UOČI BITKE ZA SRBIJU Dolaskom proljeća 1944. jedinice NOVJ su prešle u akciju: dvije njihove divizije, 2. proleterska i 5. udarna, ušle su u Srbiju iz Sandžaka sredinom marta. Cilj im je bio da preko Ibra i Kopaonika pređu u jugoistočnu Srbiju gdje će se spojiti s tamošnjim jedinicama NOV i POJ, najvećim i najbolje organiziranim od svih jedinica NOP u Srbiji, te poslužiti kao kvasac za bujanje narodnooslobodi-lačke borbe u cijeloj Srbiji. Dvije su divizije ubrzo naišle na jak otpor Nijemaca, Bugara, srpskih kvislinških i četničkih snaga (operacija Kammerjäger) i morale su skrenuti prema sjeverozapadu. Nakon neka dva mjeseca borbi i teških gubitaka dvije divizije morale su odstupiti prema Sandžaku. Osujećeni tako u svom prvom pokusnom napadu na njemačko i četničko uporište - Srbiju, partizani su odlučili pokušati s nešto drugačijim pristupom, zasnovanim na jačanju svoje vojne i političke organizacije u samoj Srbiji, a dijelom i na upotrebi mnogo većih snaga sa zapada i jugozapada. Između 20. maja i 21. juna, od partizanskih brigada u južnoj Srbiji formirane su divizije (21, 22, 23, 24. i 25. srpska divizija), a početkom jula došao je u jugoistočnu Srbiju general Koča Popović, koji je ranije bio vrlo uspješan komandant 1. proleterske divizije, da preuzme komandu Glavnog štaba snaga NOV i PO za Srbiju, čije su glavne jedinice bile novoformirane srpske divizije.30 30 Hronologija 1941-1945, str. 750, 779-781, 829. Te divizije imale su u početku možda 1500-2500 ljudi svaka. Jugoslavenski autori procjenjuju ukupnu snagu divizija i partizanskih odreda u južnoj i jugoistočnoj Srbiji u to vrijeme na oko 15.000 ljudi. Vidi Pantelić, str. 252. Ulazak divizija NOVJ u Srbiju postao je zbog nekoliko događaja još hitniji, a činilo se da je i vrijeme za to napokon sazrelo. Crvena armija približavala se jugoslavenskom teritoriju sa sjeveroistoka i bilo je važno da partizani s njom uspostave operativni kontakt, te da s njom zajedno surađuju na istjerivanju Nijemaca iz Srbije. Bugarska se upravo spremala da promijeni stranu u ratu i da povuče svoje trupe iz Srbije, ostavljajući dijelove srpske granice na zapadu nedovoljno zaštićene. Nadalje, zbog savezničkih i svojih strategijskih potreba, te potaknuti od Savezničke komande u Italiji, NOVJ je htjela onemogućiti da se njemačka vojska u Grčkoj za svoje povlačenje posluži željezničkom prugom Solun-Skoplje-Niš-Beograd- najbržom i najdirektnijom linijom - ili prugom koja dolinom Ibra ide do Kraljeva i zatim do Užica i Bosne. Njemačko povlačenje je bilo neminovno i Crvena armija je također htjela da Nijemcima bude zatvoren put Niš-Beograd tako da Nijemci ne bi ugrozili sovjetsko napredovanje preko granice, u sjeveroistočnu Srbiju i Vojvodinu. Pazeći na promijenjenu stratešku situaciju u Srbiji, divizije NOVJ su nastavile s prikupljanjem u Crnoj Gori, Sandžaku i istočnoj Bosni dok se i dalje odvijao proces jačanja jedinica u južnoj Srbiji, spremajući se za operacije u Srbiji. Ali u julu su Nijemci pokrenuli niz planova kojima su namjeravali osujetiti namjere ovih snaga. Najprije su otpočeli s operacijom Trumpf protiv partizanskih snaga u južnoj Srbiji (novoformirane 21, 22, 24. i 25. srpske divizije), na području Kopaonika, Jastrepca i u Topličkoj i Jablaničkoj dolini, s ciljem da ih neutraliziraju kao krak mogućih kliješta u operacijama protiv Nijemaca i njihovih saveznika u centralnoj i sjevernoj Srbiji.31 To je bila združena operacija njemačkih snaga potpomognutih bugarskim, srpskim kvislinškim i elitnim četničkim jedinicama pod komandom majora Radoslava Račića. Osim Račićeve četvrte grupe jurišnih korpusa koje je doveo iz zapadne Srbije, četničke su snage uključivale lokalnu rasinačko-kopaoničku grupu jurišnih korpusa, koju je vodio potpukovnik Dragutin Keserović, u ukupnoj jačini od 10.000 ljudi.32 Koordinacija između njemačke komande i četničkih snaga bila je, kako je već rečeno, u rukama njemačkog majora Weyela, a Nijemci su, naravno, četnike opskrbili municijom i s nešto oružja.33 31 23. partizanska divizija poslana je u istočnu Srbiju protiv četničkih i bugarskih snaga. Vidi Vojin Popović, »Prodor jedinica Glavnog štaba Srbije u istočnu Srbiju (maj - jul 1944)«, i Ratković, str. 110-113, 116. 32 Vidi izvještaj od 15. jula 1944. vojnog zapovjednika jugoistočne Evrope [Felbera] koji je imao ukupnu komandu nad operacijom Trumpf, u mikrofilmu br. T-311, rola 195, snimak 725-726. Nešto veće brojke navode se u glavnoj jugoslavenskoj studiji o toj operaciji, u Višnjić, »Nemačka ofenziva na oslobođenu teritoriju u južnoj Srbiji sredinom 1944. godine«, str. 122. 33 Za Keserovićevo svjedočenje o tim operacijama vidi Suđenje članovima rukovodstva organizacije Draže Mihailovića, str. 242-244. Mihailović je 12. jula poslao izvještaj Đonoviću u Alžir, obavještavajući ga o tim operacijama: »Izvodimo akciju protivu komunista, a isto tako se bore protivu njih i druge snage. Nama je glavno da nam druge snage ne smetaju.«34 Izgleda kao da je general Mihailović točno znao što se događalo. Nakon završetka operacija u južnoj Srbiji, za koje su očekivali da će biti okrunjene uspjehom, četnici su planirali poduzeti operacije širokih razmjera protiv NOV i POJ u Sandžaku i Crnoj Gori, a njihova Vrhovna komanda pravila je opsežne planove za te operacije predviđajući ne manje od 20.000 vojnika.35 Ali operacije u južnoj Srbiji nisu bile okrunjene uspjehom. Neke su divizije NOVJ pretrpjele ozbiljne udarce, sve njih mnogo su progonili, ali nisu bile onesposobljene za daljnju akciju.36 A u međuvremenu su se zbivali drugi događaji koji će ne samo smanjiti pritisak na divizije NOVJ u južnoj Srbiji, nego će uskoro prisiliti Nijemce i četnike da pomaknu svoje snage na jugozapad i zapad Srbije da dočekaju divizije NOVJ koje su ulazile iz Sandžaka i Bosne. Usporedo s operacijom Trumpf u južnoj Srbiji Nijemci su poduzeli još jednu akciju sa svrhom da onesposobe glavninu partizanskih snaga koje su se pripremale u Crnoj Gori, Sandžaku i Bosni. Početkom jula otpočela je operacija Draufgänger (ili kako je jugoslavenski historičari zovu, Andrijevička operacija) protiv partizanskih trupa u Crnoj Gori. Ova operacija odgodila je za nekoliko dana ulazak prve tri partizanske divizije u Srbiju, ali ga nije zaustavila.37 Ona također nije imala sudbonosne posljedice po četiri srpske divizije NOVJ, koje su bile meta operacija Trumpf, iako je Tito priznao da je do ugroženosti ovih jedinica došlo dijelom i zbog odgođenog ulaska divizija iz Crne Gore i Sandžaka u Srbiju. Tito je u naredbi od 25. jula naredio grupi divizija predviđenoj za operacije protiv neprijatelja u južnoj Srbiji da smjesta krenu u planiranom pravcu.38 Dva dana kasnije, 2. proleterska divizija i 5. udarna divizija - dvije divizije koje u proljeće nisu uspjele s prodorom u jugoistočnu Srbiju - te 17. divizija kretale su se prema Srbiji i do 2. augusta prešle su rijeku Ibar na sektoru između Kosovske Mitrovice i Raške.39 Nastojeći da se suprotstave njihovom napredovanju, Nijemci i četnici su pomakli dio svojih snaga prema zapadu, dalje od akcije u južnoj i jugoistočnoj Srbiji. Ali taj manevar je smanjio pritisak na srpske divizije NOVJ i ničim nije zaustavio ulazak divizija iz Crne Gore. Bilo je samo pitanje vremena kad će se ove divizije povezati sa srpskim divizijama NOVJ, pa da čitava vojska bude spremna za daljnje operacije.40 34 Jovan Donović, »Veze s Dražom Mihailovićem sa Srednjeg i Bliskog Istoka i Severne Afrike«, str. 56-57. Vidi također Mihailovičev izvještaj od 27. jula u ibid, str. 61. 35 Ibid, str. 56-57. Za središta domačih jedinica NOV i PO u Srbiji i koncentracije divizija NOVJ, kao i za lokacije glavnih četničkih komandanata i njihovih jedinica u Srbiji i drugdje na dan 23. jula 1944, vidi njemačku kartu u mikrofilmu br. T-311, rola 196, snimak 617. 36 Oslobodilački rat, II, 253-257. 37 Ibid, str. 257-259; KTBjOKWjWFSt, sv. IV, dio 1 (1944), str. 672-674, 681. 38 Tito, Vojna djela, I, 251. 39 Oslobodilački rat, II, 259-260; KTB\OKW\WFSt, sv. IV, dio 1, str. 682-683. 40 Oslobodilački rat, II, 260-262. Budući da operacija Draufgänger nije spriječila napredovanje NOVJ prema južnoj Srbiji, Nijemci su (u skladu s naređenjem koje je 29. jula izdao Glavni komandant jugoistočne Evrope) obratili svoju pažnju snagama NOVJ koje su još uvijek čekale u Crnoj Gori u sastavu: 1. proleterska divizija, 3. udarna divizija i 37. divizija, nadajući se da će ih zadržati od proboja prema jugozapadnoj Srbiji. Ovaj zadatak dodijelili su glavnini snaga 5. SS brdskog korpusa koji je bio vrlo ojačan dolaskom njemačke 1. brdske divizije iz Grčke, elitne jedinice koja je imala borbeno iskustvo u Crnoj Gori u maju i junu 1943, tokom operacije Schwartz.41 Prema planu trebalo je opkoliti divizije NOVJ na zaravni između Pive i Tare i uništiti ih. Ali te su divizije imale strogo Titovo naređenje da izbjegavaju taj susret i da produže prema jugozapadnoj Srbiji.42 Druge divizije iz istočne Bosne također su imale naređenje da prijeđu Drinu i da svoje akcije usklade s divizijama koje su dolazile iz Crne Gore. Ali divizije u Crnoj Gori, koje su djelomice bile zadržane osiguravanjem evakuacije oko tisuću ranjenika i bolesnika avionima za Italiju,43 zahvatili su Nijemci napadom koji je počeo 12. augusta. Na kraju neka dva tjedna borbi, koje jugoslavenski historičari zovu Durmitorska operacija, inače crnogorska faza njemačke operacije Rübezahl, partizanske su se jedinice izvukle i nakon kratkog zastoja nastavile svoj marš prema jugozapadnoj Srbiji. Nijemcima je i opet uspjelo nanijeti im znatne gubitke i izazvati zastoj u njihovim planovima, ali nisu uspjeli spriječiti njihov proboj u jugozapadnu Srbiju. Tako je u posljednjem tjednu augusta druga grupa od tri divizije iz Crne Gore, formirajući 1. korpus, prodrla u jugozapadnu Srbiju, jugozapadno od Užica.44 41 Vidi KTBjOKWjWFSt, sv. IV, dio 1, str. 682. Ove snage uključivale su također SS diviziju »Skenderbeg« sastavljenu od albanskih vojnika i njemačkih oficira i specijalista (što je bila glavna snaga upotrebljena u operaciji Draufgänger) i prema jugoslavenskim izvorima također i neke jedinice Đurišićevog Crnogorskog dobrovoljačkog korpusa. 42 Oslobodilački rat, II, 268. 43 Ibid, str. 271. 44 Ibid, str. 272-273; KTBjOKWjWFSt, sv. IV, dio 1, str. 683-684. Za izvještaj od 22. augusta 1944. štaba glavnog komandanta jugoistočne Evrope o operacijama Trumpf, Draufgänger i Rübezahl, u kojem se priznaju partizanski uspjesi, vidi mikrofilm br. T-311 rola 195, snimci 956-959. Dio operacije Rübezahl izvršavale su 7. njemačka SS »Prinz Eugen« divizija i 13. SS divizija »Handžar« u centralnoj i istočnoj Bosni protiv divizija 3. i 12. korpusa NOVJ, koji su se na području Šekovića, jugoistočno od Tuzle, spremali na suradnju ili da pruže podršku divizijama NOVJ iz Crne Gore pri ulasku u Srbiju. Njemački je cilj bio da potisnu 3. i 12. korpus što dalje na zapad i od obala Drine. Dva su se korpusa NOVJ većim dijelom augusta pod teškim borbama kretala najprije jugozapadno do područja planina Konjuh, Zvijezda i Javor, a tada je, da prisili njemačke jedinice na širenje, 12. korpus krenuo još dalje na jug, do područja Foče. Oba su ova korpusa pretrpjela velike gubitke i bila su prisiljena napustiti svoja polazna područja, povoljna za operacije u Srbiji. Tri divizije koje su činile 12. korpus — 6, 16. i 36. — nisu mogle prijeći Drinu sve do 5. i 6. septembra, a prijelaz je uslijedio kod Starog Broda, sjeverno od Višegrada, oko 60 kilometara južnije nego što je bilo planirano. Čim su stigle u Srbiju, jedinice 12. korpusa surađivale su u operacijama s jedinicama 1. korpusa koji se već nalazio tamo. U sjeveroistočnoj Bosni partizani su još više kasnili u svojim planovima: zbog njemačke akcije, 11. divizija nije prešla Drinu sve do 18. septembra. Ali iako je bosanska faza operacije Rübezahl samo zadržala ove jedinice, ni ovdje ih opet nije zaustavila.45 45 Oslobodilački rat, II, 263, 267; KTBjOKWjWFSt, sv. IV, dio 1, str. 684. U međuvremenu su stvari na drugim mjestima dobivale prioritet, jer su Nijemci bili suočeni s novom i zaista nadmoćnom prijetnjom u istočnoj i sjeveroistočnoj Jugoslaviji — približavanjem sovjetskih armija. Operacija Rübezahl je 30. augusta prekinuta. 1. brdska divizija je iz Crne Gore prebačena u sjeveroistočnu Srbiju, a 7. SS »Prinz Eugen« divizija prebačena je iz Bosne u istočnu Srbiju,46 dok je većina njemačkih trupa iz zapadne i jugozapadne Srbije bila prebačena u sjeveroistočnu Srbiju ili u Banat da pojača obranu protiv sovjetskih snaga. U isto su vrijeme Bugari povukli svoju 24. diviziju iz jugozapadne i zapadne Srbije u Bugarsku. Njemačka obrana u jugozapadnoj i zapadnoj Srbiji bila je tako ostavljena u rukama malobrojnih njemačkih trupa, nekih jedinica Srpskog dobrovoljačkog korpusa i Ruskog zaštitnog korpusa, te iznad svega četnika. Cijelo područje sjeverozapadne Srbije između Kolubare i Drine bilo je pod komandom pukovnika von Jungfelda.47 46 KTBjOKWjWFSt, sv. IV, dio 1, str. 684-685; Oslobodilački rat, II, 271. 47 Mikrofilm br. T-501, rok 257, snimci 157 i 173. Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument