Jovan Kokot: DVANAESTA SLAVONSKA

Operativna zamisao Štaba Korpusa bila je, da uz podršku artiljerije i teških minobacača koje je očekivao da dobije od Glavnog štaba Hrvatske, poslije kapitulacije Italije, oslobodi Pakrac i Lipik, a sa 12. NOU brigadom likvidira neprijateljeva uporišta u Novskoj i Okučanima.

U Pakracu se nalazila 4. bojna 4. gorskog zdruga, ojačana sa baterijom topova 75 mm, jedna satnija od 100 ustaša, 30 žandarma i 1 satnija željezničke bojne. Naoružanje: 4 topa 75 mm i 2 haubice 100 mm, 2 teška minobacača, 4 laka minobacača, 25 puškomitraljeza, 30 automata, a ostalo puške. U napadu na Pakrac učestvovala je 16. slavonska brigada, a 12. i 18. osiguravale su napad od Lipika i Daruvara. U pakračkoj operaciji angažovano je ukupno 18-20 partizanskih bataljona, a samo 3 bataljona 16. brigade bila su angažovana u neposrednom napadu na Pakrac. Cilj je bio da se uništi legionarska bojna od 400-450 vojnika i 100 ustaša. Za izvođenje napada 16. brigada ojačana je sa 8 puškomitraljeza iz 12. NOU brigade i sa 2 topa 75 i 100 mm.^[1]

⁶⁶^ Josip Antolović. Zbog čestog prisustva članova Štaba Brigade, članova Štaba Divizije u nižim taktičkim jedinicama za vrijeme borbe - bilo je velikih žrtava. Na primjer: u 12. slavonskoj diviziji za 6 mjeseci u toku 1944. godine poginulo je 7 komandanata Brigade, 4 komesara brigade, 2 zamjenika komesara Brigade i desetine komandira četa i političkih komesara.

Prema zapovjesti Štaba Divizije, 12. NOU brigada je 11. oktobra 1943. (na godišnjicu formiranja) maršovala iz rejona Bučja prema Pakracu i Lipiku, i sa 3 bataljona (2, 3. i 4) organizovala borbeno osiguranje na liniji: s. Klisa, Majur, ergela Isidorovac sa zadatkom da spriječi neprijateljevu intervenciju u pravcu Pakraca. Zadatak 2. bataljona bio je da sa 2 čete izvede demonstrativan napad na Lipik, a sa 1 četom da napadne ergelu Isidorovac. Na liniji: Filipovac (kota 184) - ergela Isidorovac - Prekopakra - Klisa - šuma Bukovac, odbranu je organizovao 3. bataljon. Između Pakraca i Lipika na liniji: selo Japaga - ciglana (u zahvatu željezničke pruge i ceste), odbranu je organizovao 4. bataljon. Prvi bataljon nalazio se u brigadnoj rezervi.^[2]

Daruvarski partizanski odred i 18. brigada osiguravali su napad na Pakrac kod Daruvara i to: Daruvarski NOP odred na liniji: Sirač - Miljanovac, a 18. brigada, s jednim bataljonom, u selu Kip, a 2. bataljon bio je razvučen na liniji od Badljevine i dalje prema putu koji iz Dežanovca vodi u Gornje Sređane. Posavski NOP odred obezbjeđivao je pravac od Poljane i Banove Jaruge, a sa jednim bataljonom na komunikaciji Lipik - Novska - s. Korita - kota 168. Čehoslovačka NOU brigada stavljena je pod komandu 16. brigade za kontrolu komunikacije: Toranj - Pakrački Batinjani - Obrež, a dijelom snaga na Pakračkoj gori da blokira izlaz iz Pakraca.

U zapovjesti Štaba Divije podvučeno je da se Pakrac mora bezuslovno zauzeti, a da potom slijedi napad na Lipik, Okučane i Novsku.^[3]U naređenju Štaba 6. korpusa^[4] kaže se: »Poslije likvidacije Pakraca, prelazi se na likvidaciju Lipika. Zbog toga zaplijenjene topove u Pakracu ne izvlačiti na slobodnu teritoriju bez prijeke potrebe. Pakrac držati što duže u našim rukama«.⁶⁶⁶ Očigledno, Štab Korpusa i Štab Divizije u svojoj procjeni išli su na sigurnu pobjedu u Pakracu, što je bilo sasvim realno i taktički opravdano. Pakrac je dugo bio ozbiljna prepreka slavonskim partizanima. U fabruaru 1943. Pakrac su napadale tri brigade - 12, 16. i 17. i nisu ga mogle zauzeti. Poslije 8 mjeseci od prvog napada na Pakrac, neprijatelj je usavršio sistem odbrane, izučavajući napadna dejstva slavonskih partizana. Bilo je zato neophodno da se izboru jedinica za napad na Pakrac posveti veća pažnja. Čitalac će se na kraju uvjeriti da je u procjeni situacije i u donošenju odluke za napad, upravo taj elemenat zanemaren. Konačno, bez obzira na borbeno iskustvo, jedna brigada sa 3 bataljona nije mogla da bude respektivna snaga da slomi otpor neprijateljevih snaga u Pakracu, bez obzira na visoki moral i junaštvo boraca 16. brigade i njihovu motivisanost u napadu na Pakrac.

Početak napada na Pakrac određen je za 12. oktobar 1943. u 5 sati. Borbeni znaci: »Sedlo-Sarajevo«.^[5]

Prema naređenju Štaba Brigade 2. bataljon izvršio je snažan demonstrativni napad na Lipik i nakon toga ušao u ergelu Isidorovac bez borbe. Pošto je zadatak izvršio bez većih teškoća, za blokadu neprijateljeve posade u Lipiku bile su dovoljne dvije čete, a 3. četu, po naređenju Štaba Brigade i Divizije, 2. bataljon je uputio na brdo »Kalvariju«, jugoistočno od Pakraca. Četa je organizovala napad na utvrđenu tačku koja je topografski dominirala nad Pakracom. Pre početka napada, uz pomoć pionira, četa je očistila minsko polje (izvađeno je 150 protivpješadijskih poteznih mina) a potom je izvršila juriš i zauzela otpornu tačku. Likvidacijom ove neprijateljeve otporne tačke, znatno je olakšano kretanje i napad jedinica 16. brigade. Kada je 4. bataljon privodio završetku fortifikacijske radove na utvrđivanju položaja za odbranu, neprijateljeve snage iz Lipika krenule su oko 7 sati u napad cestom i željezničkom prugom u pravcu Pakraca (rastojanje između Lipika i Pakraca je 2 km). Borci su pustili neprijatelja da se približi na 100 metara, a onda otvorili plotunsku paljbu, izvršili juriš i prisilili ga da se povuče u Lipik. Nešto kasnije, oko 9 sati, neprijatelj je ponovno krenuo prema položajima 4. bataljona, približio se, približno na isto odstojanje kao i prilikom prvog pokušaja, zastao, ali nije napadao. Zadržao se na položaju do mraka. Sutradan, 13. oktobra, koristeći se stambenim zgradama kao zaklonom, neprijatelj je ponovio napad da bi se probio do Pakraca, ali u tome nije uspjeo. Ponovno mu je dozvoljeno da se približi na odstojanje od oko 100 metara, a zatim je njegov pokret zaustavljen plotunskom vatrom. U vatrenom sudaru poginulo je 20 neprijateljevih vojnika a više ih je ranjeno. Bataljon je imao 4 ranjena borca. Sve do povlačenja iz Pakraca, 4. bataljon ostao je na svom položaju, demonstrirajući snagu i čvrstinu. Nakon 5 mjeseci provedenih u borbama, 4. bataljon je po svojoj borbenosti i iskustvima postao ravan ostalim bataljonima u 12. NOU brigadi.

Na osiguranju napada na Pakrac, 3. bataljon imao je važnu ulogu. Noću 11/12. oktobra na zahtev štaba, borci su iskopali solidne rovove za ležeći i klečeći stav, a za mitraljeska gnijezda iskopali rovove za stojeći stav koje su ojačali grudobranima. Već oko 17 sati 12. oktobra, neprijatelj je istovremeno krenuo prema položajima 4. bataljona, i nastupao u streljačkom stroju pravcem Filipovac (kota 184) prema položaju 3. bataljona. Pušten je opet da se približi na oko 100 metara, pa je zatim na njega otvorena snažna mitraljeska i puščana vatra. Pošto je pretrpio gubitke, povukao se u selo Filipovac oko 200 metara južno od položaja 3. bataljona. U međuvremenu borci su bili ugošćeni jelima i kolačima koje su pripremili gostoljubivi stanovnici iz sela Klise. Omladina, a naročito djevojke i žene, takmičile su se u pripremanju hrane za borce 3.

bataljona. Obučene u prazničnu odjeću, djevojke su nosile velike košare pune spremljene hrane i posluživale borce. Takav odnos naroda i omladine prema borcima Brigade bio je u Voćinu, Macutama, Bokanama, Ćeralijama i Rijancima. To su borci pamtili sve vrijeme rata i nisu zaboravljali ljubav i pažnju naroda. Prijatno i veselo osjećanje boraca prekinuo je neprijateljev napad. Pred sam suton, iz pozadine je iznenadno napala masa neprijateljevih vojnika - oko 9 satnija. Neprijatelj je zaobišao položaj 18. brigade kod s. Sređana i sručio se na leđa 3. bataljona 12. brigade. Iz Lipika je, istovremeno, uslijedio sinhronizovan napad s fronta. U ratu ima bezbroj situacija sa dramatičnim obrtima, ali to je trebalo vidjeti i zapamtiti. Došlo je do opšteg meteža u kome su se izmješale dvije vojske, s tim što je neprijatelj bio daleko nadmoćniji - 1000:300 i što je napadao iz pozadine odakle se napad nije očekivao. Neprijateljeve snage iz pozadine i sa fronta sručile su se kao lavina na iznenađene borce 3. bataljona. Borba se vodila sa bliskog odstojanja, prsa u prsa. Udaralo se kundacima lijevo i desno i, zbog pada mraka, nije se znalo ko koga udara, ko napada, ko se brani a ko se povlači. Neprijateljevi vojnici i borci 3. bataljona hvatali su se u koštac. U kritičnom trenutku došlo je i do masovnog međusobnog gušanja, jer vremena i prostora za otvaranje vatre nije bilo ni na jednoj strani.

Do prave drame došlo je u trenutku kada su neprijateljeve snage potisnule borce Bataljona prema ciglani koja se nalazila na samom ulazu u Pakrac. Štab Bataljona reagovao je više po nagonu i osjećaju odgovornosti za posljedice koje bi neminovno uslijedile da je neprijatelj ostvario svoju zamisao. Članovi Štaba Bataljona, uz pomoć komandira četa: Milutina Vujnića, Ljubana Prodanovića i Miloša Todorovića zadržali su Bataljon na ulazu u Pakrac, i poveli borce u juriš. To je pomoglo i Bataljon se spasao sramote. Sem dramatičnog protivnapada, drugog izlaza nije bilo. U protivnapadu je otvorena snažna vatra iz pušaka i puškomitraljeza, a zatim su radile samo ručne bombe i nož na pušci. Pobjedio je veći borbeni moral i snaga boraca 3. bataljona.

U opštoj gužvi i tučnjavi, bilo je i komičnih scena. Zamjenik komandanta bataljona Pero Dobričić uhvatio je za cijev ustaškog mitraljesca. To natezanje s ustašom trajalo je nekoliko sekundi, dok Dobričiću nije priskočio u pomoć komandir 2. čete Ljuban Prodanović. Teško ranjenog ustašu su na nosilima donijeli u bataljonsko previjalište. U protivnapadu na neprijatelja, u opštoj gužvi, poginula je i hrabra Ljubica Margetić iz Donjeg Miholjca, borac 1. čete 3. bataljona. Pored nje, poginuo je i politički komesar 1. čete Sead Kapetanović s puškomitraljezom u ruci. Ljubica Margetić bila je lijepa djevojka i sa njom se dičila 1. četa i 3. bataljon. Njeni drugovi divili su se, ne samo njenoj ljepoti, već i hrabrosti. U predahu između dvije borbe, dok su se borci njene čete odmarali, Ljubica je prala i peglala njihovo rublje i uniforme. Bila je uvek spremna da pomogne drugima i zbog toga su je još više voljeli. Tanki mlaz osušene krvi iznad njenog desnog oka, jedva da je ukazivao na ulaznu ranu koja je nastala, najvjerovatnije, od ispaljenog metka iz pištolja malog kalibra iz neposredne blizine. Ljubica Margetić sahranjena je u ustaničkom selu Brusniku kod Pakraca, 14. oktobra 1943. Njen grob ostao je u voćnjaku ispod stabla punog zrelih plodova. Ljubica je o/i /i bila posljednji član porodice, čijom se junačkom smrću ugasilo prezime Margetić. Majka Milica umrla je uoči rata, a oca Jocu i brata Milana streljali su Nijemci 1941. zajedno sa 7000 Kraljevčana.^[6]

Na poprištu borbe ostalo je oko 50 neprijateljevih vojnika, a 3 su zarobljena. Zaplijenjen je 1 teški mitraljez, jedan puškomitraljez, 2 automata, 5 pušaka i 15 mina za minobacač. Oružja i municije, kao i drugog ratnog materijala na terenu borbe, bilo je znatno više ali se zbog tamne noći nije mogao pronaći i pokupiti. Treći bataljon imao je 6 poginulih, 12 ranjenih i 5 nestalih boraca. Izgubljen je 1 puškomitraljez i 5 pušaka. Utrošeno je 3500 metaka.^[7] Bataljon je povratio izgubljeni položaj i zadržao se na njemu sve do 6 sati 14. oktobra, kada se, po naređenju Štaba Divizije, 12. NOU brigada povukla. Ukupni rezultati 12. NOU brigade u borbama oko Lipika i Pakraca su ovi: uništeno 70 neprijateljevih vojnika, a 3 zarobljena. Zaplenjeno je: 1 teški mitraljez, 1 puškomitraljez, 2 automata i 5 pušaka. Gubici Brigade: 6 poginulih, 16 ranjenih i 5 nestalih boraca. U borbi je utrošeno 4200 metaka i 17 mina za teški minobacač.^[8]

^[1]) Arhiv VII, f. NOP-a k. 881 reg. br. 10/1, k. 470 reg. br. 9/11.

^[2]) Arhiv VII, f. NOP-a, k. 892 reg. br. 34/2.

Arhiv VII, f. NOP-a, k-881 reg. br. 10/1.

^[4]) Riječ je o 1. slavonskom korpusu, tj. 2. korpusu Hrvatske, koji je 5. 10. 1943. preimenovan u 6. korpus NOVJ, a proglašen udarnim 2. 1. 1945.

[5] Arhiv VII, f. NOP-a, k. 470, reg. br. 9/11 i k. 881, reg. br. 10/1.

A A

po sjećanju Dragana Gojnića.

^[7]) Arhiv VII, f. NOP-a k. 892 reg. br. 34/2.

IstO.