POLITIČKA ORGANIZACIJA I PROPAGANDA Četnički Centralni nacionalni komitet, formiran na Ravnoj Gori u augustu 1941. bio je zamišljen kao savjetodavno tijelo. U njemu su bili neki bivši političari - većinom iz četvrte po veličini srpske stranke, Zemljoradničke stranke, i minijaturne Republikanske stranke — i neki istaknuti članovi patriotskih i kulturnih organizacija kao Srpski kulturni klub. Izvršni odbor komiteta koji su tokom dvije prve godine sačinjavali Dragiša Vasić, dr Stevan Moljević i dr Mladen Žujović rukovodio je s dosta poslova, kao na primjer s administracijom, vezama sa značajnijim pristašama Mihailovićeva pokreta i propagandom — poslovima za koje Mihailovićevi komandanti nisu bili prikladne osobe. Praktički su svi članovi komiteta i sva tri člana Izvršnog odbora bili ljudi uskih, to jest više velikosrpskih, negoli širih općejugoslavenskih političkih pogleda, a imali su malo ili nikakvo političko iskustvo. Mihailović i njegovi politički savjetnici neprestano su tvrdili da je četnička organizacija okupljena u jedinicama i oko jedinica Jugoslovenske vojske u otadžbini, samo vojna organizacija posvećena oslobođenju zemlje i oslobođenju onih Jugoslavena koji su još uvijek pod tuđinskom vlašću, te restauraciji monarhije i legitimne vlasti. Ipak, kao oruđe vlade u izbjeglištvu i eksponent velikosrpskih ciljeva, četništvo je bilo i izrazito politička organizacija. To se jasno vidi iz slijedećih činjenica: četnici su čak i u ratu poduzimali sve da unište rivale u borbi za vlast u poslijeratnoj Jugoslaviji, posebno Komunističku partiju Jugoslavije, koja se od početka pojavila kao najozbiljniji i najopasniji takmac; četnici su definirali velikosrpske teritorijalne ciljeve i borili se za njihovu realizaciju; tvrdeći da nisu politički angažirani, inzistirali su na tome da ni druge grupe ne bi trebale biti politički aktivne dok rat još traje; i na kraju, spremali su se da poslije rata zavedu četničku diktaturu koja bi trajala dovoljno dugo da se izvrši većina njihovog programa. Ne mijenja na stvari što političke odluke nisu donosili civilni političari, već prvenstveno Mihailović i njegovi vojni komandanti.39 39 Za izjave koje osvjetljavaju prirodu četničke političke organizacije i proces donošenja odluka, a koje je dao na svom suđenju u augustu 1945. Durović, vidi Suđenje članovima rukovodstva organizacije Dra^e Mihailovića, str. 69-83, 481-500. U biti se ti politički stavovi i odnosi nisu promijenili kroz cijelo vrijeme rata, usprkos principima koji zvuče demokratski, a sadržani su u rezoluciji koja je donesena na kongresu u selu Ba i koja je u svakom slučaju došla prekasno da bi mnogo vrijedila, bilo kao propaganda, bilo kao promjena orijentacije. Nitko se od četnika zapravo u duši nije promijenio, iako su neki, pa i sam Mihailović i neki od njegovih civilnih savjetnika, eventualno shvatili da svoju političku bazu moraju proširiti suradnjom s predstavnicima raznih srpskih političkih partija, kako bi opovrgli postojeći dojam da četnici samo teže sistemu vojne diktature, te da nadžive partizane. Izvještaj koji je u maju 1945. pripremila grupa antikomunističkih srpskih političara, intelektualaca i ekonomista opisuje atmosferu u četničkom taboru tokom rata na slijedeći način: ...pukovnik Draža Mihailović, kasnije unapreden u generalski čin, bio je okružen ljudima od kojih su neki propali u političkom i javnom životu, koji nisu sagledavali svu važnost pokreta i svu kompliciranost borbe koju je istovremeno trebalo voditi protiv okupatora, »ustaša«, kvislinga u Srbiji i Crnoj Gori, i konačno protiv Komunističke partije koja se borila za svoje posebne ciljeve. Bez ikakvog političkog duha, željni da zadrže položaj koji su imali uz ministra vojnog Dražu Mihailovića, bez širine pogleda na celinu jugoslovenskog problema, koji se nakon sloma Jugoslavije pojavio u svoj svojoj ozbiljnosti, ovi su se Mihailovićevi savetnici okružili kineskim zidom protiv svih političara koji bi im mogli pomoći u interesu naroda. Sa svojim uskogrudnim pojmovima i lošim savetima koje su davali Mihailoviću - koji je bio samo oficir bez političkog horizonta - katastrofalno su uticali na donesene odluke i na stav pokreta prema okupatoru, Saveznicima, komunistima i vlastitom narodu. Osim toga, kao rezultat loših veza, neki su se Mihailovićevi komandanti osamostalili i bili nasilni do te mere da su postali nesreća za narod. Njihovo proizvoljno i često krvavo delovanje narod je osudio i, premda su se služili zastrašivanjem, u narodu se moglo čuti da to neće poći po dobru.40 40 RG 226, OSS-dokument br. XL 13 541, str. 6. Ovaj izvještaj, očito u grubom engleskom prijevodu, predan je potajno američkom vojnom atašeu u Beogradu, koji ga je u julu 1945. poslao u Washington. Kritičnost te grupe prema Mihailovićevoj ratnoj okolini izgleda da je prvenstveno bila usmjerena protiv Vasića i Moljevića. Za Vasićevu pozadinu i neke od njegovih karakteristika vidi brošuru pod naslovom Dragiša Vasić, koju je napisao njegov kolega Mladen I. Zujović. Za Vasićevo navodno mišljenje o Moljeviću, a do neke mjere i o Mihailoviću, kao i o samom sebi, vidi Topalović, Srbija pod Dravom, str. 16-20. S proljeća 1942. vojvoda Trifunović-Birčanin osnovao je u Splitu Srpski nacionalni komitet, a u julu iste godine osnovan je i Komitet crnogorskih nacionalista. Ni jedan od njih nije formalno bio podređen Centralnom nacionalnom komitetu, jer su te organizacije iz taktičkih razloga tvrdile da nisu svrstane pod Mihailovićem, ali trebale su djelovati i djelovale su kao regionalna politička tijela koja su podržavala Mihailovića i četnički pokret. Sve dok je Mihailović imao službeni položaj u izbjegličkoj vladi, on osobno bio je i glava domaćeg ogranka legitimne jugoslavenske vlade i imao je njene prerogative u ime Kralja. U svim područjima koja su stvarno bila pod četničkom kontrolom i u onima koja su im okupacione snage prepustile na upravljanje (kao npr. veliki dio Crne Gore i izvjesne dijelove teritorija NDH pod Talijanima) četnici su zadržali stari jugoslavenski sistem lokalne uprave stavljajući ga jednostavno pod svoje ljude. To je bio jedan od izraza četničke konzervativnosti i jedna od osnovnih razlika između njih i partizana koji su potpuno uništavali stari upravni sistem i uspostavljali potpuno novi. Uviđajući političku važnost omladine za pokret, četnici su u novembru 1942. ustanovili organizaciju Jugoskovenska ravnogorska omladina, ili JURAO. Ona je zasnovana na prijeratnim omladinskim sekcijama Srpskog kulturnog kluba, Demokratske stranke (skoro potpuno srpske) i Srpske zemljoradničke stranke. Bila je pod općom kontrolom Vrhovne komande i organizirana na regionalnoj osnovi, u formi štabova (npr. štabovi 708 i 801 za Crnu Goru i štabovi 501, 601 i 701 za Srbiju). Najvažniji ogranak bio je očito štab 501, čije je područje obuhvaćalo grad Beograd i svu zapadnu i srednju Srbiju, gdje je poslije juna 1943. bila smještena Mihailovićeva komanda. Većina informacija koje imamo o JURAO tiče se tog područja.41 Direktiva koju je štab 501 izdao 15. februara 1943. pokazuje u kojem smjeru funkcioniraju te organizacije na gradskim područjima.42 Kako je navedeno, cilj je bio okupiti i organizirati sve srpske »nacionalno (politički?) nekompromitirane« mlade ljude, odgajati ih u četničkom duhu i pripremiti za izvršenje svakog zadatka »koji zahtijevaju interesi srpskog naroda i naših pretpostavljenih.« Osnovna organizaciona jedinica bila je (kao i u reorganiziranoj vojsci) trojka, a postojale su i posebne sekcije na principu trojke za gimnazijsku omladinu, studente (iako je beogradski univerzitet bio zatvoren), za ljude u Nedićevoj Omladlnskoj radnoj službi i za mlade ljude u industriji i  zanatstvu. Disciplinska pravila bila su ista kao za Jugoslovensku vojsku u otadžbini, a članovi ravnogorske omladine bili su podložni mobilizaciji na poziv komandanta korpusa ili brigade u njihovom kraju. Ograničen svojim usko srpskim stavom, ograničen bar u izvjesnoj mjeri i četničkim predrasudama protiv žena, četnički omladinski pokret nije se mogao takmičiti s Ujedinjenim Savezom Antifašističke Omladine Jugoslavije, a posebno ne s njenim jezgrom i vodećom snagom, Savezom komunističke omladine Jugoslavije - iako mu je nesumnjivo pripadao priličan broj odanih i discipliniranih mladih ljudi. 41 Jedan od rijetkih tekstova o Ravnogorskom omladinskom pokretu je članak »Omladinski štab 501 Ravnogorske omladine« iz pera dvaju bivših vođa, Milorada M. Drachkovitcha i Branka Lazitcha, a sadrži njihova sjećanja o organizaciji, funkcioniranju i ideologiji. Na str. 97. oni kažu da »jugoslavenska firma (organizacije) nije odgovarala srpskoj sadržini!« Vidi također Borković, str. 308. 42 Mikrofilm br. T-311, rola 189, snimci 433-441, osobito kadar 434. Jedna od fundamentalnih razlika između četničkog i partizanskog pokreta bio je odnos prema ženama. Sudjelovanje žena u partizanskim borbenim  redovima i masovnim organizacijama partizanskog pokreta bilo je od takve važnosti da se svi partizanski rukovodioci slažu u tome da bez žena ne bi nikad mogli pobijediti. Dok je u partizanskim borbenim redovima bilo između 15 i 20% žena, nisam naišao ni na jedan podatak da su se među četnicima borile i žene. Zaista, žena uopće nije bilo u četničkim jedinicama; žene su služile samo - kao bolničarke, kuriri i povremeno za špijunažu.43 Budući da je socijalni status žene u onim krajevima zemlje gdje su četnici bili najjači (Srbija, Crna Gora, Bosna i Hercegovina) bio vrlo nizak, vješta politika mobiliziranja žena nesumnjivo bi koristila četnicima u vojnom, političkom i psihološkom smislu. Ali izgleda da četnici nisu čak ni razmišljali o toj mogućnosti. Žene koje su stupile u partizanske redove, ili koje su uz njih pristajale, bile su omiljena meta četničke propagande, van sumnje usmjerene također i na muškarce konzervativnih shvaćanja. Tako se, na primjer, u jednom četničkom letku tvrdilo da partizani ubijaju sve crkveno vjenčane Srbe, da u Crnoj Gori ima 4.000 nezakonite partizanske djece, te da su obeščastili mnoge djevojke, koje su se zatim utopile.44 Sam Mihailović upotrijebio je riječ prostitutke, govoreći o partizankama: u telegramu od 12-13. decembra 1943. predsjedniku vlade Puriću, rekao je da u komunističkim redovima ima mnogo žena, koje su u pravilu ili bile prostitutke prije nego što su prišle partizanima ili su to postale tokom svog boravka u komunističkoj vojsci.45 A za generala Nedića, predsjednika srpske marionetske vlade, porijeklom iz iste socijalne sredine kao Mihailović, navodi se da je žene koje su napustile svoje domove i otišle u partizane, jednako kao i one koje ih pomažu propagandom nazvao »razvratnicama, beskućnicama, nerazumni-cama i belosvetskim droljama.«46 Četnička Vrhovna komanda i Centralni nacionalni komitet shvaćali su da je propaganda od neizmjerne važnosti i kod kuće i u inozemstvu, te je glavni četnički štab imao u svom sastavu aktivni odjel za propagandu. Na čelu mu je tokom 1942. i dijelom 1943. bio Vasić, a dr Moljević je očito nastavio njegov rad. Od augusta 1943. do septembra 1944. također je u propagandnom radu bio vrlo aktivan dr Đurović, osobito u radio-propagandi namijenjenoj Velikoj Britaniji i Sjedinjenim Državama. U martu 1942. Mihailović je u pismu jednom od svojih crnogorskih komandanata, pukovniku Baji Stanišiću, napisao: »Danas je propaganda od isto toliko velike važnosti koliko i oružana akcija.«47 Jedan od glavnih udaraca četničke propagande tokom rata bio je, naravno, usmjeren na dobivanje aktivne podrške četničkom pokretu. U svom direktivnom pismu od 30. jula 1942, major Ostojić iz Vrhovne komande zahtijevao je od svih četničkih komandanata »da razviju što jaču usmenu i pismenu propagandu. Narod se mora uveriti da su mu jedini prijatelji Ravnogorci i da od njih treba da očekuje slobodu i srećan život... Raditi danju i noću i održavati duh naroda; čas slobode je blizu. Pomoć saveznika sigurna je za Ravnogorce i ceo svet im se divi.«48 Nakon sukoba između četnika i partizana s jeseni 1941. u zapadnoj Srbiji, druga osnovna crta četničke propagande bio je antikomunizam. 43 Sergije M. Živanović, I, 118-121. 44 Suđenje članovima rukovodstva organizacije Draže Mihailovića, str. 245, svjedočenje potpukovnika Keserovića, jednog od optuženika. 45 Jovan Đonović, »Veze sa generalom Mihailovićem sa Srednjeg Istoka«, str. 20. 46 Martinovič-Bajica, str. 321. Cijelo jedno poglavlje ove knjige posvećeno je prezirnom obračunu sa ženama u partizanskim redovima. 47 Dokumenti o izdajstvu Dra^e Mihailovića, I, 27. 48 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, Četnički dokumenti, reg. br. 14/2, kutija 1. Krajnje složeni uvjeti pod kojima su djelovali četnici postavljali su pred njihovu propagandu također složene zadatke. U direktivi koju je Mihailović izdao u septembru 1942. specifični ciljevi četničke propagande navode se ovako: a) borba protiv komunista, koje treba napadati kao trockiste, kako se ne bi kvarili odnosi između vlade u izbeglištvu i Sovjetskog Saveza; b) iscrpna obrada masovnih zločina koje su počinili komunisti, ustaše i nemačke okupacione trupe; c) razglašavanje masovnih streljanja talaca koje vrše nemačke okupacione trupe; d) pomoć regrutaciji za Jugoslovensku vojsku u otadžbini; e) jačati pouzdanje u konačnu pobedu Saveznika.49 49 Mikrofilm br. T-312, rola 470, snimci 8,060. 434-35. Drugom direktivom pod naslovom »Narodni ravnogorski odbori i naša propaganda«, koja je izdana ljeti 1944, zacrtano je zasnivanje odbora po cijeloj zemlji tako »da bi naša propaganda obuhvatila svu zemlju i sav narod.« Taj sistem je trebao imati ovu strukturu: seoski odbori, općinski odbori, sreski odbori, okružni i konačno pokrajinski odbori kojima bi na čelu bili razni područni komandanti; propagandu u samoj Srbiji treba usmjeravati iz Vrhovne komande. U svakom danom području, korpusi ili grupe korpusa trebali bi biti odgovorni za propagandni rad i preko svoje posebne sekcije i preko seoskih, općinskih i sreskih odbora, a sve te tri vrste odbora bile su pod rukovodstvom sreskog četničkog komandanta.50 50 Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd, Četnički dokumenti, reg. br. 43/2, kutija 7. Jedan dio priručnika iz 1942. posvećen je organizaciji propagande i obavještajne aktivnosti - dviju različitih ali usko povezanih službi - i u njemu se detaljno navode principi organizacije, tip ljudi koje treba upotrebljavati za pojedini zadatak i specifični pristup nekim aspektima propagande, kao npr. propagandi među Hrvatima i propagandi u obranu monarhije.51 Glavna meta četničke propagande bili su komunisti, što je Mihailović neprestano naglašavao. U već citiranom telegramu svojim komandantima, 7. novembra 1943, on je, na primjer, rekao: »Putem proglasa obratite se svi narodu. Izložite svu opasnost koju mu komunisti nanose. Pozovite u naše redove sve ispravne muslimane i sve ispravne Hrvate. Suzbijajte komunističke laži o njihovom broju i njihovoj snazi Izdajte letke sa potrebnom sadržinom da se narodu ukaže sva opasnost od komunista, kao i potreba borbe za njihovo uništenje.«52 51 Mikrofilm br. T-511, rola 192, snimci 345-355. Priručnik čak predviđa kako treba odgovoriti na neka vjerojatno škakljiva pitanja, kao npr. o političkoj ulozi Jugoslovenske vojske u otadžbini nakon svršetka rata. 52 Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, Četnički dokumenti, reg. br. 19/1, kutija 3. Jedan dio četničke političke aktivnosti tokom rata odnosio se i na kontakte s antikomunističkim političkim grupama i snagama otpora u drugim zemljama jugoistočne Evrope - u Albaniji, Bugarskoj, Grčkoj, Mađarskoj i Rumunjskoj - u cilju stvaranja zajedničke politike protiv snaga koje su u tim zemljama predvodili komunisti, kao i u Jugoslaviji.53 Ali dok je komunističke grupe povezivala zajednička revolucionarna i internacionalistička ideologija i odanost Sovjetskom Savezu i Kominterni, sve do njenog raspuštanja u maju 1943, nacionalističke snage bile su manje ili više šovinističke, ekspanzionističke na račun svojih susjeda i jedina spona bio im je antikomunizam. Naravno, kad su četnici jednom iskusili velike poteškoće s Britancima, osobito nakon što su ih zapadni Saveznici odbacili, a partizane priznali kao savezničku vojnu silu, svi četnički planovi za suradnju sa sličnim grupama u susjednim zemljama izgubili su svako praktično značenje. Ali sve su se te antikomunističke snage i dalje nadale da će ih spasiti angloameričko iskrcavanje na Balkan, koje bi zaustavilo prijeteću sovjetsku plimu. Kako se pokazalo, bile su to uzaludne nade. 53 The Trial of Dra^a Mihailović, str. 420-423, 470-480, 497-499. Za neke vijesti o uspostavljanju kontakta između četnika i Bugara koje je izvršio potpukovnik Jovanović-Patak, četnički komandant u istočnoj Srbiji, vidi Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, Četnički dokumenti, reg. br. 49/2, kutija 129; mikrofilm br. T-312, rola 470, snimak 8,060. 326. Za neke kontakte koje je s antikomunističkim snagama u Albaniji održavao izvana Jovan Đonovič, vidi njegov članak »Moje veze sa Dražom Mihailovićem sa Srednjeg Istoka«. Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument