PUČ OD 27. MARTA 1941. Pod takvim je uvjetima grupa oficira zrakoplovstva i vojske u noći od 26. na 27. marta uspješno zbacila režim kneza Pavla i predsjednika vlade Cvetkovića. Iako se o planu puča očito diskutiralo mjesecima, izgleda da je završna faza bila pripremana u žurbi, i u obje faze pomoću britanskih predstavnika u Beogradu. Planer i izvođač ovoga puča bila je grupa prozapadno orijentiranih oficira iz Komande avijacije u Zemunu, te iz redova jedinica kraljeve garde u Beogradu. Oficiri u rangu generala bili su samo iz avijacije, dok su iz kopnene vojske i garde sudjelovali samo oficiri srednjeg ranga. Neprijeporno je utvrđeno tko su bili oficiri koji su izvršili specifične zadatke, ali postoje proturječne tvrdnje o tome tko je zapravo rukovodio cijelim planom — to jest, tko je donio odluku da se poduzme puč, tko je odredio vrijeme izvršenja i tko je rasporedio različite zadatke kod preuzimanja centara vlasti u Beogradu (razne komandne položaje i jedinice, centre civilne administracije i policijskih snaga, jedinice kraljevske garde, beogradsku radio-stanicu itd). Da su rukovodili pučem tvrdili su i komandant avijacije general Dušan Simović i njegov pomoćnik, general Bora Mirković, a u izvjesnoj mjeri, bar što se tiče samog izvršenja puča, i neki oficiri nižeg ranga, naročito major Živan Knežević. General Mirković počeo je jedino sebi pripisivati zaslugu čim je puč bio izveden64 i ta stvar postala je jedan od elemenata razdora koji su, tokom ratnih godina, mučili vladu u londonskom izbjeglištvu. Kralj Petar je govoreći grupi uglednih Britanaca 17. decembra 1941, zasluge za puč pripisao »mlađim i srednjim (oficirskim) činovima jugoslavenske vojske«,65 naglašeno ne spominjući ni generala Simovića niti generala Mirkovića. U javnosti više ništa o tome nije rečeno sve do jedno desetljeće kasnije, kad je na desetogodišnjicu puča Mirković u Londonu izjavio da je on bio isključivi začetnik. Rekao je da je kroz više godina planirao kako da vojska zaigra značajniju ulogu u političkom životu zemlje, te da je za pomoćnike imao na umu veći broj generala, ali da nije naišao na razumijevanje sve dok se nije povjerio generalu Simoviću koji je prihvatio njegovu ideju. »Tek kada sam o ovoj mojoj ideji obavestio Simovića i on je prihvatio, doneo sam odluku da izvršim nameravani prevrat. Odluku sam doneo sam, a isto tako i celu organizaciju proveo sam. Ja sam odredio momenat i čas, kada treba prevrat da se izvrši.«66 General Simović je šutio, čuvajući svoju verziju priče za posthumnu izjavu. U izjavi koja je sastavljena 27. januara 1956. u Beogradu, a objavljena nakon Simovićeve smrti 1962, on se postavlja potpuno nasuprot Mirkoviću. On je taj koji je »stajao u centru celog poduhvata« i prigovorio knezu Pavlu i predsjedniku vlade. Također je razgovarao s patrijarhom srpske pravoslavne crkve i s nekolicinom političara te ih obavijestio da su oružane snage protiv Trojnog pakta, i on je bio taj koji je »lično angažovao svog pomoćnika, brigadnog generala Boru Mirkovića za akciju« i doveo ga u dodir s drugim oficirima, među njima i s majorom Kneževićem. Izjava se nastavlja u trećem licu: »26. marta popodne đeneral Simović doneo je odluku za izvršenje udara noću 26/27-og, i u 17 časova izdao naređenje Bori Mirkoviću: da akcija otpočne u jedan sat posle ponoći 26/27-og.« Izjava završava kako slijedi: 1. Ja sam vršio samo svoju dužnost isto, kao i svi ostali učesnici u tome martovskom činu i ne tražim nikakvo prvenstvo ispred onih koji su zalagali svoje živote u izvršenju neposredne akcije. 2. Mišljenje da je Bora Mirković bio vođa —lider ćele akcije, da je on doneo odluku za izvršenja akcije noću 26/27. marta i da je on izvršio državni udar 27. marta 1941  ne priznajem i smatram da je pogrešno isticati njegovu ulogu iznad uloge u radu neposrednih izvršilaca čina od 27. marta. 3. Isticanje uloge Živana Kneževića i njegovog brata Radoja iznad ostalih, naročito iznad uloge pukovnika Stojana Zdravkovića, nije na mestu.67   64 Kljaković, u Politici, 20. IX 1970. 65 Dio govora koji sadrži te riječi citira Radoje Knežević u svom članku u Poruci br. 53 — 54, str. 32. Radoje Knežević, brat majora Živana, bio je ministar dvora u izbjegličkoj vladi i vrlo je lako mogao biti pisac kraljeva govora. 66 Iz govora generala Mirkovića, kako je naveden u Dokumenti o Jugoslaviji, br. 2, str. 37. Hoptner, str. 252, kaže »Mirković je vjerojatno počeo oblikovati svoj plan za udar negdje u vrijeme potpisivanja talijansko--jugoslavenskog pakta 1937.« 67 Simović, »Objašnjenje o ulozi vodećih ličnosti u državnom udaru od 27. marta 1941.« Kapetan Dragiša Ristić, Simovićev adutant u vrijeme pobune, podržava Simovića. Vidi njegovu Yugoslavia's Revolution 1941, posebno str. 84-94. Simovićeva izjava je čvrsta, ali Mirkovič (koji je još jednom kasnijom izjavom ponovio svoje tvrdnje)68 je vjerodostojniji od dva generala, a njegovu izjavu potkrepljuju s nekoliko strana i Saveznici i sile Osovine. Jedan obavještajni dokument njemačke Dvanaeste armije s datumom od 31. marta 1941. ističe slabost Simovićeve vlade, bilježeći da je Simović »previše mudar da zauzme anti-osovinski kurs, a preslab da od naroda a možda i od oficirskog kora zatraži politiku suradnje s Njemačkom i Italijom«, i zatim dalje nastavlja: »General Mirkovič, čovjek koji je stvarno odgovoran za prevrat, došao je u vezu s njemačkim vojnim atašeom i izjavio da će nova vlada stajati uz Trojni pakt. Vojni ataše nije dao nikakav odgovor.«69 Premijer Churchill, koji je sigurno mogao saznati mnogo o onome što se zbivalo u Beogradu, vjerovao je Mirkoviću i braći Knežević.70 I prema pouzdanom izvoru, postoji memorandum pisan Mirkovićevom rukom nekoliko dana poslije puča, koji je pronađen u komandi avijacije i u kojem se tvrdi da je 26. marta poslije podne Mirkovića posjetio T. G. Mapplebeck, dugogodišnji operativac britanskog Intelligence Servicea u Beogradu, koji mu je rekao da udar treba izvršiti u slijedećih četrdeset osam sati. Mirkovič je odvratio da će udar biti izveden na vrijeme. Ali ni Mirković ni Simović niti bilo tko drugi od pučističkih voda, nije nikada javno spominjao bilo kakvu ulogu britanske obavještajne službe u udaru. 68 Mirkovićeva izjava pojavila se najprije 22. X 1962. u listu Kiic Triglava koji objavljuju slovenski politički emigranti u Londonu. Budući da je datirana prije objavljivanja Simovićeve izjave, mora da je Mirković bio upoznat s njenim sadržajem prije objavljivanja. Kasnije ju je gotovo u cijelosti citirao Kljaković, u Politici od 19. i 20. IX 1970, u cijelosti je objavljena kao dodatak srpsko-hrvatskom prijevodu ovdje često citirane J. B. Hoptnerove knjige, objavljene u Beogradu 1964, str. 424-429. Svi ostali pozivi na stranice u Hoptnerovoj knjizi odnose se na njezino američko izdanje. 69 Mikrofilm T-312, rola 470, snimki 8,059, 270-71. 70 Churchill, The Second World War, III, 161. Ali ako je Mirković bio glavni začetnik, zašto nije stao na čelo nove vlade? To je pomalo zagonetno, no treba pretpostaviti da bi kao brigadni general (tada najniži generalski čin), bez nacionalne reputacije i u sredini koja je mnogo držala do činova i ranga, imao problema s generalima višeg čina koji ne bi htjeli služiti pod njim. Isti bi slučaj bio sa srpskim a osobito s ne-srpskim političarima koji bi ušli u vladu. U takvim je okolnostima logičan potez bio povezati se s čovjekom najvišeg vojnog čina i nacionalne reputacije, te nesumnjivih prozapadnih uvjerenja. Sve te uvjete ispunjavao je njegov pretpostavljeni, general Simović, poznati prozapadnjak koji se uporno opirao ulasku Jugoslavije u Trojni pakt i koji je štoviše simpatizirao s idejom pobune. Pod vrhovnom komandom i kontrolom generala Mirkovića raspoređeni su važni zadaci oko vođenja raznih jedinica koje su trebale preuzeti vojne, vladine i policijske centre u Beogradu, te aerodromske uređaje u Zemunu. To je bilo povjereno oficirima srednjih činova iz avijacije, vojske i kraljeve garde. U naznačeno vrijeme, u rane jutarnje sate, plan je glatko proveden u djelo. Pukovnik Dragutin Savić (avijacija) preuzeo je komandu zračne baze u Zemunu; pukovnik Dimić (kopnena vojska) preuzeo je kontrolu nad dva mosta preko rijeke Save između Zemuna i Beograda; pukovnik Stjepan Burazović (vjerojatno jedini Hrvat u rukovodstvu puča), jedan od Mirkovićevih zamjenika u komandi avijacije, preuzeo je gradsku upravu, upravu policije i beogradsku radio-stanicu; major Živan Knežević (garda) preuzeo je dio grada u kojem su bila smještena razna ministarstva i Glavni đeneralštab; pukovnik Stojan Zdravković (garda) preuzeo je kraljevski dvor; potpukovnik Miodrag Lozić preuzeo je kontrolu glavne pošte u Beogradu, a neki drugi oficiri preuzeli su kontrolu gardijske kasarne i autokomande. Sve je svršeno u nekoliko sati i režim kneza Pavla bio je zbačen. Izgubljen je samo jedan život i to nesretnim slučajem.71 Čini se da je prilično definitivno utvrđeno da su zavjerenici unaprijed osigurali podršku mnogih ključnih oficira po garnizonima širom zemlje, iako su, s nekim iznimkama, u to bili upućeni samo oficiri Srbi.72 Neki stariji oficiri koji su podržavali vlast kneza Pavla, kao na primjer general Petar V. Kosić, načelnik Glavnog deneralštaba, pokušali su navesti one jedinice kraljevske garde koje nisu sudjelovale u udaru da se odupru pučistima, ali su brzo odustali od beznadnog napora.73 Kad je ocijenjeno da su garnizoni bili sigurni, vođe udara svrgnuli su Namjesničko vijeće kojem je na čelu bio knez Pavle i proglasili kralja Petra (koji još nije imao osamnaest godina) punoljetnim i punopravnim vladarom. Jedan mladi oficir s glasom sličnim kralju Petru pročitao je preko radija proglas narodu, koji je i samom kralju došao kao iznenađenje. General Simović je smjesta preuzeo vlast, te je kao predsjednik vlade i načelnik Glavnog deneralštaba poslao kneza Pavla u izbjeglištvo u Grčku i naredio hapšenje nekolicine političara i generala. 71 Za opis puča na engleskom jeziku vidi Hoptner i Ristić. Standardno jugoslavensko djelo o tom predmetu je Čulinović, Dvadeset sedmi mart, posebno str. 268-276, ali također vidi Kljaković, u Politici od 12-20. i 27. IX 1970; Milovanović, Vojni puč i 27. mart, str. 29-33. 72 Hoptner, str. 256. 73 Vidi izvještaj Dinićeve komisije, Dokumenti o Jugoslaviji, br. 10, str. 16. Srpske opozicione stranke i patriotske grupe, te srpska pravoslavna crkva, sve protivnici kneza Pavla i potpisivanja Trojnog pakta, s oduševljenjem su primili vijest o državnom udaru. U Beogradu i drugim srpskim gradovima, te u mnogim gradovima širom čitave Jugoslavije, izbile su masovne ulične demonstracije, neke inscenirane, a mnoge nesumnjivo spontane, što je sve pridonijelo širenju raspoloženja u znaku uspješne pobune. U mnogima od tih demonstracija sigurno je igrala ulogu Komunistička partija, iako ni posredno ni neposredno nije imala ništa sa samim pučem. Kakva je bila reakcija među širokim masama srpskog naroda, osobito srpskog seljaštva, nije poznato, ali kako je sve to predskazivalo rat, možemo pretpostaviti da je izazvalo veliku zabrinutost. To se također sa sigurnošću može reći i za većinu stanovništva u područjima izvan Srbije. Zbacivanje vlade i demonstracije koje su podržale prosavezničke oficire, naelektrizirale su za kratko potčinjene zemlje u Evropi i izbacile iskru koja je bljesnula širom svijeta. Na dan udara Churchill je izjavio da je »rano jutros jugoslavenski narod našao svoju dušu.« Ali za trenutkom ushićenja slijedio je trenutak gorkog otrežnjenja. Pobuna je značila da je pristupanje Jugoslavije Trojnom paktu dovedeno u sumnju i da je time pokrenut lanac događaja sa sudbonosnim posljedicama. Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument