SOVJETSKE SNAGE ULAZE U SRBIJU 22. septembra su prve jedinice Crvene armije — 113. divizija Drugog ukrajinskog fronta — prešle Dunav, iz Rumunjske u sjeveroistočnu Srbiju. Šest dana kasnije su snage Trećeg ukrajinskog fronta ušle iz Bugarske da započnu svojim napadom na njemačke snage u sjeveroistočnoj Srbiji, a 2. oktobra je glavnina snaga Drugog ukrajinskog fronta prešla iz Rumunjske u napad na njemačke snage u Banatu.69 69 Birjuzov, ur. str. 62, Oslobodilački rat, II, 298. Njemačke snage koje su se suočile s Rusima u Banatu i Srbiji (od 1. oktobra nadalje organizirane kao armijska grupa Felber) sastojale su se od 1. brdske di vizije, dva puka divizije »Brandenburg«, 117. lovačke divizije, 7. SS »Prinz Eugen« divizije na području Niša daleko na jug i desetak drugih jedinica, neke u jačini brigada, a neke mnogo manje.70 Protiv njih Crvena armija je bacila jaku napadnu snagu. Samo jedinice Trećeg ukrajinskog fronta imale su 2.200 artiljerijskih oruđa i bacača, te 358 tenkova i motoriziranih artiljerijskih oruđa. Crvena armija raspolagala je na tom frontu i s 1.292 aviona i 80 naoružanih riječnih plovnih jedinica. Krajem septembra i početkom oktobra ove su jedinice znatno dopunjene teškim naoružanjem i popunjene novim ljudstvom.71 70 Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimak 175. 71 Birjuzov i Hamović, ur. str. 91-93. U ovoj bitci stranih armija na jugoslavenskom tlu, dvije suparničke jugoslavenske vojske bile su u svom prostoru nadmašene brojem žive sile i naoružanjem. Međutim su jedinice NOVJ, dobro, iako ne teško naoružane, te dobro uvježbane za svoje zadatke, bile Crvenoj armiji od velike pomoći. Prije ulaska sovjetskih snaga one su izvršile vojne diverzije kako bi omele njemačke snage koje su branile granicu prema Bugarskoj, a kad je Crvena armija stigla surađivali su s njom u svim onim dijelovima Srbije u koje je ona ušla, dijelom u samostalnim, a dijelom u združenim akcijama. Na zapadu su same uspješno očistile područje od manjih njemačkih, srpskih kvislinških i glavnih četničkih snaga, a u srednjoj i istočnoj Srbiji, gdje su tijesno surađivali sa sovjetskim snagama, njihov je doprinos bio neprocjenjiv. Po prvi puta su se angažirali u regularnim frontalnim operacijama s velikim jedinicama. Divizije partizana su bile osobito važne u bitci za oslobođenje grada Beograda. Iako njihov ulazak u Beograd na čelu oslobodilačkih kolona treba samo djelomice zahvaliti prethodnim dogovorima Tita i Tolbuhina, broj poginulih samo pri oslobođenju grada — 2.953 poginula partizana naspram nekih 1.000 poginulih Rusa — dokazuje da su se u združenoj operaciji partizani držali više nego dostojno.72 Neki ruski autori, a jednako tako i pročetnički pisci, omalovažavaju ulogu NOVJ u oslobođenju Srbije u cjelini, a Beograda posebno, ali u svjetlu činjenica takve su interpretacije otvoreno nepravedne.73 72 Ibid, str. 260. Birjuzov ipak kaže, na str. 71, da je maršal Tito 13. oktobra zahtijevao od maršala Tolbuhina da se jugoslavenskim snagama pruži mogućnost da prve udu u Beograd, a da ih sovjetske jedinice podrže tenkovima i artiljerijom. 73 Vidi npr. Bosnitch, koji, braneći četnike, kaže (str. 705-706): »Tako su partizani stekli kontrolu nad Srbijom, a da svoje takmace nisu porazili u odlučnom vojnom ili političkom boju«. Ova tvrdnja zaboravlja pobjede NOVJ nad glavnim četničkim snagama u zapadnoj i sjeverozapadnoj Srbiji, kao i njihov bitan doprinos oslobođenju Beograda. Antipartizanska crta u knjizi koju je izdao Birjuzov pobudila je toliko negativnih kritika da su sovjetski i jugoslavenski autori zajednički pripremili i pod zajedničkim uredništvom Birjuzova i Hamovića objavili novu studiju, već citiranu Beogradsku operaciju. Kako bi spriječila Nijemce da svoje snage od preko 300.000 ljudi povuku brzo i bez velikih gubitaka iz Grčke, te da ih na drugim frontovima upotrijebe protiv zapadnih saveznika ili Crvene armije, saveznička komanda u Italiji je u prvom tjednu septembra zajedno s Vrhovnim štabom NOV i POJ otpočela teški zračni napad na željezničke i cestovne komunikacije diljem Jugoslavije, već prije spomenutu operaciju Ratweek. Planom su bili predviđeni ciljevi i točna vremena napada savezničkih zračnih snaga i jedinica NOV i POJ, te se je uz neke iznimke ova združena operacija odvijala glatko. Glavni ciljevi bile su komunikacije u dolini Vardara i Morave, u Makedoniji i Srbiji. Tokom ove operacije savezničko je zrakoplovstvo poslalo nad Jugoslaviju 1.973 aviona (osim njih 600, svi iz američke 15. Air Force) koji su izbacili preko 3.000 tona bombi. Ovi zračni napadi, osim svoje velike vojne i političke vrijednosti, uvelike su pojačali moral jedinica NOVJ.74 U Srbiji je glavni cilj bio prekinuti komunikacije na željezničkoj pruzi Skoplje - Niš -Beograd, tako da ne bude upotrebljavan i kao put povlačenja njemačkih trupa iz Grčke, niti kao saobraćajna i opskrbna linija u obrani Srbije. 74 Vidi Maclean, Eastern Approaches, stf. 470-490. Najpotpunija i najbolja jugoslavenska studija o ovoj operaciji je Dželebdžić, osobito str. 7-14, 22, 47-57. Schmidt-Richberg na str. 7 kaže da su njemačke snage u Grčkoj brojale preko 300.000 ali Dželebdžič na str. 9. navodi da su brojale preko 400.000. U istočnoj i jugoistočnoj Srbiji (dolini Južne Morave) i u dolini Vardara, trupe novog bugarskog režima, kojima je po specijalnom sporazumu s Titom bilo dopušteno da operiraju na jugoslavenskom tlu, surađivale su s jedinicama NOVJ u sprečavanju njemačkih trupa da iz Makedonije i Grčke nastave sa svojim povlačenjem prema Beogradu kako bi tamo pojačale njemačku obranu, ili alternativno, da zaobiđu s boka sovjetske armije koje su napredovale prema glavnom gradu. Do sredine oktobra NOVJ i Bugarima je u suradnji sa Crvenom armijom uspjelo protjerati 7. SS diviziju »Prinz Eugen« s područja Niša. Druge sovjetske snage koje su napredovale sa sjeveroistoka prema Kruševcu, Kraljevu i Čačku u dolinu Zapadne Morave, potpomognute jedinicama NOVJ i Bugarima koji su dolazili iz pravca Niša, upotrijebljene su da Nijemce skrenu na zapad s njihovog puta na sjever prema Beogradu.75 To su bile one sovjetske snage koje su se sastale i kratko surađivale s Keserovićevim i Rakovićevim četnicima, kako je opisano u Glavi 10. 75 Oslobodilački rat, II, str. 303-309; Birjuzov, Karta 2, nasuprot str. 64; Schmidt-Richberg, str. 43-54. Jedan od glavnih ciljeva savezničkih bombardera tokom operacije Ratweek bio je Leskovac, gdje se je nalazio veliki njemački garnizon sa znatnim oklopnim jedinicama. Maclean, Eastern Approaches, str. 486-487. Operacije Crvene armije i NOVJ, čiji je direktni cilj bio oslobođenje Beograda otpočele su 11. oktobra, a 20. oktobra grad je bio oslobođen.76 Nijemci su se već od 2. oktobra spremali da napuste Beograd, shvaćajući da se njihova obrana mora smrviti pod sovjetsko-jugoslavenskim napadom.77 Napustiti Beograd značilo je napustiti dio planova za evakuaciju trupa. Neke njemačke snage koje su branile Srbiju već su se bile povukle preko Beograda, ali dio njih i preko Šapca, a dio dolinom Zapadne Morave prema Bosni, i to je bio put koji su Nijemci rabili nakon što su od Crvene armije i NOVJ izgubili Beograd. Izgleda da su krajem decembra i posljednje njemačke trupe otišle sa srpskog tla. 76 Birjuzov i Hamović, ur. str. 189-264. 77 Vidi direktivu za evakuaciju Beograda koju je izdao glavni komandant jugoistočne Evrope u mikrofilmu br. T-311, rola 194, snimci 153-154. Četnike je, čini se, bar neko vrijeme zaokupljala misao da pokušaju sami preuzeti kontrolu nad Beogradom, prije nego što se Nijemci izvuku. Očito odgovarajući na jedan takav prijedlog Jovana Đonovića iz Alžira, Mihailović mu je 25. jula telegrafirao slijedeće (br. 538): »Veza vaša 71 i 72. Hvala na sugestijama. One su uvek dobro došle. Mi smo Beograd organizovali. Tamo imamo našeg komandanta koji je organizovao pet korpusa. Korpusi imaju svoje naoružanje, koje se postepeno povećava. Ovi korpusi rade sada na konspirativnoj osnovi. Inače, komandant Beograda radi na povezivanju naroda za našu organizaciju. Razvijena je jaka propaganda. Već je sve predviđeno da se za slučaj potrebe posednu sva važnija nadleštva i sve važnije ustanove kao: vodovod, električna centrala, radio-stanica i drugo. Predviđene su i druge snage iz Srbije koje će odmah upasti u određene reone. Komandant Beograda dolazi često na referisanje. Beogradu posvećujemo veliku pažnju«.78 78 Jovan Đonović, »Veze s Dražom Mihailovićem sa Srednjeg i Bliskog Istoka i Severne Afrike«, str. 61. Jakost četničkih snaga u Beogradu, kao i njihova sudbina, pomalo je tajanstvena. Ne spominju se u četničkim, njemačkim ili partizanskim izvorima koji se bave bitkom za Beograd. Četnički komandant Beograda kapetan Saša Mihajlović otišao je iz grada krajem jula, možda zato da ima lakši pristup Draži Mihailoviću. Jedan proljotićevski izvor tvrdi da su četničke trupe počele s povlačenjem iz glavnog grada u unutrašnjost 5. oktobra sa Srpskom državnom stražom, da bi kasnije krenule prema Sandžaku i Bosni. U istom se izvoru tvrdi (što sam mogao potvrditi) da su neki od vođa četničkog omladinskog štaba 501 uredili da ih Nijemci evakuiraju iz Beograda u Austriju.79 Dvojica od beogradskih četničkih komandanata, majori Ivan Pavlović i Jovan Navelić, otišli su u Beč i zajedno s Milanom Aćimovićem služili kao oficiri za vezu između Mihailovića i poslanika Neubachera tokom preostalih mjeseci rata. 79 Karapandžić, str. 381-383, 385-386. Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument