POČETAK ORUŽANOG OTPORA U prvom nastavku serije svojih članaka u Poruci (»Jugoslovenska vlada i Draža Mihailović«), Radoje Knežević kaže da su Mihailovićevi četnici imali svoj prvi oružani sukob s Nijemcima već 28. maja 1941. u selu Ljuljaci, koje leži na cesti između Kragujevca i Gornjeg Milanovca, te da su po tome prvi gerilci u Evropi u drugom svjetskom ratu.48 Nijedan se takav sukob ne spominje u njemačkim izvještajima iz Srbije; ako se zaista dogodio, mora da se radilo samo o maloj naoružanoj grupi koja je spadala pod lokalne vlasti. To sigurno nije bio planirani gerilski napad na Nijemce, napad kojem bi uslijedili i drugi smišljeni napadi, i ne može ga se smatrati početkom oružanog otpora u Jugoslaviji. Četnički izvori, nadalje, navode sasvim jasno da Mihailović nije želio preuranjenu oružanu konfrontaciju s Nijemcima, budući da se s vojne točke gledišta takva konfrontacija smatrala jalovom. Postoji jedan dokumentirani slučaj izoliranog, očito neplaniranog sukoba između Nijemaca i grupe jugoslavenskih vojnika, koji su se skrivali u jednom selu u sjeveroistočnoj Srbiji, prvih dana okupacije. Jedan njemački oficir bio je ubijen, a Nijemci su za odmazdu strijeljali stotinu Srba. To je učinjeno na osnovi naređenja komandanta njemačke Druge armije, generalpukovnika Maximilliana von Weichsa, od 28. aprila.49 Tom prilikom je po prvi puta primijenjena ova formula, koja će se opetovano primjenjivati kasnije i uvijek nanovo, na osnovi drugih naređenja. Ali sam taj sukob nije značio početak gerilskog rata. 48 Poruka br. 8. str. 5. 49 Za opis ovog događaja i za tekst naredbe o odmazdi za takve napade u buduće, zajedno s oglasom o strijeljanju sto ljudi, vidi Trials of War Criminals Before the Nuernberg Military Tribunals under Control Council Law No. 10, XI, 799-01. Neki su se sukobi dogodili također .i u istočnoj Hercegovini. Počeli su sporadično, između 3. i 23. juna, i narasli su do masovnih razmjera prije nego što su ugušeni, oko 7. jula. Ono što se dogodilo, bilo je ukratko slijedeće: 20. maja, dva dana nakon potpisivanja Rimskih ugovora između Italije i NDH, Talijani su upravu istočne Hercegovine predali vlastima NDH, iako nisu odmah povukli svoje garnizone. Nova vlast je odmah počela postavljati predsjednike općina i činovnike, te formirati lokalne ustaške jedinice, dovlačeći nekoliko stotina žandara, domobrana i ustaša da bi se održao red. Budući da je hrvatsko (katoličko) stanovništvo u istočnoj Hercegovini (u općinama Bileća, Gacko i Nevesinje) činilo samo vrlo malu manjinu, oko 1,1% ukupnog stanovništva, skoro svi imenovani lokalni činovnici i organizirani ustaše bili su Muslimani, koji su sačinjavali oko 23,7 posto stanovništva tog područja.50 Novi su ljudi smjesta počeli konsolidirati svoju vlast raspirivanjem mržnje prema srpskom stanovništvu, kojega je bilo oko tri četvrtine od ukupnog broja stanovnika. U nekoliko gradova i sela 1. juna je došlo do strijeljanja Srba, a mnoge radnje koje su imali srpski trgovci i obrtnici prigrabljene su pod različitim izgovorima. Dva dana kasnije bilo je nekih pokušaja da se Srbi osvete oružjem; ta su sela ustaše popalili i pri tom vršili masovna strijeljanja, tako da je nasilje samo raslo. Dvadeset četvrtog juna, dva dana po njemačkom napadu na Sovjetski Savez, pobuna je poprimila masovne razmjere i u njoj je sudjelovalo oko tri tisuće ljudi, uključujući tu i neke Crnogorce. Pobunjenici su savladali nekoliko žandarmerijskih postaja, zauzeli ili blokirali nekoliko gradova. Konačno se, pod pritiskom šest do osam bataljona hrvatskih kvislinških trupa potpomognutih artiljerijom (i nakon što im je obećano da neće biti kažnjeni), većina pobunjenika predala. Oni odlučniji pobjegli su u svoja planinska skrovišta, ali su do 7. jula hrvatske kvislinške snage imale opet punu kontrolu nad svim gradovima i komunikacijama na tom području.51 50 Ovo su brojevi iz popisa od 31. marta 1971. i treba ih uzeti samo kao približnu naznaku reda veličina koji je postojao 1941. Jugoslavija, Savezni zavod za statistiku, Nacionalni sastav stanovništva po opštinama, Statistički bilten br. 727, str. 12-18. Današnje općine imaju otprilike istu veličinu kao srezovi (kotarevi) 1941. 51 Za izvještaje o ustanku u Hercegovini generala Glaisea, zasnovane na podacima koje su mu dale domobranske vojne vlasti i koji su datirani 28. i 30. juna, 1, 2, 3, 4, 10. i 12. jula, vidi mikrofilm br. T-501, rola 264, snimci 1185-1212. General Glaise, njemački opunomoćeni general u Hrvatskoj, smatrao je da su se Talijani vjerojatno namjerno suzdržali od miješanja u ustanak. Za jugoslavensko tumačenje ustanka vidi članke koje su napisali Bajić; Kovačević i Skoko; i Piljević. Ne treba sumnjati da je ustanak u istočnoj Hercegovini bio spontani, neorganizirani prolom i da je kao takav bio osuđen na brzo gašenje. Treba naglasiti da niti Mihailovićevi četnici, niti vodstvo KPJ nisu imali ništa s tim preuranjenim ustankom, usprkos izvještaju vojnih vlasti NDH i kasnije raznih jugoslavenskih autora da su pobunjeničke grupe išle s crvenim zastavama. To se više zbilo kao kulminacija mnogih zadjevica i sličnih uvjeta — ustaškog terora, mržnje pomiješane sa strahom od novog režima, duge lokalne tradicije pobune protiv turske vladavine, krajnjeg siromaštva čitave regije, te u izvjesnoj mjeri i vijesti o napadu na Sovjetski Savez. Potpuno drugačija bila je priroda ustanka koji je početkom jula izbio u zapadnoj Srbiji — i označio početak oružane borbe u Jugoslaviji. Taj ustanak imao je izravnu vezu s njemačkim napadom na Sovjetski Savez, 22. juna. Odazivajući se pozivu Staljina i Kominterne upućenom evropskim komunističkim partijama da vrše sabotaže i napadaju Nijemce, kako bi smanjili njemački pritisak na ruskom frontu, KPJ je 4. jula na sastanku svog rukovodstva u Beogradu odlučila: da od sabotaža i diverzija prede na opći ustanak, da već ranije formirane udarne grupe uputi na teren, da organizira partizanske odrede i otpočne s borbenim akcijama, te da narode Jugoslavije pozove da ustanu protiv neprijatelja. Po prvi puta od aprila Nijemci su postali ranjivi, budući da su praktično sve svoje operativne snage iz Jugoslavije povukli za operacije protiv Sovjetskog Saveza. I psihološka situacija bila je povoljna, jer je Sovjetski Savez sada bio dio antihitlerovskog saveza. Jugoslavenski su komunisti bili uvelike spremni, s ilegalnom mrežom vojnih komiteta koji su se po cijeloj zemlji pripremali još od aprila, s jakim i neprijepornim vodom, Josipom Brozom Titom, koji je sada mogao preuzeti ulogu Vrhovnog komandanta. Prva oružana akcija izvedena je 7. jula u Beloj Crkvi, u blizini Krupnja u zapadnoj Srbiji, gdje je kvislinška žandarmerija pokušala rastjerati jedan javni skup; u sukobu su stradala dva žandara. Uskoro borba je zahvatila i druge krajeve u Srbiji i u roku od nekoliko tjedana poprimila masovne razmjere.52 52 Za početke partizanskog ustanka u Srbiji, iz pera pojedinaca koji su rukovodili akcijama, vidi Colaković, Zapisi i% oslobodilačkog rata. sv. I, i Dudić, Dnevnik 1941. Rodoljub Čolaković bio je član Glavnog štaba za Srbiju do kraja septembra 1941, kad je prebačen u Bosnu; Dragojlo Dudić, seljak i dugogodišnji član KPJ, zauzimao je i vojne i političke položaje sve dok nije bio ubijen 29. novembra 1941. Trinaestog jula ustanak je planuo u Crnoj Gori, 22. jula u Sloveniji, 27. jula u Hrvatskoj, te u Bosni i Hercegovini. U Makedoniji, gdje je regionalno vodstvo Partije odbilo da prima naređenja od Centralnog komiteta KPJ, ustanak je počeo tek 11. oktobra, nakon što je rukovodstvo smijenjeno. Tokom augusta ustanak u Srbiji dobio je veliki zamah i postao ozbiljan problem i njemačkom okupatoru i srpskom kvislinškom režimu. S njemačke točke gledišta bilo je vrlo važno ustanoviti da li ustanak u Srbiji podržavaju nacionalistički krugovi i oružane grupe koje su organizirali nacionalisti, jer su Nijemci mislili da bi samo s nacionalističkom podrškom ustanak mogao zadobiti masovni karakter. Izvještaji od 1, 8. i 12. augusta koje je predstavnik njemačkog ministarstva vanjskih poslova pri Vojnom zapovjedniku Srbije, Felix Benzler, poslao svom ministarstvu (a odatle u Hitlerov Glavni stan),53 ukazuju na to da bi snaga komunističkog ustanka mogla također privući i nacionalističke snage. Tim izvještajima uslijedio je 14. augusta zahtjev Generalštaba Vojnom zapovjedniku Srbije, za daljnjim obavještenjima. U svom odgovoru, Vojni zapovjednik je istoga dana izjavio: »Komunistički terorizam i akcije sabotaže, koliko se za sada može ustanoviti, vode se po jednoobraznom planu, nastavljaju se i usmjereni su protiv njemačkih oružanih snaga. Međutim, za sada se ne može dokazati da su zahvatili i srpske nacionalističke krugove.«54 53 Za sukus telegrama od 1. i 8. augusta, te za puni tekst telegrama od 12. augusta, vidi DCFP, serija D, sv. XIII, str. 308. 54 Mikrofilm br. T-501, rola 246, snimci 83-85. Benzler je 27. augusta poslao u Berlin još lošije vijesti: »Od mog telegrama 12. augusta«, javljao je, »situacija je postala još akutnija. Komunistički pokret se širi i djeluje s nacionalističkim parolama koje počinju nailaziti na odaziv. Bijeda srpskih bjegunaca iz Hrvatske i Mađarske, i njihove priče, samo dodaju ulje na vatru. Dodir s komunistima i drugim pobunjenicima u Makedoniji, Hrvatskoj, Crnoj Gori itd. postaje sve tješnji.«55 Dva dana kasnije Benzler je obavijestio Berlin da njemačke vojne i policijske snage nisu dovoljne za kontrolu situacije, a kako pojačanja nisu poslana, odlučeno je da se srpska vlada reorganizira i da joj se dozvoli povećanje vojnih efektiva tako da »sami Srbi slome tu komunističku aktivnost kako bi spriječili ujedinjenje komunista i nacionalističkih elemenata, koje uzima maha.«56 55 Ibid, kadar 334. 56 DGFP, serija D, sv. XIII, str. 400. Primijetivši značajan uspjeh ustanka, te sve širu i veću podršku naroda, četnici su do septembra shvatili da će potpuno izgubiti vodstvo u srpskom ) narodu i prepustiti ga komunistima, ako se i sami ne pridruže borbi protiv Nijemaca. O tom novom razvoju događaja Benzler je izvijestio 12. septembra: »Pod utjecajem nacionalistički kamufliranih komunističkih parola, pojedine četničke grupe također zauzimaju stav protiv njemačkih okupacionih trupa, iako do sada nije došlo do borbe s njima.«57 Neki su četnički odredi zaista, nešto kasnije tog istog mjeseca, počeli borbu protiv Nijemaca, na svoju ruku ili povezani s partizanima. 57 Ibid, str. 411. Očito primivši dopunska obavještenja, štab Vojnog zapovjednika Srbije sumirao je 16. septembra u jednom izvještaju dotadašnji razvoj ustanka i među ostalim rekao: »Potaknuti djelomično uspješnom borbom komunista, srpski nacionalisti su također organizirali odrede za borbu protiv Nijemaca; (postoji) suradnja komunističkih i nacionalističkih bandi i aktivna borba obiju grupa (djelomično zajedno) protiv njemačkih snaga.«58 58 Ibid, str. 479. Osim Benzlerova izvještaja imamo još jedan suvremeni izvor informacija o ranoj fazi ustanka, i to sa četničke strane. To je izvještaj što ga je polovicom septembra za izbjegličku vladu u Londonu pripremio dr Miloš Sekulić, liječnik i istaknuti član Srpske zemljoradničke stranke, kad je s redovnom putnicom iz okupirane Srbije stigao u Istanbul. Budući da je prije toga imao kontakte s generalom Nedićem i pukovnikom Mihailovićem, kao i s komunističkim rukovodiocima, može se vjerovati da je sastavio ažuran izvještaj o prilikama u Srbiji, uključujući u nj i »zadatak Jugoslovenske vojske« (Mihailovićeve snage) te opise četničkih i komunističkih akcija. Prema Sekuliću, zajedničke akcije »vojske« i četnika predstavljale su »zajedničku narodnu akciju«, dok je četnički vojvoda Kosta Pećanac, koji je kolaborirao s neprijateljem, imao podršku samo nekolicine. Jugoslavenska vojska je - po njemu - smatrala da se treba boriti sve do pobjede nad Nijemcima. Znala je da to ne može mnogo utjecati na razvoj na glavnim frontovima, ali bila je uvjerena da će Saveznici pobijediti i da je njena dužnost da se odupre kad god bude napadnuta i kad god može, te da je to ono što ona i radi. Izvještaj nastavlja: Glavni zadatak jugoslovenske vojske biće (u) vreme, kada nastupi interregnum, t.j. vreme sloma nemačke vojske. Tada ona ima tri cilja.... Prvi zadatak je da se održi red u zemlji i ne dozvoli nikakva pljačka niti razbojništvo. Drugi zadatak je da se razoružaju Nemci i po mogućstvu pobiju, tako da dugo ostane sećanje u Nemačkoj kako su prošli Nemci, koji su mučki napali mnogo slabijeg neprijatelja.... Treći zadatak je da se kazne svi oni, koji su služili neprijatelju... Shodno ovim ciljevima u zemlji se organizuju tri vrste četa na čelu sa oficirima radi izvršenja pomenutih zadataka.59 59 Arhiv Vojnoistorijskog instituta u Beogradu, Dokumenti vlade u emigraciji, reg. br. 12/2, str. 53, kutija 20. Sekulić kaže da »ovakva četnička akcija ima defanzivni karakter i samo izuzetno vrši takozvanu sabotažu u zemlji. Ona je još uvek u fazi organizovanja i jedino kada dođe u dodir sa neprijateljem stupa u borbu«. O komunističkom djelovanju Sekulić zauzima potpuno drugačiji stav: Komunistička akcija je ofanzivna. Odredi su rastureni po celoj zemlji... Ovi odredi međusobno su povezani centralnim voćstvom i naredbama otuda... Svi komunistički nastrojeni i njihovi prijatelji, a ne samo organizovani komunisti, jednom reči, sve što je borbeno i ofanzivno, i traži odmah napad na Nemce, ulazi u ovu akciju. Može se reći da često imate samo komunistu na čelu, a njegov odred ni pojma nema o komunizmu. Na čelu ovih odreda imate intelektualce, radnike, seljake, pa i rezervne i aktivne oficire. Moral kod ovih odreda je izvanredan i raspoloženje je za neposrednu akciju i sabotažu... Kao što vidimo, oni ne misle na stanje u interregnumu, oni neposredno i odmah deluju da pomognu sovjetskoj vojsci i ubrzaju svršetak rata.60 60 Ibid, str. 55. Uskoro nakon primitka Sekulićevog izvještaja, predsjednik vlade Simović primio je novi izvještaj, preko Lisabona, kamo ga je donio Gradimir Bajloni, student i član ugledne beogradske obitelji. Taj izvještaj je potvrđivao jezgru Sekulićevog izvještaja, a prema četničkim izvorima opisivao je situaciju oko 1. oktobra kako slijedi: »Srbija - Komunistički odredi po celoj zemlji otvorenu oružanu akciju i sabotažu protiv Nemaca, pod parolom borbe za oslobođenje.... Aktivni su i borbeni. Uglavnom razvijaju dejstvo u zapadnoj Srbiji kojom praktično gospodare...« »Crna Gora - tu je u junu (treba julu) izbio ustanak, vođen od komunista. Ustanak u početku uspešan, završio se ponovnom strogom okupacijom Crne Gore sa dosta žrtava.« Kljaković, u Politici, 4. XI 1970. Međutim, ima još više svjedočanstava koja pokazuju da su komunisti a ne četnici bili oni koji su počeli s prvim gerilskim ustankom protiv Nijemaca u Jugoslaviji. Jedan od dokaza sadržan je i u zapisniku sastanka između Mihailovića i predstavnika opunomoćenog komaridujućeg generala za Srbiju, održanog 11. novembra u selu Divci. Na tom sastanku — o kom će se ovdje još govoriti — jedan od bliskih Mihailovićevih pomoćnika, pukovnik Branislav J. Pantić, izjavio je: »Komunisti su bili prvi koji su počeli borbu, dok se Mihailović držao potpuno po strani i spremao se da udari u pravcu Bosne i Sandžaka. Hteo je da se osveti ustašama koji su mučki poubijali stotine hiljada Srba.«61 61 Mikrofilm br. T-314, rola 1457, snimak 1322. Još jedan dokaz sa četničke strane nalazi se u brošuri koju je pripremio Branko Lazitch (pseudonim Branislava Stranjakovića), jedan od vođa četničkog omladinskog pokreta u Srbiji, kojeg je početkom 1944. Mihailovićev štab odredio da istražuje i piše o različitim otvorenim političkim problemima u Jugoslaviji. Evo što se u toj brošuri kaže: Drugo, dokazuju ga (protivsrpski karakter jugoslavenskih komunista) po tome što su digli ustanak u Srbiji i u Crnoj Gori onda, kad je srpski narod bio podvrgnut istrebljenju u Bosni i Hercegovini, Liki i Baniji. Umesto da se srpski narod iz ostalih krajeva uputi da brani svoju braću od ustaša, komunisti ga okreću protiv okupatora; umesto svojom intervencijom da Srbi smanje žrtve u Hrvatskoj, komunisti ih ubacuju u nesreću i van Hrvatske; i ne samo da se žrtve ne smanjuju tamo, nego se izazivaju i drugde. Da li je to samo slučajna podudarnost ili smišljen plan da u isto vreme kad Pavelić sprovodi pokolje Srba u Hrvatskoj, Josip Broz gura Srbe na ustanak u Srbiji i Crnoj Gori? Treće, svoje protivsrpsko obeležje komunisti dokazuju ne samo time što su nagnali Srbe u smrt van Hrvatske, nego i po tome što su preneli svoju akciju protiv Srba i u samoj Hrvatskoj. Dok su bili najstrahovitiji pokolji Srba u Hrvatskoj (u leto 1941), Komunistička partija diže ustanak u Srbiji i Crnoj Gori...62 62 Lazitch: Osnovne istim o radu i ciljevima Tita i komunista, str. 56. Pitanje, u kurzivu (u originalu) želi sugerirati komunističko-ustašku zavjeru protiv srpskog naroda. Tu su tezu četnici ponavljali tokom rata. Poslije rata Lazitch je promijenio mišljenje: u svojoj knjizi Titov pokret i režim u Jugoslaviji 1941-1946 (str. 17-20) on tvrdi da su četnici bili oni koji su prvi podigli ustanak, pozivajući se, poput Kneževića, na navodni događaj u blizini sela Ljuljaci, 28. maja 1941. Major Vučković, jedan od važnih četničkih komandanata, u svom članku »Ustanak u Zapadnoj Srbiji« također pripisuje komunistima početak ustanka. Jedan je od osnovnih zadataka četničkog pokreta, objašnjava on, »u pogodnom trenutku, kad izgledi na uspeh oružane akcije budu povoljni, krenuti na ustanak«, ali kasnije u istom članku pisac kaže: »Tako je pokret Draže Mihailovića, silom događaja, pre nego sopstvenom inicijativom, naveden da tokom septembra 1941. stupi u akciju i da njome vodi, uz ogromne žrtve.«63 »Pogodan trenutak« značio je, naravno, moment iskrcavanja Saveznika na Balkanu, a pošto do njega nije došlo ljeti 1941, »sila događaja« koja je Mihailovića uvukla u akciju mogla je biti samo uspješni partizanski ustanak. Ne baš malo autoritativan izvor je i sam Mihailović koji je na svom suđenju priznao da su partizani bili ti koji su podigli ustanak u Srbiji.64 63 Vučković, »Ustanak u zapadnoj Srbiji«, str. 131-134. To potvrđuje još jedan četnički komandant, Pavle Mešković, koji je s Mihailovićem bio na Ravnoj Gori: »Čiča je do poslednjeg trenutka izbegavao vratolomne borbe sa Nemcima bez ikakvog cilja, i bio je primoran da borbu prihvati.« »Na Ravnoj Gori«, str. 64. 64 The Trial of Draška Mihailović, str. 117-118. Druga omiljena teza četničke emigracije jest da je ustanak u Srbiji rezultat intervencije Moskve kod Britanaca, da se otpočne s oružanom akcijom iza njemačkih linija, kako bi oslabio jaki njemački pritisak na Crvenu armiju. Najbolju i najautoritativniju formulaciju ove teze dao je Radoje Knežević: Ustanak u Zapadnoj Srbiji, koji Mihailović u prvom trenutku nije hteo, - jer je kao vojnik od zanata znao da se »oslobođena teritorija« ne može da održi, - planuo je u avgustu i septembru 1941, ne pod pritiskom Komunističke partije, kako komunisti tvrde, a mnogi veruju. Taj ustanak je dignut jer su od Mihailovića to zahtevali Saveznici, ne bi li se, ma i malo, olakšao nemački pritisak na ruskom frontu. Mihailović nije nikad hteo da narod gura u nekorisne vojničke avanture, jer njemu nije bilo svejedno da li će Jugoslavija biti naseljena Jugoslovenima ili Kinezima. Ali je na taj ustanak pristao, i sjajno ga vodio, kao na akciju potrebnu tada u okviru opšteg savezničkog plana, bez obzira na žrtve.65 65 Knežević »O desetogodišnjici smrti (Draže Mihailovića)«, str. 339. Ova teza, koju prihvaća i major Vučković, nije održiva više od ostalih četničkih pokušaja da uljepšaju povijest četničke uloge u ratu. Ni Knežević ni Vučković ne idu tako daleko da bi točno rekli kad su to Britanci tražili od Mihailovića da započne s ustankom u Srbiji, ali kako znamo da je prva radio poruka Mihailovićeve grupe primljena na Malti 14. septembra, i da prvi britanski agent, kapetan Hudson, nije stigao u Mihailovićev štab do 25. oktobra, Britanci nisu nikako mogli dati znak za ustanak u augustu ili početkom septembra. Materijalna istina može se utvrditi iz nekoliko izvora. Brltansko-sovjetska razmjena mišljenja o situaciji u Jugoslaviji počela je ubrzo nakon što su Britanci uspostavili kontakt s Mihailovićem i od Hudsona čuli da u Srbiji postoje dvije gerilske grupacije, jedna pod Mihailovićem a druga pod komunistima, te da su im ciljevi oprečni i da u stvari vode međusobnu oružanu borbu. Jugoslavenska izbjeglička vlada zatražila je 13. novembra od svog izaslanika u Kujbiševu da zamoli sovjetsku vladu neka »pošalje hitne instrukcije komunistima da surađuju s Mihailovićem i da pod njegovom komandom ujedine svoje napore protiv agresora.«66 Britanska je vojna misija podnijela memorandum sovjetskom ministarstvu rata 24. novembra u kojem zahtijeva od Sovjeta »da odmah interveniraju kod ustanika u Jugoslaviji.« U memorandumu se također kaže: »Na poseban zahtjev sovjetske vlade, britanska je vlada potakla ustanak u Jugoslaviji, pa je stoga u interesu sovjetske vlade da pomogne ostvarenje jedinstva svih ustanika u Jugoslaviji.... britanska vlada smatra pukovnika Mihailovića jedinim mogućim vodom i zbog toga bi sve strane trebale slušati njegova naređenja ili bar surađivati s njim.«67 66 Fotić, The War We Lost, str. 169. 67 Citirano u ibid, str. 170. Knežević i Vučković bi htjeli da vjerujemo kako ti kontakti između Britanaca i Sovjeta u kojima je sudjelovala i jugoslavenska izbjeglička vlada stoje u neposrednom odnosu s početkom ustanka u Srbiji. Ali to nam onemogućuje datum tih kontakata: oni su uspostavljeni nakon što je ustanak već dugo trajao. Sovjeti su se jednostavno nadali da će navesti Britance da učine sve što mogu kako bi pojačali ustanak sada kad su došli u dodir s Mihailovićem, a Britanci i Jugoslaveni u izbjeglištvu nadali su se navesti Sovjete da svojim pritiskom dovedu partizane pod Mihailovićevu komandu. Britanci su se kao izraziti legitimisti složili sa željom predsjednika vlade Simovića da snage otpora treba ujediniti pod Mihailovićem. Mihailović je napokon bio profesionalni oficir i Srbin i moglo se očekivati da će voditi bitku u velikoj tradiciji srpske vojske iz balkanskih ratova i prvog svjetskog rata. Jugoslavenski komunisti bili su vojni amateri, a britanski obavještajni podaci iz Jugoslavije do njemačkog napada na nju nisu bili takvi da bi u tom času davali povoda optimizmu u pogledu rukovodećih sposobnosti, vlastite inicijative i veličine podrške koju je imala Komunistička partija Jugoslavije.68 68 Auty, str. 97-99, 106, 110. Opći ustanak počeo je kao rezultat inicijative i vodstva komunista, a ne ljudi ovlaštenih da zastupaju legitimizam. Kako ustanak nije počeo na znak Britanaca, posve je jasno da se nije slagao s britanskim planovima. Tokom augusta i septembra, prije nego što se moglo doći do pouzdanih informacija, a djelomice i na Simovićevo urgiranje, te na temelju barem jedne poruke koja je iz Jugoslavije došla preko Lisabona, BBC se nije osvrtao na ustanak.69 Sredinom oktobra, kad je postalo jasno da se radi o dvjema različitim grupama, Britanci su čvrsto stali na četničku stranu. Htjeli su da se obje grupe ujedine, ali pod pretpostavkom da se partizani podrede Mihailovićevoj komandi. 69 Bivši sekretar američkog poslanstva u Beogradu, Karl Rankin, koji je napustio grad sredinom jula, stigao je u Lisabon s porukom da bi BBC trebao prestati s emitiranjem izvještaja o oružanim akcijama u Srbiji. Ibid, str. 11-13. Četnici Draže Mihailovića bili su u stvari uvučeni u ustanak samo zato što nisu mogli ostati po strani i dozvoliti da vodstvo pokrenutog srpskog stanovništva pređe potpuno u ruke komunista. Nisu htjeli da uprava u oslobođenim dijelovima zemlje ostane isključivo pod kontrolom komunista; bojali su se da će komunisti zavesti teror u oslobođenim krajevima i htjeli su to spriječiti.70 Ali Mihailović nikada nije bio potpuno odan ustanku, niti je, kao što ćemo vidjeti, sudjelovao u njemu dulje vrijeme. 70 Tako je Mihailović objasnio svoje akcije njemačkim predstavnicima na sastanku u Divcima. Mikrofilm, br. T-314, rola 1457, snimci 1317-1321. U ranoj fazi ustanka, kada je svatko stajao pred istim neprijateljem i istim problemima, došlo je do nekih kontakata i, prirodno, do neke vrste suradnje između partizanskih i četničkih odreda i njihovih voda. S partizanske točke gledišta to je bilo u savršenom skladu s komunističkom linijom stvaranja Narodnog fronta. Tito je sam izjavio da je tadašnji Glavni štab partizanskih odreda u Beogradu čuo o Draži Mihailoviću i grupi oficira koji se skrivaju negdje u planinama oko Ravne Gore, te da je naredio štabu valjevskog partizanskog odreda da stupi u kontakt s Mihailovićem i pokuša ga uvjeriti u potrebu zajedničke borbe s partizanima.71 Do kontakta između predstavnika dviju grupa došlo je u julu, u Beogradu, a tokom augusta bilo je još nekih dodira između predstavnika obje grupe, i izgleda da je došlo do nekog sporazuma o međusobnom nenapadanju i o još nekim stvarima.72 Ali kad se je Tito, upravo po dolasku iz Beograda na slobodni teritorij, sastao s Mihailovićem 19. septembra u Struganiku, selu blizu Valjeva u zapadnoj Srbiji, oba su vođe shvatila da su razlike između njihove taktike i njihovih ciljeva prevelike da bi došlo do bilo kakvog stvarnog kompromisa.73 Došlo je do nekog površnog sporazuma o nekim manje važnim stvarima, ali i on je trajao samo nekoliko tjedana. Do kraja oktobra svaka je nada u trajniju suradnju nestala u trzavicama i izravnom kršenju dogovora. Tokom ta dva tjedna također je postalo jasno da partizansko rukovodstvo uopće ne sumnja da treba nastaviti borbu protiv Nijemaca i srpskog kvislinškog režima, a da četnici kolebaju i traže način da odustanu od borbe, te da svu svoju snagu okrenu protiv partizana. Bio je to proces polarizacije koji je u Srbiji trajao nekoliko tjedana i imao je za posljedicu u nekoliko slučajeva mijenjanje strana. Tako je, na primjer, četnički odred popa Vlade Zečevića i poručnika Ratka Martinovića koji je i dotad usko surađivao s partizanima, prešao potpuno na partizansku stranu.74 Nakon više od mjesec dana neslaganja i manjih sukoba između četnika i partizana, zbio se niz događaja (koje ćemo nešto kasnije razložiti) što su svoju kulminaciju dostigli 1. novembra, četničkim napadom na partizane u Užicu i okolici, gdje su partizani imali svoj štab. Četnički pokušaj da savladaju partizane nije uspio i od tog časa neprijateljstvo između partizana i četnika postupno je bivalo sve veće, sve dok nisu stupili u odlučnu međusobnu borbu skoro po čitavoj Jugoslaviji. Ta borba razvila se do najvažnijeg vojnog i političkog problema rata u Jugoslaviji i imala je krajnje složene međunarodne implikacije. 71 Tito, Borba %a oslobođenje Jugoslavije 1941-1945. str. 207-208. 72 Marjanović »Prilozi«, str. 183 - 192; The Trial ofDra^a Mihailović, str. 110-111. Vidi također Dedijer, Josip Broi^ Tito, str. 301-303. Za jednu ranu (30. august) izjavu o zajedničkoj akciji partizana i četnika vidi Zbornik DNOR, tom II, sv. 1, str. 44-45. 73 Još jedan sastanak između Tita i Mihailovića (o tome kasnije) održan je 27. oktobra u selu Brajići, blizu Ravne Gore. Za partizansko tumačenje tih sastanaka vidi dva djela Jovana Marjanoviča koja se odnose na sukob četnika i partizana u Srbiji 1941. i na narodnooslobodilački rat u Srbiji 1941. Za četničko tumačenje tih sastanaka vidi npr. Sergije M. Živanovič, III, 8-50. Vidi također tumačenje pro-ljotičevskog pisca Karapandžića, str. 94-96, 115-118. 74 Zečevič, bivši član Demokratske stranke, prišao je KPJ već 1942. Kasnije je zauzimao visoke položaje u partizanskoj privremenoj vladi, u jugoslavenskoj federalnoj i srpskoj republičkoj vladi. Umro je u oktobru 1970. Preostaje nam pitanje kakva je bila brojčana snaga četnika u zapadnoj Srbiji u jesen 1941. Tu nije moguće dati nikakav zadovoljavajući odgovor. Suvremeni partizanski izvori ukazuju na to da su u posljednjem tjednu oktobra četnici imali oko tri tisuće ljudi.75 Problem je u tome koga sve ubrojiti: samo ljude u već organiziranim i operativnim odredima, ili njih i ljude koji su bili popisani i vjerojatno spremni da se jave na poziv? Osim toga, koliko ih se od tog broja stvarno borilo? Prema izjavi jednog zarobljenog četničkog komandanta (Zdravka Draškovića) snaga Mihailovićevih četnika procijenjena je 8. oktobra na najmanje 10.000 ljudi.76 Njemačka karta od 29. oktobra sa smještajem raznih pobunjeničkih snaga u Srbiji naznačuje za Mihailovića 10.000 ljudi s upitnikom. Izvještaj obavještajnog oficira opunomoćenog komandujućeg generala u Srbiji za dan 1. oktobra naznačuje jakost četnika između pet i deset tisuća, ali zatim dodaje: »Najveći dio pobunjenih četnika još nije ušao u otvorenu borbu protiv njemačkih snaga.«77 75 Kako navodi Marjanović, Ustanak 1941, str. 184. 76 Mikrofilm br. T-314, rola 1457, snimci 351-352. 77 Za kartu vidi ibid, snimak 1099, a za izvještaj od 1. novembra vidi ibid, snimci 1133-1137. Na istoj karti Nijemci su procijenili broj partizana na 12.700 ljudi. Naravno, partizanske su procjene znatno veće. Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument