i 37000 stočnih zaprega za prevoz žita i njihov smještaj u podzemna skladišta. Plan žetve je prebačen za 60 vagona, koji su stavljeni na raspolaganje Glavnom štabu Hrvatske.

¹³°) Zbornik .. ., tom V, knj. 29, dok. 44. Arhiv VII f. NOP-a k. 893 reg. br. 32-1/1 i k-473 reg. br. 8-2/II.

^[2]) Uz prisustvo većeg broja njemačkih generala, 21. i 22. januara 1944. u Vukovaru je odlučeno da se za prikupljanje ljetine u Slavoniji angažuju sve njemačke, ustaške, domobranske i policijske snage. Zbornik . . ., tom V, knj. 29, dok. 34, Arhiv VII f. NOP-a, k. 893 reg. br. 32-1/1.

^[3]) Zbornik . .., tom V, knj. 29, dok. 34, Arhiv VII, f. NOP-a k. 893 reg. br. 32-1/1.

^[4]) Zbornik .. ., tom V, knj. 29, dok. 49, dok. 109.

^[5]) Drago Manojlovič, u NOVJ od 1943, bio je borac, puškomitraljezac, desetar, komandir voda i čete i zamjenik komandanta bataljona. Često se isticao u borbi, a naročito za vreme naprijateljeve ofanzive u centralnoj Bosni.

^[6]) Osamnaesta brigada otišla je iz sastava 12. divizije kao jezgro za formiranje nove 40. slavonske divizije. U novoformiranoj diviziji, pored 18. bila je 16. i novoformirana Virovitička brigada.