| Sadržaj | Prethodna strana | Sledeća strana | Biblioteka |
|
OD BERANA DO KOPAONIKA U maju 1944. godine Vrhovni štab NOV i POJ razradio je osnovnu zamisao za nastupanje naših snaga u Srbiju radi njenog konačnog oslobođenja. Za izvršenje toga zadatka, pored snaga koje su već djejstvovale u Srbiji, predviđeni su i krupni sastavi sa područja istočne Bosne i Crne Gore. Zapravo, planirano je da se prodor u Srbiju izvrši na tri operacijska pravca: iz istočne Bosne - u zapadnu Srbiju, iz Sandžaka-u jugozapadnu Srbiju i ka Šumadiji i iz Crne gore-u jugoistočnu Srbiju. Radi toga pristupilo se formiranju i pripremanju tri grupacije operativnog značaja. Za nastupanje na prvom pravcu određen je Dvanaesti udarni korpus, na drugom - Prvi proleterski korpus, a na trećem - Operativna grupa sastava Druga proleterska i Peta i Sedamnaesta udarna divizija. Prva je prodor u Srbiju otpočela Operativna grupa. Ona je od Vrhovnog štaba dobila precizan zadatak: da od Berana (danas Ivangrada) ubrzanim maršem nastupa kroz novopazarski Sandžak, forsira rijeku Ibar između Kosovske Mitrovice (danas Titova Mitrovica) i Raške, izbije na Kopaonik i na prostoru Toplice se poveže sa srpskim divizijama. Ovaj zadatak Operativna grupa je izvršila veoma uspješno. U njenom sastavu, tačnije rečeno u sastavu svoje Pete divizije, djejstvovala je i Prva krajiška NOU brigada. Prethodni dvomjesečni boravak u Sandžaku štab Pete krajiške udarne divizije i štabovi njenih brigada racionalno su iskoristili da se borci što bolje odmore i oporave od napornih i iscrpljujućih borbi i marševa u vrijeme prodora Druge proleterske i Pete krajiške udarne divizije u Srbiju, u martu, aprilu i maju 1944. godine. Na tom podužem ratnom predahu osobita pažnja je posvećena liječenju i njezi ranjenih i bolesnih boraca, koji su željeli da se što prije vrate u borbeni stroj svojih jedinica. Jedan broj najtežih ranjenika, među kojima se nalazio i hrabri zamjenik komandanta brigade Cvijo Mazalica, otpremili smo - savezničkim avionima sa ratnog aerodroma kod Berana - u baze NOVJ i savezničke bolnice na jugu Italije. Preko savezničke vojne misije, koja se uskoro po našem dolasku u Sandžak padobranima spustila kod Mojkovca, stiglo je dosta naoružanja, municije i druge ratne opreme za sve brigade Druge i Pete divizije, čime je povećana njihova udarna moć. Intenzivno je korišćeno vrijeme za vojnu obuku, partijsko-politički rad i kulturno-prosvjetni život. U brigadama su održavani vojni i politički kursevi za niži starješinski kadar, organizovano je jednomjesečno takmičenje za zvanje najboljeg bataljona u diviziji, u jedinicama i sa narodom izvođene su kulturne i zabavne priredbe, izlazili su ratni listovi jedinica. A u svakoj zgodnoj prilici orila se partizanska pjesma i igralo kozaračko kolo, taj snažni izraz slobodarskog duha naroda Bosanske krajine. U toku boravka Pete divizije u Sandžaku stvoreno je uzajamno poštovanje i povjerenje naroda Sandžaka i krajiških boraca. Ti lijepi trenuci življenja sa ljudima Sandžaka ostali su u neizbrisivom sjećanju svakog borca naše divizije. U tako dobrom raspoloženju borci Prve krajiške proleterske su, zajedno sa ostalim svojim drugovima, krenuli na svoj treći i pobjedonosni borbeni put u Srbiju. Dvadesetog jula Peta divizija je stigla na sektor Berana, a druge dvije divizije već su se nalazile u neposrednoj blizini. Trebalo je odmah krenuti za Srbiju. Međutim, dva dana prije predviđenog pokreta Nijemci su, od pravca Peći i Čakora, izvršili snažan napad na slobodnu teritoriju u Crnoj Gori. Namjera imje, u stvari, bila da osujete pokret i prodor naših divizija u Srbiju. Već su bili zauzeli Andrijevicu i krenuli ka Beranama. U borbi sa ovom dosta jakom neprijateljskom grupacijom, sastavljenom od SS divizije "Skenderbeg" i 14. puka "Princ Eugen" divizije, nalazila se samo Treća udarna divizija. U toj situaciji komandant Operativne grupe, general-lajtnant Peko Dapčević, donio je odluku da grupa naših divizija prije polaska u Srbiju izvrši protivudar na glavninu neprijateljskih snaga, na pravcima prema Čakoru i Andrijevici. Protivudar je počeo noću između 23. i 24. jula. Prva krajiška, zajedno sa Četvrtom crnogorskom proleterskom brigadom, napala je neprijatelja na visovima planine Sjekirice (najviši vrh 1.989 m) i u pravcu sela Velika - Murino. One su u toku napada zauzele najveći dio visova na Sjekirici, zatim Veliku i Murino i potisnule neprijatelja prema Andrijevici sa njene istočne i jugoistočne strane. Kada su 24. jula jedinice Četvrte i Desete krajiške brigade zauzete Čakor i Đevojački krš - neprijateljska grupacija u rejonu Andrijevice našla se duboko u pozadini naših jedinica, odsječena i okružena. Tih dana gledao sam sa osmatračnice na Sjekirici kako se okruženim Nijemcima i njihovim slugama balistima avionima doprema hrana i ratni materijal. Avioni su letjeli nisko ispod naše osmatračnice i padobranima spuštali ratni materijal i hranu. Noću između 26. i 27. jula dva bataljona Prve krajiške, u sadjejstvu sa bataljonima Četvrte proleterske brigade, zauzeli su varošicu Plav i zaplijenili dosta ratne opreme. Plijen je uništen jer su bataljoni morali odmah da krenu u sastav brigada. Kakoje Operativna grupa, po naređenju vrhovnog komandanta NOV i POJ Josipa Broza Tita, morala odmah da krene u Srbiju - njene divizije su prekinule dotadašnje borbe. Uveče 27. jula Peta divizija je stigla na prostoriju sela Kaludra i Zagorje, desetak kilometara jugoistočno od Berana. Istog dana štab divizije je izdao zapovijest za nastupni marš divizije kroz novopazarski Sandžak, opštim pravcem selo Kaludra - selo Dolovo - selo Raduovci. Na ovom maršu divizija se nalazila na desnom krilu Operativne grupe. Marš kroz novopazarski Sandžak izvršili smo za tri dana. Nešto težu borbu imali smo sa muslimanskom milicijom samo prilikom proboja njenih utvrđenih položaja prema slobodnoj teritoriji. Proboj ovih položaja izvršili su borci Četvrte i Desete krajiške brigade i tom prilikom imali 13 ranjenih. Inaće, borci su ovaj marš savladali veoma dobro. Išli smo kroz krajeve kojeje priroda bogato obdarila prekrasnim pejsažom - blagim brdskim terenom sa mnogo prostranih cvijetnih livada, gustih šumaraka i bistrih potoka; sela za oko lijepa, zbijena, kuće od brvana pokrivene šindrom. Milina bi bila kretati se ovim terenom - da borce nije uhvatila tuga gledajući kako su ta sela napuštena. Cak ni seoskih pasa nije bilo da se oglase svojim lavežom. Nailazili smo najoš neugašene vatre na ognjištima i bakrače na verigama u kojima se kuvala hrana. Narod je ispred nas panično bježao tjerajući sobom stoku i pretovarena volovska kola. Trogodišnja otrovna propaganda okupatora i njegovih slugu uperena protiv naše narodnooslobodilačke borbe i zločini domaće kvislinške muslimanske milicije izvršeni u srpskim selima beranskog kraja i u Starom Kolašinu - nagomilali su u narodu osjećaj krivice i izazvali golemi strah od naše vojske. Kada smo u graničnom kraju prema Starom Kolašinu sustigli dio odbjeglih mještana, rekli smo im da su pogriješili što su pobjegli iz svojih sela i govorili im o ciljevima naše borbe. Ljudi su nas bez riječi slušali; postepeno je nestajalo onog smrtnog straha u njihovim očima. Bio je to jedan od rijetko tužnih ratnih susreta, ali i novo saznanje o neophodnosti da narodu gdje se god nalazimo govorimo o ciljevima naše narodnooslobodilačke borbe i o potrebi zbližavanja, povjerenja i jedinstva svih naših naroda u toj borbi. U naredna dva dana jedinice su se primakle dolini rijeke Ibra i pripremale sc za akciju na ibarsku prugu i cestu. Nalazeći se na desnom krilu rasporeda divizije, Prva krajiška brigada je 1. avgusta stigla u rejon sela Banjske, 11 km sjeverozapadno od Kosovske Mitrovice. U blizini toga sela Peta divizija je proslavila trogodišnjicu ustanka naroda Bosanske krajine. Pored prigodnih pozdrava i govora starješina divizije i Prve krajiške brigade, pročitano je veoma toplo i sadržajno pismo komandanta Operativne grupe generala Dapčevića upućeno borcima, podoficirima, komandirima, komandantima i političkim komesarima Pete krajiške udarne divizije. Razlegla se zatim partizanska pjesma i razmahalo snažno kozaraćko kolo. Posebna radost obuzela je borce Prve krajiške brigade kada im je uveče toga dana saopšteno da je vrhovni komandant NOV i POJ, maršal Jugoslavije Josip Broz Tito, odlikovao Ordenom narodnog oslobođenja Prvu krajišku udarnu brigadu za veliki doprinos u borbi protiv okupatora i domaćih izdajnika. Trećeg avgusta Drugi i Četvrti bataljon Prve krajiške brigade vodili su veoma tešku borbu na sektoru sela Banjska - Kadijača, protiv 54. bataljona 99. puka njemačke 1. brdske divizije. Nijemci su ovladali kotama Leskova glava i Kadijača. Naše izviđačke jedinice i obavještajni organi prikupili su dosta dobre podatke o jačini i rasporedu neprijateljskih snaga između Kosovske Mitrovice i Raške, i o organizaciji odbrane komunikacija i gazova na rijeci. Tako je ustanovljeno da su sve željezničke stanice, mostovi, tuneli i gazovi pretvoreni u manja uporišta, okružena bunkerima i zaštićena minskim i žičanim preprekama. Odbranu tih objekata sačinjavala su tri bataljona 3. i 5. puka belogardejskog Ruskog zaštitnog korpusa, po jedan bataljon iz sastava bugarske 24. divizije i njemačkog 3. policijskog puka, dva bataljona Srpske državne straže, jedan bataljon njemačkog 12. tenkovskog puka i nekoliko oklopnih vozova. Sve ove jedinice sačinjavale su borbenu grupu "Ibar", pod komandom njemačkog štaba. U susjednim većim mjestima, Kosovskoj Mitrovici i Raškoj, bilo je dosta njemačkih jedinica. Prva krajiška već je imala protiv sebe jedan bataljon njemačke 1. brdske divizije čije su druge jedinice upravo pristizale u Kosovsku Mitrovicu i Prištinu. Bilo je očito da su Nijemci riješeni da Operativnoj grupi spriječe prelaz preko Ibra. Sve tri naše divizije pošle su na forsiranje Ibra uveče 3. avgusta i prešle rijeku do zore 4. avgusta. Peta udarna divizija, u ulozi desne kolone, dobila je zadatak da forsira Ibar na odsjeku jedan kilometar južno od sela Leposavića do Ramne (k. 479), uništi objekte na pruzi i cesti između sela Donje Kamenice i Leposavića i obezbijedi pravac od Kosovske Mitrovice. Ojačana jednim bataljonom Desete krajiške, Prva krajiška brigada forsirala je Ibar između željezničke stanice Slatine i mjesta Ramne. Uz veliku umješnost i napore svih boraca, a u prvom redu bombaša i minera, brigada je osvojila i porušila gotovo sve bunkere i druga uporišta neprijatelja na težištu napada od Slatine do sela Donje Kamenice i razorila prugu na više mjesta. Ujutro 4. avgusta brigada je stigla u selo Ceranja, ali ni ovdje nije bilo pravog odmora. Uz podršku artiljerije, dijelovi njemačke 1. brdske divizije i kvislinška milicija napadali su sa južne i jugozapadne strane prema Ceranji, ali su ovi napadi odbijeni. U borbama prilikom forsiranja Ibra Peta divizija je imala 11 poginulih i 49 ranjenih boraca i starješina. Slijedeća tri dana Peta divizija bila je rezerva Operativne grupe i marševala je na sjever, ka visovima Kopaonika, iza borbenog rasporeda Druge proleterske i Sedamnaeste udarne divizije. Još prije prelaska Ibra štab Operativne grupe imao je podatke da se u rejonu Aleksandrovca i Brusa i na području Kopaonika nalaze jake četničke snage, koje će se sigurno suprotstaviti našoj grupi divizija. U toku prvih borbi sa prethodnicama ovih četničkih snaga upotpunjavani su podaci o njihovoj jačini i namjerama. Bila je to 4. grupa četničkih jurišnih korpusa (1, 2, 3. i 5 korpus) ojačanih dijelom snaga četničke Rasinsko-topličke grupe korpusa, u svemu, oko 10.000 četnika. Počev od 5. avgusta uveče četnički korpusi marševali su iz svojih koncentracijskih prostorija - od Aleksandrovca i Brusa prema grebenu Kopaonika. Namjera im je bila da spriječe prodor našoj Operativnoj grupi divizija NOVJ prema Brusu i Toplici i njihovo spajanje sa srpskim divizijama. Cetnički kurpusi računali su na sadjejstvo njemačko-kvislinških snaga iz doline Ibra. Štab 4. grupe četničkih korpusaje borbu protiv Operativne grupe shvatio kao presudnu bitku za Srbiju. To se vidi iz direktive komandanta 4. grupe korpusa od 5. avgusta u kojoj se, sem ostalog, kaže da "Tito i želi da se ugnezdi u ovom prostoru odakle bi sigurno mogao presudno da utiće na sudbinu Balkana", a u zapovijesti ovoga štaba od 6. avgusta stoji: "Sve starešine moraju imati na umu da se ovom borbom rešava pitanje Srbije. Trupe moraju bezuslovno izvršiti dobivene zadatke i nikakvo opravdanje ne može se primiti. Peko Dapčević mora biti uništen, inaće sitaucija će biti strahovito teška za dalji naš rad...". Sestog avgusta jedinice Druge proleterske i Sedamnaeste udarne divizije sukobile su se sa 2. i 3. četničkim korpusom na prostoru sela Kneževo, Gornji Levići i Brzeće. U toku toga dana dijelovi 3. četničkog korpusa izbili su, bez dodira sa našim snagama, na Milanov vrh (k. 2.017), što je i najviši vrh Kopaonika (danas Pančićev vrh), a 1. korpus na Jelicu (k 1.776), dok se 5. korpus nalazio u pokretu od kose Mramor (k. 1.304) prema visu Karaman (k. 1.934). Posjedanjem JeliCe i Milanovog vrha i pokretom jednog korpusa ka koti Karaman četnici su postigli povoljan položaj i mogućnost da sa tih visova izvrše bočni udar na Drugu proletersku i Sedamnaestu udarnu diviziju. Toga danaje i Peta udarna divizija stigla u rejon sela Stava, Radunja, Boranaca i Vitoše. Izvršavajući zapovijest štaba Operativne grupe, Druga proleterska i Sedamnaesta udarna divizija su 7. avgusta izjutra nastavile napad na četnike. Na svom pravcu nastupanja, desno od Sedamnaeste divizije, Druga proleterska divizija je razbila 2. četnički korpus i u toku dana zauzela Brus i selo Lepenac. Za to vrijeme Sedamnaesta divizija je na sebe primila udare glavnine snaga četničkih korpusa koji su napadom sa visova Kopaonika ozbiljno ugrozili njen lijevi bok i pozadinu, preotevši od njenih jedinica dio terena. Utoj situaciji je komandant Operativne grupe izdao naredbu o uvodenju u borbu Pete krajiške udarne divizije. Ona je dobila zadatak da zbaci četničke jedinice sa Milanovog vrha i Ledenica i da ih, u sadjejstvu sa Sedamnaestom divizijom, razbije. Bilo je predviđeno da obje divizije otpočnu napad 8. avgusta u jedan čas po ponoći. Ali kako su četnici u međuvremenu produžili napad na jedinice Sedamnaeste divizije i pred mrak 7. avgusta doprli preko kose Bećirovac do sela Ravništa, a preko kote 1.792 do Vojetina (k. 1.558), komandant Operativne grupeje ocijenio da će napad na četnike biti efikasniji ako počne ranije, te je naredio da napad obiju divizija počne 7. avgusta u 22 časa. Nije bilo teškoća oko toga da se brigade Pete divizije blagovremeno uvedu u borbu, jer su se do podne 7. avgusta bile pomjerile u rejon sela Đerekari, Cakotar i Belo Polje, na veoma pogodnu prostoriju za napad na četnike u pravcu Milanovog vrha, Ledenica i Bećirovca. Štab Pete krajiške divizije uveo je u borbu svoju Prvu i Četvrtu brigadu, dok je Deseta brigada ostala u opštoj rezervi i za obezbjeđenje od pravca rijeke Ibra, Laba i Toplice. Napad obiju divizija izveden je jednovremeno i prema utvrdenom planu. Brigade su dijelove svojih snaga ubacivale u međuprostore četničkih položaja, a potom iznenadno napadale sa bokova i iz pozadine stvarajući paniku u četničkim jedinicama. Prva krajiška brigada sa tri bataljona koncentrično je napala Milanov vrh - najvažniju tačku u rasporedu četničkih korpusa. Vješto ubacujući bombaška odjeljenja i koristeći njihove iznenadne udare, bataljoni su silovito jurišali na četničke jedinice, rastrojavali ih i dezorganizovali njihovu odbranu. U ruke naših četa i bataljona ubrzo su, jedan za drugim padali četnički položaji. Na velikom prostoru, u zahvatu djejstva Sedamnaeste i Pete divizije, četnički komandanti nisu mogli da spriječe po njih najgore - brzo razbijanje i panično povlačenje njihovih "jurišnih" brigada i korpusa. Već dojutra 8. avgusta sitaucija na bojištu bilaje u rukama partizanskih štabova i njihovih jedinica. Sve su one izvršile postavljene zadatke. Tako je Prva krajiška brigada dojutra 8. avgusta zauzela Milanov vrh, Suvo Rudište i susjedne visove, a njeni borci su u toku dana po uvalama i šumarcima hvatali razbijene četnike. U toj borbi Prva i Četvrta krajiška brigada zarobile su 465 četnika, među kojimaje bilo dosta okorelih zlikovaca. Ipak, najveći dio zarobljenih četnika bili su prisilno mobilisani seljaci, koje su naši štabovi, poslije razgovora sa njima, pustili kućama. Prva krajiška brigada u ovoj borbi imalaje 5 poginulih i 5 ranjenih boraca. Sem drugog ratnog materijala, brigadaje zaplijenila jedan teški mitraljez, 8 puškomitraljeza, 60 pušaka, 205 minobacačkih i 75 topovskih granata i 25.000 metaka. U ovoj borbi četničkim formacijama u Srbiji je zadat do tada najteži udarac. Četvrta grupa jurišnih korpusa po svom sastavu i naoružanju predstavljala je najjaču četničku formaciju u Srbiji. Onaje u ovoj borbi na Kopaoniku izgubila petinu svoga ljudstva, a najveći dio njenog sastavaje pokoleban i demobilisan, pa iako se kasnije prikupila, ona više nije predstavljala ozbiljnu borbenu snagu. Karakter poraza četnika dobro je prikazan u izvještaju štaba 1. jurišnog korpusa od 12. avgusta, u kome se, pored ostalog, kaže: "U toku noći 7/8. avgusta ~bio je napadnut korpus jačim komunističkim snagama i posle borbe od tri časa rasturio se... Do sada se zna da se prikupilo u jedinice ovog korpusa oko 1.200 do 1.250 vojnika i starešina. Za ostalih 1.000 vojnika i starešinajoš se ništa tačno ne zna... Saznaje se da su dosta komunisti zarobili... još se u korpus nisu prikupile mnoge starešine, među kojima i sami komandanti brigada i bataljona". Brzim i energičnim prodorom Operativne grupe divizija NOVJ iz Crne Gore u dolinu Rasine i Toplice, njenim uspješnim borbama u dolini Ibra i na Kopaoniku - obezbijeđeno je spajanje Operativne grupe sa srpskim divizijama koje su djejstvovale u Jablanici i Toplici i dalje narastanje naših snaga na širokom prostoru ovoga dijela Srbije. Ovim prodorom otpoćeo je proces prenašanja težišta operacija Narodnooslobodilačke vojske u Srbiju. U tako uspješno izvedenoj operaciji prodora Operativne grupe u Srbiju Prva krajiška brigada je dala veliki i značajan doprinos. Milutin Morača
|