TRECA KRAJISKA BRIGADA - SJECANJA BORACA

PREDISTORIJA 2. BATALJONA Negdje polovinom avgusta 1942. godine, dok sam se nalazio u Trubaru, čuo sam da se od dijelova 5. krajiškog odreda formira brigada. I pored nastojanja nijesam uspio nešto više saznati o tome, a kada je moja prva radoznalost već splasnula, naiđe Miloš Bauk i saopšti da će se na Kamenici Više Drvara formirati 3. krajiška brigada, da on ide za pomoćnika komesara, a da sam ja postavljen za komandanta njenog 2. bataljona. Nakon dva-tri dana stigao sam na Kamenicu i javio se Nikoli Karanoviću, komandantu brigade, koji je već uveliko radio na njenom formiranju. Karan me je upoznao sa sastavom štaba 2. bataljona i četama od kojih će biti sastavljen. Komesara bataljona Savu Trikića sam dobro poznavao, dok svog zamjenika Nikolu Vojvodića Vojvodu i zamjenika komesara Voju Kuzmanovića nijesam ranije sretao. Za moj bataljon su predviđene Vakufska, Zaglavićka i Cvjetnička četa. Vakufsku četu sam znao samo po čuvenju, Zaglavička je bila moja matična jedinica i u njoj sam znao svakog pojedinca, dok sam sa Cvjetničanima nekoliko puta bio u akciji i sasvim ih dobro poznavao. Sve su to bili čvrsti vojnički kolektivi, sa odabranim borcima, tako da nije bilo razloga za zabrinutost. Kratak pregled nastanka i jednogodišnjeg borbenog puta svake od ove tri čete pomoći će da se bolje razumeju i njihova kasnija dejstva.   1. četa — Vakufska Vakufska četa je ponikla na terenu Kulen-Vakufa, na lijevoj obali Une, u ustaničkim selima: Rajinovcima, Prkosima, Stenjanima i Oraškom Brdu. U danima ustanka borci iz sela iznad Vakufa formirali su odred "Čavka", dok su oni sa Oraškog Brda bili samostalni, u tzv. Brđanskom vodu. U ustaničkim danima i odred "Čavka" i Brđanski vod su pratile teškoće, karakteristične za sve ustaničke jedinice, da bi se pred konac jeseni objedinili u četu koja je ubrzo stala u red najčvršćih i najpopularnijih jedinica na teritoriji Bosanskog Petrovca. Njeni borci su prve akcije izveli iz zasjede, da bi potom, u zajednici sa drugim jedinicama, prešli u napade na ustaške postaje u naseljenim mjestima. Najteža borba u tim prvim danima vođena je u Ćukovima. Mjesto je podesno za odbranu, prilazi teški, ustaše ogrezle u zločinima nijesu ni pomišljale na predaju, a ustanici su bili rješeni da se obračunaju sa njima. Tu su u žestokoj borbi pale i prve žrtve iz čete. Poginuli su komandir Brđanskog voda Dako Karakaš i borac Marko Kerkez, dok je Gajo Tadić bio ranjen. Širenjem ustanka i neprijatelj je sve češće prodirao u pravcu slobodne teritorije, a borci Vakufske čete su mu se suprostavljali, nanoseći mu poraze na putevima Bihać — Bos. Petrovac, Lipa — Kulen-Vakuf, Kulen-Vakuf — Vrtoče, te učestvuju u napadu na Kulen-Vakuf i Ripoč, na logor u Vrtoču i druga uporišta gdje, pored toga što uništavaju neprijatelja, dolaze i do oružja i municije kojim se naoružavaju novi borci. Tako je iz akcije u akciju i iz dana u dan četa rasla i pod konac 1941. godine brojala oko 130 smjelih, iskusnih i dobro naoružanih boraca. Objedinjavanje odreda "Čavka" i Brđanskog voda u cjelinu nije bilo samo formalno već stvaranje partizanske jedinice vojnički sposobne i politički spremne da se bori na svakom terenu i daleko od svojih sela i protivu bilo kakvog neprijatelja. Iz čete su vraćeni kućama borci starijih godišta koji su bili više vezani za svoje porodice, a u nju primljeni omladinci, koji su do tada bezuspješno to zahtijevali. U njoj nije moglo biti mjesta za kolebljivce i račundžije, nedisciplinovane i kukavice, jer su izbor vršili sami borci jer je borce kandidovala omladina, a kandidata je bilo mnogo i izbor širok. To je bila, zapravo, omladinska četa u kojoj je oko 85% boraca bilo ispod 24 godine, a oko 50% ni bivšu jugoslovensku vojsku nije služilo. Oni su vojnička znanja sticali u pauzama između borbi, a provjeravali ih u direktnim okršajima. To je bila četa siromašnih seljaka i sezonskih pružnih, šumskih i građevinskih radnika koji su od prvog dana shvatili da njihova borba za slobodu mora u isto vrijeme biti i borba za bolji i pravedniji život. U to vrijeme ona je bila sastavljena od Srba koji su se latili oružja da bi se spasili ustaškog pokolja. Tek u decembru 1941. godine u nju dolazi Rudi Pac, Hrvat, prvi borac koji nije bio Srbin. Rudi je ubrzo otišao u Krajiški proleterski bataljon i poginuo boreći se protiv četnika. U proleće 1942. godine u četu je došao Šabo Delić, Musliman, a u vreme formiranja brigade i Eugen Lapajne, prvi Slovenac. Od tada, pa do konca rata, u Vakufskoj četi (kako je popularno nazivana 1. četa 2. bataljona) borili su se pripadnici svih naših naroda i narodnosti i širili bratstvo i jedinstvo na svom dugom putu od Vakufa, preko Beograda i Zagreba. Pošto se ova četa među prvima na terenu Bosanskog Petrovca konsolidovala, to je značajnu ulogu odigrala u borbi protivu pojave četništva. Nalazeći se na samoj granici između Like i Bosne, na terenu gdje su se Italijani, koristeći težak položaj naroda kojeg je zima zatekla u spaljenim selima i bez osnovnih sredstava za život, služili perfidnim metodama da bi ga odvratili od uticaja Partije, ova četa ih je i političkim i vojnim akcijama umnogome osujetila u tome. Ona je pod komandom Slavka Rodića početkom januara 1942. godine, razoružala, grupu četnika u Bjelaju, a potom u zajednici sa ostalim jedinicama i ostale grupe koje su se pojavile oko Petrovca. Ostali su samo oni koji su umakli u Petrovac pod zaštitom Italijana. To je, međutim, bio definitivan obračun sa četništvom u tom kraju. Njegovi pokretači su bili kažnjeni, zavedeni su bili smireni, dok su oni koji su potražili zaštitu kod Italijana za sva vremena bili komprotaitovani u narodu. Vakufska četa je bila među prvima koja je povela borbu sa Italijanima. Ona je u januaru 1942. godine, nakon što se po selima raščistilo sa četnicima, sačekala kolonu Italijana i do nogu je potukla, zarobila 40 vojnika, među kojima i 1 oficira, 1 ljekara i 1 ljekarskog pomoćnika, a sa zaplenjenim oružjem, uključujući i jedan top, naoružana je jedna cijela partizanska četa. U ovoj borbi četa je imala samo 3 ranjena, među kojima i Nikola Karanović Karan. Sličan uspjeh u borbi sa Italijanima postigla je i nekoliko mjeseci kasnije u Koluniću, u sastavu Petrovačkog bataljona. Četa je do ulaska u brigadu prokrstarila veći dio Bosanske Krajine i Like, vodila borbu kod Bihaća, Petrovca, Ključa, Srba, Glamoča i Grahova, da bi na Kamenicu došla sa slavom koja nije bila ništa manja od drugih četa koje su tu pristigle da bi se svrstale u 3. krajišku brigadu. Na tom dugom putu padali su i njeni najbolji borci, među kojima: Kojo Kovačević, Kojo, Đuro i Simo Zorić, Stevo Babić, Stanko Žarak, Đuro Karanović i drugi. Na njihovo mjesto dolazili su drugi i dostojno ih zamjenjivali. Na Kamenici, Vakufska je zvanično nazvana 1. četom 2. bataljona, ali je ona sve do kraja rata nosila i svoj popularni naziv Vakufska.   2. četa — Zaglavička Zaglavička četa je ponikla na terenu Drvara, na desnoj obali Unca, u selima Crvljivica, Podovi, Zaglavica i Podbrina, — nastala iz odreda "Crvljivica" koji je formiran 22. jula 1941. godine u Kovinom Vršku, zapadno od sela Crvljivica. Ovaj odred je već na dan formiranja brojao oko 100 boraca naoružanih puškama, a raspolagao je i jednim teškim mitraljezom, tako da je predstavljao jednu od najjačih ustaničkih jedinica. Većina boraca odreda bili su radnici, a tek poneki seljak, podoficir bivše vojske, žandarm ili graničar. U njemu su već prvih dana formirane partijska i skojevska organizacija, koje su organizovale intenzivan politički rad i sa borcima i sa narodom. Prvi politički čas u odredu održao je dr Levi Moric. Odred je bio podijeljen u 6 desetina, a svaka sa po 15— 16 boraca. U toku priprema za prvu akciju, tačnije 26. jula, pola odreda je orijentisano prema Drvaru, a druga polovina prema Oštrelju. Oko 15 časova 3 ustanika su samoinicijativno postavili zasjedu u Crvljivici, sačekali automobil u kome je bio domobranski major i ubili ga. Saznavši za ovo satnija, koja je bila stacionirana u Drvaru, krenula je u pravcu Crvljivice, pucajući po okolnim selima i hvatajući nedužne ljude. U tom momentu, a da bi zaštitili stanovništvo izvršen je napad na domobrane sa one dve desetine koje su već bile orijentisane prema Drvaru. Borba je trajala skoro 2 sata, a neprijatelj je bio potisnut u grad. U ranim jutarnjim časovima 27. jula, pola odreda "Crvljivica" je sa odredima "Javorje" i "Kamenica" krenula u napad na Drvar, dok je druga polovina napala Oštrelj. Obe akcije su uspješno izvedene, odred je prošao kroz prvo vatreno krštenje i nošen postignutim uspjesima krenuo u nove akcije prema Srnetici i Bosanskom Petrovcu. U ove dvije akcije odred je došao do dragocjenog plijena, oružja i municije, kojim su naoružani novi borci. Prvi uspjesi su, međutim, bili dragocjeniji moralni kapital i od samog oružja. On je bio utoliko veći što su gubici odreda bili minimalni. U teškim dvodnevnim borbama na Drvaru i Oštrelju, a potom kod Srnetice i Bos. Petrovca razoružane su desetine ustaša, a odred je izgubio svega 3 svoja borca (Petra Srdića i Iliju i Branka Radića). Nakon uspješno izvedenih prvih akcija odred se 29. jula prikupio na Oštrelju, gdje ga je pohvalio Milutin Morača komandant bataljona, a potom se uputio na položaje prema Petrovcu i Srnetici. Dok je Srnetica već 31. jula bila oslobođena, ustaše u Petrovcu su odbile dva napada ustanika. No, neprijatelj je 20. avgusta prešao jakim snagama u opšti napad na Oštrelj i Drvar i odred po prvi puta mora prijeći u odbranu. To je bilo novo iskušenje njegovih boraca. Tri dana su oni vodili žestoke borbe uz padine Osječenice, ali prodor neprijatelja na Oštrelj nijesu uspjeli spriječiti. I pošto se protivnik ponadao da je najteže prošlo, na njega je izvršen silovit napad i potučen je do nogu. Tu je zarobljeno 20 neprijateljskih vojnika i kompletna oprema mitraljeske satnije, uključujući i mitraljeze. Odred "Crvljivica" je još jednom pohvaljen, a da bi mu i ime bilo u skladu sa djelima dobio je novi naziv — Munja. Dolaskom Italijana u Drvar i pojavom četništva, odred dolazi u ozbiljno iskušenje. Njegov komandir Vlado Morača, predratni podoficir prilazi Italijanima, a sa sobom povlači i Branka Torbicu, komandira voda, kojima su se malo kasnije pridružila još 2—3 borca. U takvoj situaciji partijska organizacija, a pogotovu komesar odreda Rade Zorić, efikasno intervenišu. Stariji borci, koji su ispoljili kolebanje ili nesigurnost, otpušteni su, a mjesto njih primljeni omladinci; za starješine su postavljeni politički sigurni i u borbi prokušani borci, nakon čega je odred upućen na položaje i to: dva voda prema selu Bjelaj, a jedan u Podgrmeč. U januaru 1942. godine, kad je trebalo preći u napad na Italijane, odred se ponovo prikuplja na terenu Drvara, u logoru na Javoruši, gdje je preimenovan u 2. Zaglavičku četu. Prelaskom u napad na Italijane koji su u Drvaru držali jake snage, Zaglavička četa je kao osnovni zadatak imala zatvaranje puta Drvar — Petrovac, s tim što je po potrebi intervenisala i na putevima prema Bastasima i Grahovu. U tom periodu nanosi gubitke Italijanima iz zasjeda, napadima na kolone i konvoje, sprečavajući ih da zalaze u sela radi pljačke ili snabdijevanja drvima. Oni su svakim izlaskom iz logora, svakim pokretom cestama koje vode iz Drvara, plaćali težak danak za popaljena sela i žrtve koje su nanijeli nedužnom stanovništvu. Sava Srdić Kožar, istaknuti borac i lukavi diverzant, postavljao im je nagazne mine tamo gdje ni sanjali nijesu, kojima je uništio 1 tenk i nekoliko kamiona. Pošto su Italijani natjerani u logor, a sa četničkim elementima po selima oko Drvara bilo raščišćeno, Zaglavička četa je išla na zadatke prema Grahovu i Tiškovcu, da bi eliminisala uticaj Italijana na stanovništvo, među kojima je bilo i onih koji su već podlegli njihovoj propagandi. To je bio period u kome su se omladinci, koji su u pretežnom broju sačinjavali četu, kalili i sticali borbena iskustva, a u isto vrijeme i period intenzivnog političkog rada kroz koji je četa izrastala u kolektiv svjestan ciljeva svoje borbe. Zbog toga ona u Krajiški proleterski bataljon šalje kompletno odeljenje, a u četu predviđenu za Udarni bataljon cio vod, na čije mjesto staju omladinci koje organizacija SKOJ-a regrutuje iz svojih redova. Početkom juna, Zaglavička četa je ušla u sastav Udarnog bataljona 5. krajiškog odreda, u kome sve do formiranja brigade vodi uspješne borbe u Janju, Pljevi i Glamoču. Na Kamenici, na dan formiranja brigade, u njenom stroju je stajalo oko 130 prekaljenih boraca. A do tada je ostala bez desetinu istaknutih boraca kao što su: Dušan Kalaba sa Oštrelja, Dušan Tanjga i Mićo Babić sa Crvljivce, Jovo Grahovac i Đuđa Morača iz Zaglavice, Božo Pećanac sa Padova i drugi. Na čelu njenog stroja su bili: Mićo Tanjga, komandir (poginuo u Sanici), Dragija Dumić njegov zamjenik (poginuo na Ifsaru 11. aprila 1943), Milan Skokić, komesar i Stevo Rokvić njegov zamjenik, svi su oni od boraca izrasli u cjenjene rukovodioce. Četa se tih dana još jednom podmladila. Stariji, ranjeni i iznemogli borci su vraćeni u odred ili stavljeni na raspolaganje organima vlasti, a mjesto njih primljeni su omladinci iz omladinskog bataljona, iz odreda ili sa terena. 3. četa — Cvjetnićka Rađanje i stvaranje Cvjetnićke čete umnogomć se podudara sa onim što je rečeno za Vakufsku i Zaglavičku. U julskim danima ustanici Velikog i Malog Cvjetnića, krševitih sela na izvornom djelu Une, na samoj granici Like i Bosne, i skupili su se na brdu Sjenica, odlučili da pređu u oružane akcije na ustaše, i formirali svoj odred koga su nazivali "Cvjetnički". Od oko 200 ustanika spremnih da pođe u borbu, svega njih 32 imali su karabine, uz nekoliko lovačkih pušaka i pištolja, dok su ostali prihvatili sjekire, rogulje ili, u krajnjem, štapove. Za komandira odreda izabran je Stevan Pilipovic Maćuka, ugledan čovjek koga su svi cijenili i poštovali. Njegova prva akcija je bila napad na ustaško uporište u Martin-Brodu i ustašku stražu, koja je pored Une čuvala magacine u kojima je pored ostalog bilo i dinamita, toliko potrebnog u tim prvim danima. Napad je bio uspješan i odred se počeo polako naoružavati, a taj početni uspjeh je ponio njegove borce u nove okršaje. Narednih dana Cvjetnićki odred dejstvuje u zajednici sa ličkim jedinicama, na lijevoj obali Une. U zajednici sa njima on 4. avgusta učestvuje u napadu na zloglasno ustaško uporište Borićevac, a 19. avgusta u razbijanju ustaške bojne koja je iz Mazina, preko Donjeg Lapca, išla u pomoć blokiranom Kulen-Vakufu. Neprijateljska kolona je bila desetkovana, čemu su umnogome doprinijeli i Cvjetnićani, koji su tom prilikom zaplijenili 4 puškomitraljeza, 1 teški mitraljez, nekoliko pušaka i podosta municije. Time je vatrena moć i snaga Cvjetnićkog odreda bila uvišestručena. I ova jedinica je kao i prethodne dvije u prvim danima ustanka naoružavala samo one ustanike koji su već služili vojsku i za koje se pretpostavljalo da sigurno barataju oružjem. Bili su to veoma smjeli i odvažni borci, izuzetno kompaktni, a uz to i vješti, tako da se njihov odred od prvih dana svrstao u red najborbenijih i najuspješnijih ustaničkih jedinica u tom dijelu Krajine. U narednim danima ovaj odred dijelom snaga drži položaje prema Kulen-Vakufu, dok drugim dijelom ide u zasjede na putevima sve do Bihaća i Petrovca, ili u napade na pojedina neprijateljska uporišta. Tako oh u sadejstvu sa odredima iz Like, Vrtočnim odredom i vodom sa Oraškog brda napada 1. septembra logor u Vrtoču (na Gradini), koji su branile dvije satnije i koji su u roku od sat-dva bile, tako reći, uništene. On je i tu zaplijenio puškomitraljez, više pušaka i dosta municije, ali je izgubio i dva odvažna borca (Luku Kneževića i Lazu Grbića). Samo desetak dana kasnije Cvjetnićani sudjeluju u napadu na Kulen-Vakuf, gdje dolazi do novog oružja i opreme, no gdje ostaje i bez svog popularnog komandira Maćuke i istaknutog borca Vide Kneževića Vicuke. Pošto je teren dejstva Cvjetnićkog odreda bio oslobođen, on se prebacuje u rejon Bosanskog Petrovca, gdje u Medenom Polju, na Žutoj glavici i Kadinjači učestvuje u nekoliko borbi. Dolaskom Italijana i ovaj odred potresa kriza četništva. Tome je mnogo doprinijela i Maćukina smrt. Naime, poslije njegove pogibije za komandira odreda, koji je već imao preko stotinu naoružanih boraca i raspolagao sa 5 puškomitraljeza i teškim mitraljezom, dolazi uz pomoć nekih svojih prijatelja Pera Đilas, žandarmerijski narednik. On je od dolaska na čelo odreda počeo špekulisati. Pored ostalog, pokušao je izvući odred ispod komande partizanskih štabova, što je naročito došlo do izražaja otkazivanjem poslušnosti da pritekne u pomoć jedinicama koje su sprečavale prodor neprijatelja za Oštrelj i Drvar. To ga je kasnije odvelo u direktnu izdaju. Pridružio se Italijanima sa još nekolicinom istomišljenika. Odred je, međutim, ostao i dalje jedinstven i čvrst u odluci da ostane partizanski. Borci su uz pomoć partijskog rukovodstva sami prečistili svoje redove, odstranjujući iz njih one koji su se kolebali, zamjenjujući ih omladincima, koji su se do tada teško probijali u odred. Kroz nove borbe i uspjehe tragovi tih potresa su bili brzo izbrisani i odred je opet bio jedinica poznata po svojoj snazi i udarnoj moći. Pod konac 1941, u sklopu opšte reorganizacije partizanskih jedinica na terenu Drvara i Petrovca, Cvjetnički odred je preimenovan u četu, iz njega su otpušteni po godinama stariji borci, a umjesto njih primljeni omladinci. U to vrijeme u njen sastav ulaze i borci iz Bosanskih Osredaka, a ubrzo i vod iz Martin-Broda. Tako reorganizovana četa je brojala oko 135 boraca, i raspolagala sa oko 100 pušaka, 7 puškomitraljeza i 1 teškim mitraljezom sa dosta municije. Četa je bila snažan i politički čvrst borbeni kolektiv spreman da se bori gdje god se za to ukaže potreba. Ona je to ubrzo i pokazala, kad je sa Kameničkom četom otišla za Trubar radi organizovanja napada na Italijane i četnike popa Đujića, odakle se nakon izvjesnog vremena prebacuju u Torbičin Vaganac. Prvih mjeseci 1942. godine ona, uglavnom, vodi borbu sa četnicima i Italijanima oko Srba i Tiškovca, na Kamenici i Stežištima. Ona se naročito istakla u razbijanju četništva i uništavanju Đujićevih grupa, među kojima i mnogih njegovih starješina. U tim akcijama ona je izrasla u veoma pokretljivu i dinamičnu jedinicu koja se pojavljivala i tamo gdje je nijesu očekivali. Zaslugu za to imaju njen popularni komandir Pero Pilipović i politički komesar Boro Kecman. Zbog ispoljenih vrlina, kako borbenih tako i političkih, Cvjetnićka četa je ušla u sastav Udarnog bataljona 5. krajiškog odreda. Njeni borci su u sastavu ovog bataljona ispoljili zadivljujuću hrabrost u napadu na Glamoč jula 1942. da bi to nakon nekoliko dana ponovili i u napadu na Livno gdje su poslani kao pomoć proleterima. U tim borbama ona ]e izgubila i nekoliko svojih prvoboraca, među kojima i Peru, Iliju i Milana Kneževića. Sa tim kapitalom su Cvjetničani 21. avgusta 1942. godine došli na Kamenicu, da bi ga unijeli u brigadu koja se formirala. Od njih oko 130, više od polovine nisu bili stariji od 21. godine, većinom su radnici sa Unske pruge iz Drvara ili pečalbari. Te tri čete koje su se svrstale u 2. bataljon 3. krajiške brigade, i njihovi borci dostojno su pisali istoriju i bataljona i brigade. Nikola PEĆANAC Sadržaj Prethodni dokument Sledeći dokument