VII BILJEŠKE (1983 – 1995) “Braćo Rusi, mi vas ne pozivamo da sa nama delite našu nesreću, već da kao velika svetska sila artikulišete svoje trajne strateške interese na Balkanu.” General-pukovnik Petar Gračanin DVA INTERVJUA PETRA GRAČANINA*) *) Intervju “Borbi”, 26. septembra 1991, pod naslovom “Pogrešni potezi SIV-a” i govor u Staljingradu, objavljen pod naslovom “Probudimo se dok nije kasno”, “Vojska”, 6. aprila 1993. General-pukovnik u penziji, nekadašnji načelnik Generalštaba JNA, Petar Gračanin, jedan je od onih ministara u SIV-u Ante Markovića koji ne samo da jedno vrijeme nije slušao premijera, već ga je i bojkotovao i direktno radio u prilog koncepta Slobodana Miloševića, a indirektno (nesvjesno) i u korist Franje Tuđmana. Neki ministri sistematski su (objektivno) potkopavali i Markovića i temelje na kojima se zasnivala SFRJ. Nakon knjige Borisava Jovića, to je postalo jasno i onima koji tih sudbonosnih godina u tako nešto nisu željeli ili mogli da vjeruju. Objektivnim i analitičkim pogledima ni tada, posebno 1991. godine, nije mogla da se prikrije suština. Kad god bi, međutim, na nju pokušavali da skrenu pažnju, takvi ljudi su dočekivani na nož propagandnog aparata koji je u medijima, i van njih, imao na usluzi i u stalnom dežurstvu obilje poslušnika bez savijesti, kojima je i najbjednija nagrada bila preča od savijesti i istine, ali i mnogo dobrovoljaca motivisanih sljepilom međunacionalne mržnje - pa je gušena svaka razumna i kritička riječ. Da nije bilo tako, već u ono vrijeme lako se moglo procjeniti šta zapravo znači intervju koji je Petar Gračanin, kao savezni sekretar za unutrašnje poslove, dao “Borbi” (26. septembra 1991). Bio je to, u stvari, jedan od instruktažnih intervjua, kojima su se usmjeravale i animirale mase i ućutkivali glasovi razuma. Nije uobičajeno da ministar osporava politiku vlade čiji je član. Ukoliko postoje neslaganja, a premijer i njegova koncepcija uživaju podršku većine i parlamenta, ministar koji se ne slaže - podnosi ostavku. Umjesto tog čina, Gračanin se u pomenutom intervjuu suprotstavlja platformi A. Markovića: “Opredeljenje SIV-a da će se sprovođenjem reformi prevazići kriza u političkoj sferi i otkloniti osnovni uzroci koji negativno utiču na političko-bezbjednosnu situaciju - pokazalo se pogrešnim. Dogodilo se sasvim suprotno - došlo je do produbljivanja političke krize i stalnog zaoštravanja bezbjednosne situacije, do eskalacije oružanih međunacionalnih sukoba, što je, u osnovi, ugrozilo i samu reformu” - tvrdi Gračanin i verbalno se zalaže da se “obezbede ustavnost, zakonitost i sprovođenje saveznih propisa na području cele zemlje”, pri čemu priznaje da težišni dio odgovornosti za kršenje ustavnosti, zakonitosti i nesprovođenje saveznih propisa, pa i u oblasti bezbjednosti, i nije na SIV-u već na organima republika. Ne pada mu, međutim, na pamet da bliže definiše krivce u republikama, jer njemu oni i nisu meta već Ante Marković. Borisav Jović je u međuvremenu učinio da postane opštepoznato da je, uz reformu A. Markovića, paralelno sa njegovim javnim nastojanjima, tekao i jedan drugi tajni tok, usmjeren ne samo da se blokira Markovićeva reforma, nego i da se u svim značajnim društvenim segmentima inauguriše politika koja će, negirajući ravopravnost jugoslovenskih naroda i njihovih federalnih jedinica, a kamuflirajući se verbalnim tiradama o odbrani Jugoslavije, korak po korak, rušiti njihovu zajedničku državu, stvarajući prostor za oživotvorenje posebnih nacionalnih država, što je na višenacionalnim prostorima moglo da dovede samo do tragičnih posljedica. Kako se može ocjeniti Gračaninovo zalaganje za ustavnost, zakonitost i sprovođenje saveznih propisa, ako se ima u vidu šta je on sve znao i morao da zna o razoružavanju Teritorijalne odbrane u republikama, o upadima u monetarni sistem, o naoružavanju paravojnih formacija svuda, posebno srpskih, u Krajini i Srbiji? Za razvoj događaja je potpuno svejedno da li je to činio i po nalogu sopstvenih uvjerenja ili samo kao poslušnik jedne politike koja ga je iz generalske mirovine povukla da bi, autoritetom narodnog heroja i generala, zaveo na stranputicu mnoge koji su mu vjerovali. Na njegovoj je savijesti da procjeni šta ga je to nagnalo da se, kao nekadašnji partizan, objektivno nađe rame uz rame sa četnicima, protiv kojih se svojevremeno borio i da sada podupire njihov koncept “rješavanja nacionalnog pitanja”. U to vrijeme (septembar 1991), mogi nisu ni morali da znaju da dva, za bezbjednost ključna resora - odbrana i unutrašnji poslovi - odbijaju poslušnost premijeru. Ali, zašto Gračanin (koji to dobro zna jer je na čelu jednog od ta dva resora, a u tjesnoj saradnji sa onim drugim), proziva Markovića da uradi nešto što bi baš on, kao ministar unutrašnjih poslova, morao da uradi. Nije tu u pitanju briga za bezbjednost i opstanak zemlje, za ustavnost i zakonitost još manje, to je samo zamagljivanje stvarne situacije da bi se dobilo u vremenu za promjenu u odnosu snaga, koja će omogućiti i konačan obračun ne samo sa Markovićem, već prije svega, sa konceptom avnojevske Jugoslavije, pa i sa njom samom, jer ona, kao višenacionalna zajednica, mimo tog koncepta nije ni mogla da opstane, što su naredni događaji drastično potvrdili. Gračanin je, razumije se, izbjegao da govori o zadacima koje je dobio kada je vraćen iz penzije, ali je i nehotično potvrdio da je svijestan šta sve može da se dogodi ako, kako kaže, ne bude razuma, pri čemu pominje mogućnost nove tragedije i, kao dobro obavješten u ono što se sprema, nagovještava da cjena ovoga puta može da bude mnogo veća. Tako njegova priča o miru i demokratskim rješenjima zvuči i kao pretnja, a pošto, govoreći o paravojnim formacijama, očigledno ne zapaža da one postoje i na srpskoj strani, jasno je koliko je on u tom trenutku savezni ministar policije. Niko mu neće povjerovati da nije znao za Šešeljeve, Draškovićeve dobrovoljce kao i dobrovoljce Mirka Jovića. Mogao je da zna ko ih je naoružavao, kao što je morao da zna da pored ilegalnog uvoza oružja preko mađarske granice za Hrvatsku, postoje drugi kanali i za drugu stranu. U intervjuu “Borbi”, Gračanin potcjenjuje druge, uvjeren da će povjerovati u ono što priča, a da neće vidjeti za koga i u kom cilju radi. Poslije oružanog pohoda na Sloveniju, poslije opsade i granatiranja Gospića, Karlovca i drugih hrvatskih gradova, ma kako se to tada u Beogradu predstavljalo, naivnih više nije moglo da bude. Naivan je, doduše, ostao Gračanin ne shvatajući da u svom postmirovinskom mandatu, radeći za jedan mlin, navodi silnu vodu na Tuđmanovu vodenicu. Godinu i po dana kasnije (24. i 25. marta 1993), oglasiće se Gračanin na skupu veterana Drugog svjetskog rata u Volgogradu (Staljingradu), kao član delegacije SUBNOR-a ne više SFRJ, već SRJ (“Vojska”, 6. aprila 1993), naslovom “Probudimo se dok nije kasno”. U govoru “divnim domaćinima”, Gračanin je opet prihvatio ulogu da druge uvjerava u ono što je teško povjerovati. “Srpski narod, kome pripadam (reći će Pero), uvučen je u rat za biološki opstanak na dobrom delu bivše Jugoslavije.” Pero Gračanin neće pokušati da objasni kako je do tog rata došlo, ko ga je (još 1989) najavio, kako je pripreman i s kojim ciljevima, ali će zato konstatovati da je njegov narod ugrožen od istih neprijatelja protiv kojih se (u julu 1941) masovno digao na ustanak. “Uz nemačke, italijanske, mađarske i bugarske okupacione jedinice, ovde - kaže Gračanin - naglašavam ustaše.” Ovakva definicija srpskih neprijatelja sporna je i preširoka čak i sa stanovišta propagande koja je tih godina vođena iz Beograda. Omaklo mu se, jer su bivši okupatori pobrojani prvenstveno da bi se naglasile ustaše i to sa ciljem da se stvori utisak o tradicionalnoj genocidnosti koja se kod Hrvata i Muslimana prenosi na sinove i unuke, za razliku od Srba, čiji se izrodi ne pominju. Pero, gdje su četnici? I oni iz Srbije i oni sa Dinare, protiv kojih si se hrabro tukao u II srpskoj proleterskoj brigadi? Kukajući nad “surovom i bolnom istinom da su ratna savezništva i prijateljstva prolazna, a trajni ostaju samo interesi”, Gračanin upada u protivrječnost sa samim sobom, sa istorijom i sa realnošću. Iako govori da je “srpski i crnogorski narod izgubio sve iluzije o univerzalnoj vrednosti ratnog savezništva i prijateljstva”, on će, ipak, reći: “Braćo Rusi, mi vas ne pozivamo da sa nama delite našu nesreću, već da kao velika svetska sila artikulišete svoje trajne strateške interese na Balkanu...” Da li je ono što je Kadijević ugovarao sa Jazovim, Gračanin izrekao javno, prikazujući se kao veliki pripadnik sveslovenstva a priklanjajući se Rusima, iako sam kaže da trajni ostaju samo interesi. A zna se koliko je puta u istoriji Srbima i Srbiji Rusija na najgrublji način stavljala do znanja da su joj sopstveni interesi najpreči. To Gračaninu ne smeta da svoj narod još jednom ponudi na tacni, pri čemu ostaje nejasno da li to izvire iz ponora u koji je zapala politika kojoj pripada, ili je to izraz i njegovih intimnih uvjerenja. U svakom slučaju, teško da su Rusi (Gračaninovim nastupom) bili uvjereni da bi odbranom tuđe besperspektivne politike protiv čitavog svjeta (osim pravoslavnih Rusa i Grka) štitili vlastite nacionalne interese na svojim prostorima, ali je sigurno da će, kao i drugi, rado iskoristiti šansu koja im se pruža da u jugoslovenskom košmaru, kad god je i koliko god je moguće, ostvare svoj uticaj. No, to je posebna priča, a ovdje je o Perici riječ. I kada je (septembra 1991) davao intervju “Borbi” i kad je (marta 1993) govorio u Volgogradu, šahovski rečeno, nekadašnji tenkista odigrao je ulogu topa, a zna se da figure vuče onaj iznad šahovske table. Kada topovi odigraju dodjeljenu ulogu, manje ili više uspješno izvrše postavljene zadatke, završe van table, a za sljedeću partiju - uzimaju se nove figure.