KOLABORACIJA S TALIJANIMA U SLOVENIJI Nakon što su preuzeli vlast u dijelu Slovenije, Talijani su se predstavljali kao snošljivija okupaciona sila nego li njihovi saveznici Nijemci, nadajući se da će ih obični ljudi u slovenskom narodu prihvatiti. Većina vodećih članova Slovenske ljudske stranke (katolički orijentirane partije, koja je vladala političkom sudbinom Slovenije u međuratnom periodu, a sada je bila van zakona) koji su još uvijek bili u zemlji, opravdavali su punu kolaboraciju s Talijanima kao način da se cijela okupaciona zona spasi od masovne deportacije i prakse odnarodnjavanja, koju su Nijemci provodili u dijelovima Slovenije pod svojom kontrolom. Medu tim političarima bili su dr Marko Natlačen, posljednji ban Dravske banovine (Slovenije), dr Lambert Ehrlich, profesor teologije na ljubljanskoj Univerzi i voda jednog od ekstremnih krila omladinskih organizacija Katoličke akcije, i dr Gregorij Rožman, ljubljanski biskup, kao i drugi politički i poslovni ljudi, pa čak i bivši general jugoslavenske vojske Leon Rupnik, kojega su Talijani u junu 1942. imenovali gradonačelnikom Ljubljane. (Voda stranke dr Miha Krek i još neki članovi bili su s izbjegličkom vladom u Londonu.) Za vrijeme napada na Jugoslaviju, sloma i raspada jugoslavenske vojske i državnog aparata, Natlačen je organizirao Slovensku legiju kako bi pomogao održanju reda i zakona. Ta grupa se stavila na raspolaganje Talijanima po njihovom ulasku u Ljubljanu i nastavila je postojati kao kolaboracionistička grupa pod talijanskom vlašću.71 Ali u Sloveniji je bilo i više struja koje su bile zainteresirane da stvore vojnu silu za borbu protiv okupacionih režima. Jednu od tih grupa sačinjavali su neki bivši oficiri i podoficiri jugoslavenske vojske koji nisu bili zarobljeni ili koji su se vratili u rodnu Sloveniju iz zarobljeničkih logora u Njemačkoj i Italiji. Komunistička partija Slovenije, ogranak KPJ, bila je ipak najaktivnija i sudjelovala je krajem aprila 1941. u organiziranju Protiimperijalističke fronte, sastavljene od komunista, lijevog krila kršćanskih socijalista, dijela Jugoslaven skog sokola i velikog broja liberalnih intelektualaca i umjetnika. Ta koalicija — koja je krajem juna 1941. dobila ime Osvobodilna fronta - bila je otvorena svim grupama i pojedincima (uključujući tu i bivše oficire jugoslavenske vojske) koji su bili za neposredan i odlučan otpor okupacionim snagama i svim kolaboracionističkim grupama i pojedincima. Komunistička partija Slovenije bila je bez sumnje najorganiziraniji i najdiscipliniraniji dio Osvobodilne fronte (OF), i preko jednog od svojih vodećih članova, Borisa Kidriča, koji je postao sekretar izvršnog odbora, Partija je u svim praktičnim pitanjima imala prevladavajući utjecaj u OF.72 Ustanak pod vodstvom Osvobodilne fronte započeo je u Sloveniji 22. jula. 71 Škerl, str. 19-21. 72 Ibid, str. 28-31, 52-53. Vijesti o postojanju Mihailovićeve grupe otpora u Srbiji došle su u Sloveniju krajem ljeta 1941. i, izgleda, pobudile živo zanimanje među bivšim oficirima. U oktobru su dvojica od njih, pukovnik Jakob Avšič i major Karlo Novak, otišli s odobrenjem Osvobodilne fronte u Srbiju da vide Mihailovića i on ih je' imenovao komandantom, odnosno načelnikom štaba slovenskih četničkih snaga koje je trebalo formirati. Mjesec dana kasnije, kad je Mihailović napustio svoju ionako mršavu suradnju s partizanima u Srbiji za volju izravnog oružanog neprijateljstva, Avšič se definitivno opredijelio za politiku Osvobodilne fronte (i kasnije postao jedan od partizanskih generala u Sloveniji).73 Novak se opredijelio za četnike i postao je komandant slovenskih četnika, ali većinu ostalih oficira i podoficira kraljevske vojske koji su bili u anektiranim dijelovima Slovenije Talijani su idućeg marta uhapsili i zbog mjera opreza odveli u talijanske zarobljeničke logore.74 73 Pismo partizanskog štaba za Srbiju slovenskim partizanima, kojim se obavještavaju o promjeni Mihailovićeve politike, vidi Zbornik DNOR, tom VI, sv. 1, str. 146-149. 74 Novak, str. 317-318, 320; Mikuž, I, 280-281. Također je postojala i mala politička grupa koju je vodio dr Črtomir Nagode, a stajala je iza Novaka. Glavna antikomunistička snaga u Sloveniji nisu ipak bili četnici, već oružane formacije stvorene od pripadnika bivše Slovenske ljudske stranke — Natlačenova Slovenska legija i jedna grupacija nazvana Vaške straže (seoske straže). Te dvije organizacije, uz još neke oružane jedinice, uspjele su održati vezu s predstavnicima Slovenske ljudske stranke u izbjegličkoj vladi i njihovi su pripadnici preko BBC-a primali povremene poruke sa savjetima i ohrabrenjem. Tako je npr. 1. februara 1942. velečasni Alojzij Kuhar, jedan od slovenskih voda u Londonu, u jednoj emisiji poručio da će sudbinom Slovenaca odlučiti Zapad, da je u odnosima s neprijateljem nužno biti mudar i oprezan, te da se narodni vode trebaju pobrinuti da narod ne slijedi političke pustolove koji su svojim akcijama skrivili spaljivanje slovenskih domova i ubijanje Slovenaca.75 Iste godine 26. aprila je dr Krek, potpredsjednik izbjegličke vlade, poručio slovenskom narodu da je jugoslavenska vlada u izbjeglištvu jedina jugoslavenska vlada koju Saveznici priznaju i da ne priznaju ni jednu drugu borbenu grupaciju u Jugoslaviji osim one generala Mihailovića. Svi ljudi sposobni za vojnu službu, rekao je, obavezni su da se odazovu Mihailovićevom pozivu, a oni koji ne poslušaju njegov poziv smatrat će se izdajicama i dezerterima i bit će predani vojnim sudovima. Ukratko, jedini je put za Sloveniju da bude dio slobodne Jugoslavije i svi Slovenci trebaju se udružiti na toj osnovi. Pozvao je sve omladinske organizacije, članove Sokola, bivše aktivne i rezervne oficire da slijede naređenja generala Mihailovića.76 Samo nekoliko tjedana kasnije slovenske su buržoaske političke partije pod vodstvom Slovenske ljudske stranke organizirale Slovensku zvezu kao političku organizaciju antikomunističkih snaga, koja je istovremeno politički i organizaciono stala iza već postojećih antikomunističkih oružanih formacija.77 U političkom smislu su četnici majora Novaka također bili dio Slovenske zveze, ali u njoj nisu imali nikakav utjecaj.78 75 Saje, str. 251-252, 266-267. 76 Ibid, str. 256-257. Za još jednu programatsku izjavu koju je dr Krek dao 18. oktobra 1942. vidi Mikuž, str. 260. 77 Mikuž, str. 257-261. 78 Novak, str. 320-323. Osvobodilna fronta nazivala je snage pod kontrolom Slovenske zveze »bela garda«, a snage majora Novaka bile su »plava garda«. Tako su u Sloveniji — koja je za razliku od većine ostale Jugoslavije nacionalno i religiozno skoro potpuno homogena — postojale tri jasno različite kategorije oružanih formacija: prvo, Slovenska legija, Sokolska legija, Vaške straže, a neko vrijeme i minijaturna grupa takozvanih Bijelih četnika, koja je djelovala manje ili više samostalno, ali pod kontrolom Slovenske zveze;79 drugo, promihailovićevski četnici pod vodstvom majora Novaka; i treće, oružane formacije Osvobodilne fronte, to jest partizani pod rukovodstvom Komunističke partije Slovenije. Ljude od kojih se moglo očekivati da će se opredijeliti, ali su (uključujući tu i neke bivše oficire) umjesto toga pokušavali ostati neutralni, narod je, za razliku od pripadnika OF (Osvobodilne fronte) s prezirom nazivao OR (oprezne riti). 79 Izgleda da su važni dio Slovenske legije bili mladi ljudi koje su poslije 1932. organizirale i indoktrinirale omladinske organizacije Katoličke akcije: ona na ljubljanskoj Univerzi koju je organizirao dr Ehrlich i koja je bila poznata kao »stražari«, i druga koju je na gimnazijskom nivou organizirao katolički laik Ernest Tomec, poznata pod imenom »mladci«. Imena su izvedena iz listova koje su te grupe objavljivale. To su: Strada p viharju, odnosno Mi mladi borci. Vidi Mikuž, str. 263-271; Saje, str. 135-219. Talijani su u Sloveniji, kao i u drugim krajevima Jugoslavije pod svojom kontrolom, željeli antikomunističke snage upotrijebiti kao pomoćne trupe. To se dobro poklapalo sa željama slovenskih građanskih političkih stranaka i organizacija, osobito pripadnika Slovenske ljudske stranke, koje su htjele pojačati svoje oružane grupe i postići talijansko priznanje i pomoć kako bi mogle nastaviti s borbom protiv partizana — koji su za njih, kao i za četnike, bili mnogo opasniji neprijatelj od okupacionih snaga. Ove želje slovenskih antikomunističkih snaga bile su po prvi puta jasno formulirane u memorandumu koji je 1. aprila 1942. dr Ehrlich predao komandantu talijanskih trupa u anektiranom dijelu Slovenije.80 80 Za, čini se, parafrazu ovog memoranduma vidi Proces proti vojnim zločincem in i^dajalcem Rupniku, Rösenerju, Ro^manu, Kreku, Viyaku in Hacinu, str. 151-154; vidi također Saje, str. 273-314, i Mikuž, str. 278-284. Prema izvještaju generala Roatte, u septembru 1942. bilo je u Sloveniji oko tisuću Slovenaca u jedinicama organiziranim kao Militia volontaria anti comunista. Uslijed pritiska koji su general Roatta i general Robotti, komandant XI armijskog korpusa raspoređenog u dijelu Slovenije pod Talijanima, izvršili na  razne slovenske prvake, a osobito na utjecajnog ljubljanskog biskupa dra Rožmana, te su snage vrlo pojačane. U memorandumu koji je 12. septembra 1942. uputio generalu Robottiju, biskup Rožman predlaže da se Vaške straže pod talijanskim okriljem prošire i stave pod komandu nekih slovenskih oficira koji su trenutno u talijanskim zarobljeničkim logorima (i koje bi trebalo pustiti prema listi koju će dati biskup). Nadalje, da se od Slovenaca formira specijalna tajna antikomunistička policija za grad Ljubljanu. Robotti se složio sa svim tim prijedlozima i oni su odmah stupili na snagu.81 Oficiri su pušteni; potpukovnik Ernest Petelin postao je zapovjednik slovenskih jedinica u talijanskoj službi i njihov broj je brzo rastao, dostigavši krajem februara 1943. jačinu od 5.145 oficira i vojnika (vidi tablicu 4). 81 Mikrofilm br. T-821, rola 252, snimci 313 — 317. Robotti je izjavio da su značajnim brojem tih jedinica komandirali rimokatolički svećenici. O cijelom problemu jedinica MVAC u Sloveniji vidi također Saje, str. 487-646. Robotti je neko vrijeme očito bio protiv naoružavanja slovenskih antikomunističkih snaga, ali je zbog sve veće snage partizana morao popustiti. Iako je postojanje ovih snaga (koje su dugovale lojalnost ne samo Talijanima, nego i emigrantskoj vladi pa i generalu Mihailoviću kao svom teoretski glavnom komandantu) učinile one četničke snage koje je Novak pokušao organizirati suvišnim, on se nije povukao. Djelujući po Mihailovićevim naređenjima, Novak je početkom 1943. stvorio specijalni štab koji se uglavnom sastojao od oficira što su ih Talijani oslobodili i dva predstavnika Slovenske zveze. Pukovnik Ivan Prezelj postao je Novakov zamjenik i oficir za vezu sa Slovenskom zvezom, a bili su tu i oficiri zaduženi za propagandu, obavještajni rad, štabne poslove i snabdijevanje, kao i komandni kadar. Ali nije bilo trupa. Slijedeći direktive generala Mihailovića, Novak je pokušao navesti Slovensku zvezu da prebaci pod njegovu komandu barem 2.500 ljudi iz Vaških straža koji su bili u MVAC — pod pretpostavkom da su spremni za lake operacije protiv Talijana. Ali je Slovenska zveza odbila da odobri njihovo prebacivanje, jer joj se nije svidjelo da dio njenih jedinica ode u ilegalnost, dok je istovremeno hinila da su njene snage lojalne generalu Mihailoviću. Kao što je Novak objasnio, te su slovenske snage bile u prvom redu lojalne Slovenskoj zvezi, a tek sekundarno Mihailoviću. Novaku je ipak dozvoljeno da formira jedan mali »ilegalni« odred koji je u slijedećih nekoliko mjeseci, zahvaljujući prebacivanju iz drugih jedinica i novim regrutima, narastao na oko tri do četiri stotine ljudi. To je bila najveća Mihailovićeva četnička vojska koja je ikad postojala u Sloveniji. Odonda su Slovenska zveza i njeno vojno rukovodstvo pod potpukovnikom Peterlinom efikasno sabotirali Novakova nastojanja da poveća broj svojih trupa, iako su ih oružjem i municijom snabdijevali Talijani.82 U septembru 1943. ta je mala vojska doživjela svoj definitivni kraj. Između 8. i 10. septembra, u danima talijanskog sloma, partizani su opkolili glavnu četničku jedinicu, Centralni četnički odred, koji je imo oko dvije stotine ljudi, u selu Grčarice, oko pedesetak kilometara jugoistočno od Ljubljane, te su ubili ili zarobili praktično cijelu grupu. Prema Novaku, izvuklo se samo oko deset ljudi.83 Major Novak nije se nalazio u Grčaricama i, par tjedana kasnije, nakon što je napisao oštar protest Slovenskoj zvezi i prekinuo odnose s njom, otišao je u Italiju gdje je proveo ostatak rata. 82 Novak, str. 323-330. Prema usmenom saopćenju jednog bivšeg Novakovog oficira, sistem snabdijevanja bio je »indirektan« i sam Novak nije imao kontakta s Talijanima. 83 Za opis partizanskog napada vidi ibid, str. 330 — 331; Grum i Pleško, str. 68 — 76; Petelin, Pora% u Grlaricama i na Turjaku, str. 9 —12; i Saje, str. 757-795. Petnaestog augusta 1943. jedinice MVAC u talijanskom dijelu Slovenije brojale su 6.049 ljudi, dok su partizanske snage na istom području (četiri brigade, tri odreda i jedan samostalni bataljon) imale ukupno 2.958 ljudi. Kako se talijanska kapitulacija bližila, glavna briga slovenskih antikomunističkih snaga bila je kako da sudjeluju u razoružanju talijanskih trupa, kako da dođu do jadranske obale i kako da, s obzirom na svoju kolaboraciju, urede da ih priznaju zapadni Saveznici, za koje su se pouzdano nadali da će se tu iskrcati.84 Antikomunističke snage u Sloveniji bile su sada poznate pod imenom Slovenska vojska i bile su integralni dio Jugoslovenske vojske u otadžbini, pa tako, formalno, iako ne stvarno, pod Mihailovićevom komandom. Za razliku od partizana, antikomunističke trupe su imale malo uspjeha pri pokušaju da razoružaju nešto talijanske vojne sile. 84 Petelin, Između Triglava i Trsta, str. 52-53; Grum i Pleško, str. 33-34. Snage Slovenske zveze, nesložne oko strategije pošto se Saveznici nisu iskrcali, pružile su mogućnost partizanima da iskoriste njihovu neodlučnost i da im zadaju još jedan odlučni udarac. Oko 9. septembra, nekoliko jedinica Slovenske zveze u jačini od oko 1.600 ljudi skupile su se na području dvorca Turjak, nekih 25 kilometara jugoistočno od Ljubljane. Jake partizanske snage počele su s opsadom dvorca. Antikomunističke snage koje su bile izvan dvorca uspjele su se izvući, iako s teškim gubicima, ali jedinice u čvrsto građenom dvorcu ostale su gdje su i bile, neodlučne da li da pokušaju s probojem i nadajući se da bi pomoć mogla stići. Nakon deset dana opsade, tokom kojih su imali tek nešto gubitaka, partizanima se predalo 695 vojnika, među njima i 26 katoličkih svećenika i sjemeništaraca. Nakon toga su mnogi od zarobljenih u Grčaricama i u Turjaku bili izvedeni pred vojne sudove, a veliki broj vođa osuđen je na smrt; većina običnih vojnika poslana je u radne bataljone, a neki su čak prešli u partizanske redove.85 85 Petelin, Između Triglava i Trsta, str. 60-72; Petelin, Poraz u Grčaricama i na Turjaku, str. 12-24; Grum i Pleško, str. 8-110, 128-149. Borba između sljedbenika Osvobodilne fronte i antikomunističkih snaga Slovenske zveze bila je, uzevši u cjelini, krajnje krvava. Za razne »zločine protiv domovine« koje je počinila ova potonja grupa, u tumačenju jednog partizanskog autora, vidi Saje, passim. Sami partizani imali su vrlo efikasnu i nemilosrdnu Varnostno-obeščevalnu službu ili VOS, koja je osudila na smrt i izvršila presudu nad nekim važnim antikomunističkim prvacima, uključujući tu i Ehrlicha (26. maja 1942) i Natlačena (13. oktobra 1942). Političke organizacije koje su stajale iza antikomunističkih oružanih snaga objavile su, uz nesumnjivu asistenciju katoličke crkve, »crnu knjigu« - Crne bukve o delu komunističke Osvobodilne fronte proti slovenskemu narodu - dajući svoju verziju pozadine i djelovanja Osvobodilne fronte i njenih pomoćnih organizacija. Tu se pored Metoda Mikuža medu optuženima za ratne zločine nalaze još dva katolička svećenika koji su bili članovi Fronte. Vidi također Arnez, str. 78-118. Nakon kapitulacije Italije kontrolu nad većinom slovenskog teritorija preuzeli su Nijemci, a slovenske antikomunističke snage koje su prije surađivale s Talijanima, počele su kolaborirati s Nijemcima. One su sada nosile ime Slovensko domobranstvo i s vremenom su postigle jačinu od preko 10.000 ljudi; obilno snabdjevene oružjem i opremom, stavljene su pod komandu generala Rupnika. U operacijama protiv partizana, Nijemci su se tim jedinicama služili sve do posljednjih dana rata. Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument