SLOM NJEMAČKO-ČETNIČKE OBRANE U ZAPADNOJ SRBIJI Titova strategija za operacije u Srbiji, kako ju je saopćio 28. augusta 1944. komandantu operativne grupe divizija, bila je da se jedan dio njegovih snaga treba povezati sa srpskim divizijama NOVJ u jugoistočnoj Srbiji, omogućujući tako nekim od ovih srpskih divizija da krenu na sjever prema Dunavu i sastanu se s Crvenom armijom, dok bi ostale divizije krenule u centralnu Srbiju da s nadolazećom Crvenom armijom surađuju u oslobađanju Beograda.48 Divizije NOVJ koje su ušle u jugozapadnu Srbiju iz Crne Gore krajem augusta i one što su trebale ući u zapadnu Srbiju početkom septembra iz Bosne, trebale su krenuti prema sjeveru, stavljajući redom pod kontrolu planine na svom putu, dok ne dođu do mačvanske ravnice i Save. Tu su se trebale okrenuti prema Beogradu, usklađujući svoje djelovanje s ostalim snagama NOVJ i s Crvenom armijom. Budući da je Tito očekivao žestoku njemačku obranu doline Zapadne Morave, što je bila sekundarna linija komunikacije s Grčkom kroz Ibarsku dolinu, mislio je da to područje treba isprva zaobići.49 S nešto malo odstupanja, Titovi su komandanti slijedili ove njegove direktive.50 48 Ovdje samo nabacujem letimičnu analizu oslobođenja Srbije. Moja glavna briga je da pokažem kako su četnici izgubili glavnu bazu svoje snage. 49 Oslobodilački rat, II, 276-277. 50 Tito je jako kritizirao ova skretanja jednim naređenjem od 18. septembra. Vojna djela, I, 285. Iza čitave operacije stajao je, naravno, temeljni cilj da se unište četničke vojne snage i njihova politička organizacija u Srbiji. Tito je to jasno rekao u jednoj naredbi od 5. septembra »Komandantu operativne grupe za ubrzanje pokreta (u Srbiji) i likvidaciju četnika«: »Upamtite da je u cjelokupnoj ovoj operaciji osnovni zadatak likvidacija četnika D. Mihailovića i nedićevaca, kao i njihovog aparata. Spriječite Mihailovića da vrši mobilizaciju i odvodi narod sa sobom. Četničke seoske starešine pohapsite, jer su oni glavna uporišta Mihailovića u narodu.«51 Mihailović je 1. septembra pozvao na opću mobilizaciju u Srbiji. Koliko se mladih ljudi odazvalo tom pozivu nije poznato; zbog nedostatka oružja i ostale opreme mnogi od onih koji su se odazvali poslani su kućama ili su otišli kući na svoju vlastitu inicijativu. Jedva da je to bio povoljan trenutak za opću mobilizaciju, jer su četničke šanse bile krajnje male, a bilo je i vrlo malo vremena da se izvede takav pothvat. Bez valjane organizacije i dovoljnih zaliha oružja i municije bila je to jalova gesta. Čak ni postojeće četničke snage nisu imale dovoljno oružja i municije, a Mihailovićeve molbe Nijemcima u augustu bile su velikim dijelom uzaludne; mnoge su njegove jedinice psihološki bile blizu rasulu, stavljene na tešku kušnju Titovim proglasom od 17. augusta o općoj amnestiji boraca u četničkim redovima i u raznim kvislinškim formacijama u Jugoslaviji, pod uvjetom da priđu jedinicama NOV i POJ do 15. septembra.52 51 Ibid, str. 273. 52 U skladu sa slijedećom Titovom naredbom od 18. septembra, čak se i s onim pripadnicima četnićkih i raznih kvislinških snaga, koji su partizanima prešli nakon što je rok amnestije istekao, postupalo prilično liberalno. Jedinice koje su prešle u cjelini nisu ostale kompaktne, nego su bile rasformirane a njihovo ljudstvo porazmještano u postojeće jedinice NOVJ, dok su njihovi specijalisti bili »stavljeni na raspolaganje Vrhovnom štabu za formiranje tehničkih jedinica«. Ibid, str. 284-285. Ukupni broj četničkih snaga u Srbiji krajem augusta 1944. (prije Mihailovićevog poziva na opću mobilizaciju) može se procijeniti samo približno. Von Weichsova procjena za sredinu augusta, u materijalima koje je kao glavni komandant jugoistočne Evrope predao Hitleru 22. augusta, iznosi ukupno oko 25.000 četnika pod oružjem u Srbiji, raspodijeljenih kako slijedi: sjeverozapadna Srbija 2.500; jugozapadna Srbija 3.000; jugoistočna Srbija 1.500; sjeveroistočna Srbija 5.500 i srednja Srbija 12.500.53 Budući da su četnici drugom polovinom augusta činili velike napore da povećaju svoje snage i 1. septembra pozvali na opću mobilizaciju, logično je pretpostaviti (uzimajući u obzir čak i samo djelomičan uspjeh mobilizacije) da je u septembru ukupan broj naoružanih četnika u Srbiji iznosio negdje između 30.000 i 40.000. 53 Mikrofilm br. T-311, rola 195, snimak 973. Godinu dana ranije (22. septembra 1943) Nijemci su broj četnika u Srbiji procijenili na samo 16.500 ljudi. Vidi mikrofilm br. T-501, rola 253, snimak 355. Velika koncentracija četničkih snaga u centralnoj Srbiji sredinom augusta uslijedila je dijelom kao rezultat pomaka četničkih snaga pod komandom majora Račića i kapetana Kalabića iz zapadne Srbije zbog operacija protiv partizana na području Toplica-Jablanica na jugu. Kad je postalo jasno da će snage NOVJ iz Crne Gore, Sandžaka i Bosne upravo krenuti na jugozapadnu i zapadnu Srbiju, Račićeve i Kalabićeve snage raspoređene su natrag u zapadnu Srbiju, gdje su bile pojačane dodatnim jedinicama i kasnije poslužile kao glavna četnička obrana Srbije protiv nadolazećih jedinica NOVJ. Kao što smo vidjeli, jedna od glavnih organizacionih karakteristika četničkih snaga u Srbiji do juna 1944. bio je njihov raspored po cijeloj zemlji u relativno malim jedinicama i jedinicama srednje jačine — brigadama i korpusima. Korpus se obično sastojao od dvije do pet brigada i varirao je od 500 do najviše 2.000 ljudi. Prema njemačkim izvorima za dan 31. marta 1944. okupirana Srbija bila je pokrivena s ne manje od trideset četiri četnička korpusa; k tome je bilo još devet korpusa u Makedoniji i u jugoistočnoj Srbiji pod bugarskom okupacijom, tri u Sandžaku i osamnaest u Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini, Dalmaciji i Hrvatskoj.54 Ovaj tip vojne organizacije imao je stanovite prednosti, ali pokretljivost jedva da je bila jedna od njih. To također nije bila ni efikasnost u taktičkoj upotrebi trupa niti striktno izvršavanje naređenja četničke Vrhovne komande. A Mihailoviću su ljeti 1944. bile potrebne obje te stvari. 54 Vidi detaljnu kartu koju je pripremio njemački komandant policije i SD (Sicherheitsdienste!) za Beograd u mikrofilmu br. T-311, rola 286, snimci 316-317. Nakon što su 2. i 5. divizija NOVJ, koje su u proljeće prodrle u Srbiju iz Sandžaka, bile potisnute, Mihailović i njegova Vrhovna komanda odlučili su, pomalo kasno, da organiziraju višu komandnu kategoriju — grupe korpusa i grupe jurišnih korpusa, koje su se sastojale od nekoliko korpusa pod jednim komandantom. Najistaknutija i jedina dobro poznata jedinica ovog višeg reda bila je Četvrta grupa jurišnih korpusa, formirana u junu 1944, u sastavu od dva korpusa gorske garde, Prvog i Drugog ravnogorskog korpusa, Zlatiborskog i Javorskog korpusa - drugim riječima, od vodećih četničkih korpusa iz jugozapadne Srbije. Jedinice obuhvaćene ovim korpusima sačinjavali su elitni vojnici (neoženjeni ljudi) i još su pojačane uključivanjem letećih brigada iz nekih drugih korpusa. Četvrta grupa jurišnih korpusa stavljena je pod komandu majora Račića, a kapetan Neško Nedić bio je načelnik štaba. Nikola Kalabić kao komandant korpusa gorske garde i Predrag Raković kao komandant Drugog ravnogorskog korpusa bili su ostali vodeći komandanti u novoj Četvrtoj grupi jurišnih korpusa. Prema Mihailovićevom vlastitom svjedočenju, organizirao je grupe korpusa i kako bi imao mobilnu i pravu vojsku i da dovede u red ili otpusti razne četničke komandante nad kojima očito nije imao potpunu kontrolu.55 55 The Trial of Draja Mihailović, str. 245-254; vidi i Milosevic, str. 207-208. Četvrta grupa jurišnih korpusa imala je u punom sastavu između 8.000 i 9.000 ljudi, što je u augustu iznosilo otprilike jednu trećinu svih četničkih snaga u Srbiji. Njen prvi važni zadatak bio je u operaciji Trumpf protiv jedinica NOVJ u Topličkoj i Jablaničkoj dolini, u julu i augustu, gdje su joj se pridružile Keserovićeve trupe (Keserović nije bio zadovoljan ovim rasporedom). Kad su partizanske trupe iz Sandžaka i Bosne počele početkom augusta ulaziti u Srbiju, Četvrta grupa jurišnih korpusa brzo je pomaknuta više na zapad da ih pokuša zaustaviti, a kasnije je služila protiv drugih divizija NOVJ koje su prodirale iz Sandžaka i Bosne. Druge grupe korpusa, uključujući i jedan pod Keserovićevom komandom, bile su organizirane na isti način kao i Račićeva grupa, ali su Mihailovićevi planovi o temeljitoj reorganizaciji njegovih snaga bili samo djelomice provedeni; vjerojatno je polovica četničkih snaga u Srbiji djelovala kao i uvijek — kao teritorijalna milicija. S dolaskom tri divizije NOVJ iz Crne Gore početkom augusta, u Srbiji je bilo osam divizija NOVJ i stanovit broj partizanskih odreda. Tokom posljednjih dana augusta i početkom septembra iz Crne Gore, Sandžaka i Bosne ušlo je još šest divizija, a još dvije (11. i 28.) također su krajem septembra i početkom oktobra ušle iz Bosne. Uz to su se partizanske snage koje su došle do Save u sjeverozapadnoj Srbiji i dalje pojačavale živom silom iz Srijema.56 Pet srpskih divizija koje su rapidno rasle (osobito tokom ljeta) imale su sada ukupno oko 15.000 ljudi. Jedanaest divizija koje su pridošle u augustu, septembru i oktobru imale su sastav od po 1.000-3.000 ljudi po diviziji. Njihov se sastav, međutim, s dobrovoljcima, prelazom iz četničkih jedinica i pristupanjem obaveznoj regrutaciji u Srbiji, u nekim slučajevima više nego utrostručio za nekoliko tjedana.57 Što je najvažnije, sve su one imale veliku jezgru ljudi prokušanih u bitkama, a vodili su ih u borbi provjereni i pouzdani oficiri. Bile su dobro opremljene lakim naoružanjem, a donekle su ih nastavili opskrbljivati Saveznici zračnim putem (a nakon spajanja sa Crvenom armijom dobili su oružje i municiju također i od njih). Uz to su, za razliku od četnika, imale visoki moral, koji se danomice poboljšavao. 56 Oslobodilački rat, II, 294, 313. 57 Ibid, str. 275, 295, 303, 325. Tito je svojim snagama u Srbiji naredio da nastupaju protiv svake četničke grupe i svih njemačkih i srpskih kvislinških snaga koje bi im se ispriječile na putu, i da napreduju kako bi što prije uspostavile dodir sa sovjetskim snagama i urađivale s njima u oslobađanju Srbije i Beograda. Osim što je imao veliku stratešku važnost kao glavno prometno središte u jugoistočnoj Evropi, Beograd je za rukovodstvo Narodnooslobodilačkog pokreta imao izvanredno političko i sihološko značenje, osobito s obzirom na Srbiju, tako da je bilo dvostruko ažno da se sa Crvenom armijom što prije dopre do grada. Četnička Četvrta grupa jurišnih korpusa pod Račićevom komandom napala je 5. septembra jedinice NOVJ koje su prodirale iz Sandžaka, s ciljem da »tuče komuniste u oblasti Požege i Užica, a potom prikupi snage radi daljeg uništenja crvenih na prostoru Srbije.«58 Početni nasrtaj je bio uspješan i ove jedinice su dbačene južno i zapadno od Užica; ali »tri dana kasnije, pošto je pregrupisao snage, 1. proleterski korpus je na Jelovoj Gori (sjeverozapadno od Užica) toj grupaciji četnika zadao takav udarac da se od njega nikada više nije oporavila«59 partizani su opet nastavili s napredovanjem na sjever i 13. septembra tek što nisu opkolili i zarobili generala Mihailovića i četničku Vrhovnu komandu, kao i članove Centralnog nacionalnog komiteta i američke vojne misije s pukovnikom McDowellom na čelu. Mihailovića i njegov najuži krug spasila je jedna jedinica Srpskog dobrovoljačkog korpusa, ali bili su primorani da odstupaju kroz sjeverozapadnu Srbiju i pređu preko Drine u sjeveroistočnu Bosnu.60 U tom odstupanju Mihailović je imao sa sobom samo oko četiri stotine svojih vojnika.61 58 Birjuzov i Hamović, ur., str. 112, citat iz direktive br. 6 od 4. septembra 1944, koju je izdao štab etvrte grupe jurišnih korpusa. 59 Ibid, str. 113. 60 Oslobodilački rat, II, 274-309; Karapandžić, str. 356-358; The Trial of Draja Mihailović, str. 258-260, >3-265. Mihailović je na suđenju izjavio (str. 259) da mu je prijedlog za pokret u Bosnu dao Račić, koji mu je vio da se više ne može održati protiv komunista. Vrlo zbrkan četnički opis bitke na Jelovoj Gori može se naći - Milosevic, str. 211-212. 61 Banović i Stepanović, u Politici od 9. augusta 1962. U našem razgovoru na Stanford University 19. arta 1968. McDowell je potvrdio ovaj broj koji oni navode. U to odsudno vrijeme za četnike u Srbiji — nakon poraza u bitci kod Jelove rore 9. septembra i umalo Mihailovićevog zarobljavanja dva dana kasnije, govor ralja Petra preko BBC-a došao je kao strašan udarac svim njihovim nadama. Kraljev poziv svim Srbima, Hrvatima i Slovencima da se ujedine pod komandom maršala Tita, bio je upućen također hrvatskim i slovenskim kvislinškim formacijama, ali nije bilo sumnje da se uglavnom odnosio na četnike, čiji je glavni zapovjednik bio Mihailović koji je visoko cijenio i kralja i dinastiju. Oni koji ne poslušaju, upozorio je kralj, bit će žigosani kao izdajice i od naroda i od historije. Po četnike je politički i psihološki učinak kraljevog govora bio porazan, a u nekim slučajevima i neposredan. Prema jednom izvještaju štaba za južnu Srbiju četničkoj Vrhovnoj komandi, datiranoj 13. septembra, Petrov govor pridonio je raspadanju brojnih četničkih jedinica u Nišavskoj grupi korpusa, a ubrzao je i slom četničkih snaga u istočnoj Srbiji.62 Mihailovićeva reakcija na govor vidi se iz njegovog pisma od 18. novembra 1944. Fotiću: »Kralj nam je zadao strahovit udarac. Naročito se on odrazio na kolebljive vojničke starešine u izvesnom broju, ali na narod njegov govor ostavio je obratno dejstvo. Narod je počeo da gunđa protivu Kralja i Dinastije, i protesti su padali na sve strane, i to javno.«63 62 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimak 1210. 63 Knjiga o Draži, II, 172-173. Više od godinu dana ranije, 20. oktobra 1943. Mihailović je u izvještaj izbjegličkoj vladi rekao da u svjetlu postojećeg narodnog mišljenja i osjećanja, kralj Petar ne smije dati nikakvu izjavu o komunistima i da ih doista ne smije čak ni spominjati. Vidi Jovan Đonović, »Telegrami Draže Mihailovića o engleskim misijama u svom štabu i engleskoj politici na terenu«, Glasnik SIKD »Njegoš«, juni 1960, str. 34. Fotićeva reakcija na govor vidi se iz njegovog pisma od 18. septembra 1944. Jovanu Đonoviću u kojem se spominje kralj kao »onaj mladi nesrećnik« i u kojem se kaže da kasnije, kad narod u zemlji sazna za pravo stanje, i Draža i Centralni nacionalni komitet trebaju zauzeti »drugačiji stav«, te da mu ni mladost ni pritisak koji se na njega vrši »neće pomoći kao izgovor«. Pismo je pregledala britanska cenzura, Vidi F. O. 371/44326, R16741/850/92. Na zabunu koju je kraljev govor izazvao medu srbijanskim seljaštvom živopisno ukazuje i sarkastična narodna pjesmica koja je ubrzo poslije toga kružila: »Mi za kralja, kralj za Tita/ Šta će biti, Bog te pita«. Vidi Topalović, Kako su komunisti dograbili vlast u Jugoslaviji, str. 111. Tokom druge polovine septembra glavne su četničke jedinice pod komandom majora Račića u zapadnoj i sjeverozapadnoj Srbiji pretrpjele daljnje poraze od jedinica NOVJ, a isto je vrijedilo za četničke jedinice u ostalim dijelovima Srbije, gdje god su se sukobile s njima. Budući da više nije bilo nade u još neku bitniju pomoć Nijemaca koji su i sami podnosili uzastopne poraze od Crvene armije i NOVJ, četnici nisu imali drugog izbora osim da odstupaju na svim frontovima. Račićeve snage borile su se prema sporazumu zajedno s njemačkim snagama pod komandom pukovnika von Jungenfelda, koji je također zapovijedao i nekim jedinicama Srpskog dobrovoljačkog korpusa i Ruskog zaštitnog korpusa. Dva dnevna izvještaja vojnog zapovjednika jugoistočne Evrope, generala Felbera, glavnom komandantu jugoistočne Evrope, ukazuju na tu kolaboraciju na von Jungenfeldovom području: 26. septembra je »planirani napad s četnicima odgođen za 27. septembra«, a 28. septembra su »četničke formacije krenule na područje istočno-jugoistočno od Šapca na odmor; navodno će opet biti na raspolaganju grupi Jungenfeld od 1. oktobra dalje.«64 64 Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimci 157 i 160. Nijemce je osobito zabrinjavala činjenica da bi jedinice NOVJ mogle preći u Srijem, gdje bi bili u poziciji da presijeku vitalne komunikacije između Beograda i zapada, a bojali su se da bi ono što je izgledalo kao pokret prema Šapcu mogao biti dio sovjetsko-jugoslavenskog taktičkog manevra da se izolira životno važno prometno i obrambeno središte, Beograd. Čini se da takav zajednički manevar nije postojao, ali Nijemci su uz četničku pomoć postavili kao svoj neposredni cilj zadržati NOVJ da ne ude na mačvansku ravnicu i ne ugrozi grad Šabac s mostom preko Save i neposrednom vezom s područjem Srijema, te komunikacije koje vode u Beograd.65 Ključ za posjedovanje ovog područja predstavljala je planina Cer, smještena ravno na jug od Šapca. Nju su branili četnici, a 26. septembra su je izgubili i zauzeo ju je 12. korpus NOVJ, pa je time put za prodor u mačvansku ravnicu i u Šabac bio otvoren.66 Njemački izvještaj od 27. septembra sumirao je akciju i njene posljedice ovako: »Neprijateljski 12. korpus u napadu prema Šapcu stjerao je Račićeve četničke trupe na mačvansku ravnicu. .. Čini se da se i ove četničke jedinice, nakon što je potvrđen Mihailovićev prelaz preko Drine, namjeravaju povući u Bosnu. Time se naš vlastiti položaj uvelike pogoršava.«67 65 Mikrofilm br. T-311, rok 194, snimak 105. 66 Oslobodilački rat, II, 293-295. 67 Mikrofilm br. T-501, rola 257, snimci 158-159. Nekoliko dana poslije ove akcije, 2. oktobra, Račićeva Četvrta grupa jurišnih korpusa, ili ono što je od nje ostalo, nalazila se je na području između Šapca i Obrenovca, na rijeci Savi. Mihailović je krenuo u istočnu Bosnu, negdje na područje Majevice i tamo je postavio svoj štab. Račić je izvijestio Majevički korpus da su komunisti zauzeli gradove Valjevo, Loznicu, Lazarevac i Ljig u zapadnoj Srbiji, te da su opkolili Šabac.68 Shvaćajući beznadnost četničko-njemačkog položaja u sjeverozapadnoj Srbiji, Račić je odlučio da se izvuče iz četničkog sporazuma s von Jungenfeldom. Njegove su snage pretrpjele teške gubitke i on je htio ne samo da te ostatke sačuva od uništenja, nego i da se stavi u bolji položaj za buduće manevre. Ali umjesto da krene u Bosnu i pridruži se Mihailoviću, razlomio je svoje snage u male grupe i 3. ili 4. oktobra naredio im je da pođu na jug do doline Zapadne Morave i Đetinje, gdje bi se mogle pridružiti ostalim četničkim grupama i čekati na daljnji razvoj događaja. 68 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimak 984. Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument