VII BILJEŠKE (1983 – 1995) “U cjelini, reorganizovanje JNA - rasformiranje armija, uvođenje korpusa nije imalo stratešku i organizacijsku potvrdu.” General-pukovnik Stane Potočar OSVRT NA REORGANIZACIJU OS (1984-1985) U pozadinskom sektoru proučili smo materijal Generalštaba o reorganizaciji OS i materijale koje su (po konkretnim temama) izradile armije (1984). 1. U analizi gdje se govori o rukovođenju na operativnom nivou (strana 153), mislimo da ima više logike i argumenata za stav da su armije i snage TO u republikama, VPO, operativno-strategijska tjela (operativno-strategijski nivoi), a ne operativni. Argumenti za ovakvu tezu vezani su za koncepciju koja dozvoljava alternativnost i širinu, različite dimenzije ovih snaga i ovih tjela i zadatake koje mogu zajedno i odvojeno imati u različitim fazama eventualnog rata. Ako se dozvoljava mogućnost da RV i PVO (kao komanda vida), može biti operativno-strategijska grupacija, zašto se ta mogućnost ne dozvoljava armijama, republičkim štabovima teritorijalne odbrane i VPO (vojno-pomorska oblast), koja, kako smo čuli, predstavlja u našim uslovima komandu vojišta - komandu operativno-strategijske grupacije i koja kao operativni nivo u svom sastavu ima i operativne nivoe - vojno-pomorske sektore i flotu. U operativni nivo uključiti i zonske štabove TO. Imamo takvih zonskih štabova gdje je, zbog geografskih i terenskih uslova (Vojvodina), a negdje i zbog administrativne podjele, došlo do usitnjavanja. Do usitnjavanja je došlo i zbog toga što smo se kolebali oko mogućnosti stvaranja partizanskih (teritorijalnih) divizija i uloge operativnih zona u odgovarajućim situacijama. Zonski štabovi su, naročito u nekim područjima, osnova za stvaranje krupnijih snaga u TO i operativnih komandi koje eventualni rat može da nametne. Zbog čega, na primjer, zonski štab u istočnoj Srbiji (u datoj situaciji) ne može da preraste u 14 korpus? Zašto da u međurječju (Sava-Drava) snage ne prerastu ili u partizansku diviziju ili u 6, odnosno 10. korpus? Ili, zašto da djelom snaga ili svim snagama u Štajerskoj ne može da komanduje operativna zona za Štajersku, kako je slučaj bio u ratu 1941-45? Zašto se sumnja u mogućnost i sposobnosti republičkih štabova da prime veći dio jedinica JNA? Ako je to zbog toga što oni u miru imaju relativno malo kadra, to je drugo pitanje, ali ako se uzme u obzir njihova ratna razvijenost i stvarna uloga, onda ta sumnja nije koncepcijska i nije opravdana. Uzmimo, na primjer, “Zapadnu varijantu” (odbrana od NATO), u kojoj prema razvoju situacije predviđamo da velik dio snaga JNA ostane na teritoriji Slovenije (pored TO i sve tzv. lake divizije). Ko u toj situaciji objektivno prima i mora primiti i tako krupne snage JNA? Ovo može prihvatiti operativno-strategijska komanda kao što je republički štab TO. Prema tome, dozvolimo tu mogućnost i isključimo sumnju ovakve vrste. U materijalu 3. armije (Skopje) stoji logična konstatacija “da sadašnja rješenja grupisanja i komandovanja u zoni odbrane 3. armije i RŠ TO Makedonije ne traže promjenu”, da su iskorišćene optimalne mogućnosti i ne predlažu korpuse. Zašto 2. armija (Niš) predlaže korpuse? Razjasnimo da li ima opravdanja ili nema. Mislim da ima više argumenata da ih sada ne stvaramo na toj teritoriji. Varijanta o stvaranju grupe brigada je moguća. To smo radili i u našem ratu (1941-1945). Možda je logičnije, a i Smernice za razvoj TO otvaraju mogućnost da (bez obzira na izvjesna kolebanja) idemo na stvaranje partizanskih divizija i to tim prije što smo partizanske divizije pretvorili (bez potrebe) u lake divizije JNA. Da li je predlog 2. armije (Niš-Kosovo) “da se sadašnji armijski stepen, armijska komanda, iscrpljuje u prakticizmu” najozbiljniji argument, da se stvara komanda vojišta ili fronta? To je sekundaran argument. Ako bi to podvrgli analizi, vidjeli bismo da postoji niz drugih razloga za ove probleme (naročito u poslednje vrijeme), a uslovljeni su i vanrednim događajima na Kosovu, zbog kojih je ova komanda napregnutija. U predlogu 2. armije govori se o broju veza za Komandu armije. Bliže sam shvatanju da (u stvari) Komanda armije nema toliki broj veza koliko se navodi, jer se skupljaju sve direktne i indirektne veze. Ako počnemo samo od toga koliko je jedinica - ustanova vezano za pojedine organe u Komandi armije, onda je to tako. Ali, ako uzmemo s čim stvarno, po liniji komandovanja (združeni sastavi i osnovne snage), rukovodi ta komanda, onda je taj broj veza daleko manji. Ako hoćemo da brojem veza isforsiramo neka pitanja (obezbeđenje veza, opravdanje opterećenosti), a ne vidimo organizaciju rada i indirektnost u rukovođenju, to je drugo pitanje. Tako su 52. korpus (na Kosovu), 21. divizija, 23. divizija, 2. proleterska divizija (ne znam na koji se način rukovodi 54. divizijom ili rezervnim korpusom), oklopna brigada, jedinice armijske artiljerije i dr, osnovne veze kojima operativno i stvarno rukovodi Komanda armije. Tu i tamo, govori se o komplikovanosti našeg društvenog i političkog sistema. Stoji ta složenost i brojnost veza i faktora - organa koji se bave poslovima narodne odbrane. Međutim, u čemu je taj sistem komplikovaniji od uslova u našem ratu, naročito u završnim operacijama? Jasno, to su sada druge dimenzije, mi smo specifična država, mi smo se razvili, ali smo, manje-više, sve te organe i organizacije i sve te faktore imali u našem ratu (sem SIZ-ova). Prema tome, to ne treba da bude smetnja, niti naše opterećenje. Nisam za predlog VPO (Split) da mjenjamo naziv Vojno-pomorske oblasti u RM (ratna mornarica). To nije formalno pitanje. Predlažem da naziv ostane ili da mu još dodamo 4. (znači 4. VPO), pa da drži tradicije i ratne mornarice i 4. armije. U VPO su jake snage KOV-a i TO, a to su u stvari jedinice ratne 4. armije (9. dalmatinska divizija, eventualno 43. istarska divizija), više samostalnih brigada iz divizija ratne 4. armije (mornaričko-desantne i druge partizanske brigade). O formiranju operativne grupe u širem rejonu Knina (gdje je 9. divizija) imam drugo mišljenje. Ako treba ukrupnjavati snage na tom prostoru - i za potrebe obe varijante (odbrana od NATO i od Varšavskog pakta), mislim da je bolji izlaz da, pored 9. divizije, stvorimo, zavisno od konkretnog stanja, još 1-2 partizanske divizije vezane za VPO, a ne Kninski korpus. A ako stvaramo korpus, onda neka to bude VIII dalmatinski korpus. Nedostatak analize RV i PVO (Zemun) je u tome što kažu da je sadašnje rješenje dobro, daju samo jednu varijantu i onda nema mogućnosti za upoređenja. Argumentacija je prilagođena samo jednoj varijanti, a nije toliko jaka da brani tu varijantu.Treba se zapitati da li se naša avijacija može uspješno suprotstavljati glavnim snagama avijacije protivnika? Malo je govora o odnosu komande operativno-strategijskih tela i komande vida, sa aspekta podrške. Ta stvar se razrađuje kroz jačanje VIKG-a (vazduhoplovna isturena komandna grupa), a to nije dovoljno. RV i PVO, kao operativno-strategijska grupacija, može i treba da bude jedinstvena po organizaciji, kako se predlaže. Međutim, po načinu upotrebe treba više elastičnosti u smislu da operativno-strategijske komande KOV-a i TO budu nosioci upotrebe odgovarajućih snaga, koje dobivaju za sopstvenu podršku i da ih, u tom smislu (i jedne i druge), treba osposobljavati. Da li je ceo problem u tome da rukovođenje i komandovanje na tom nivou zavisi “od usklađivanja komandnoštabne ratne službe i nekih dokumenata odgovarajućih VIKG”? Možda je problem dublji i zahtjeva širu analizu i izdvojenu raspravu. Može li varijanta bez VAK-ova -vazduhopolovnih korpusa? Uzmimo varijantu da imamo više divizija i brigada PVO i da nam to bude primarno, a da idemo na grupisanje avijacije po vrstama, krupnije eskadrile i brigade, i na njihovu direktnu vezu za operativno-strategijsku komandu. Time bi olakšali i upotrebu tih snaga. U toj varijanti nisu potrebni vazduhoplovni korpusi. Predlozi l. armije (Beograd) zaslužuju posebnu raspravu (12. korpus - Vojvodina, njegove kompentencije i proširenje, korpusi u Pomoravlju). Da li možemo isključivo govoriti o zoni armije, ili o zoni odbrane svih snaga u toj zoni? Navodi se da je opterećenje 10 ili 12 štabova zona. Međutim, tim zonama rukovodi RŠTO i, prema tome, to je i rasterećenje za komandu armije. Za diskusiju je teza da su nosilac borbe u početnom periodu rata operativne jedinice. Generalno, JNA ima ulogu da stvori uslove da se osposobe drugi faktori, ali na nekim prostorima, čak i u početnom periodu rata, nosilac dejstava biće i snage TO. Da li je modernizacija upravljanja i rukovođenja shvaćena kod kadrova kao nužnost? Da li je integracija poslova, pa i organizacija, viđena (u svim slučajevima, na svim nivoima i komandama) kao jačanje mehanizma ili zadržavamo klasična rješenja, pa ne idemo dovoljno na integracije i organa i jedinica? Aktuelna je i tema da li niži nivoi imaju proširene kompetencije za odluke operativnog karaktera. SSNO opravdano pokreće pitanje administracije, što je sastavni dio rukovođenja, ali ne samo administracije (po broju i obimu), nego u kojoj meri ima administrativnog uplitanja sa jednog na drugi nivo. Nužno je postaviti oštriji zahtjev za analitički rad na svim nivoima i kod svih kadrova. Da li smo na nekim mjestima kadrovski promašili, pa nam ljudi nisu dovoljno sposobni da se uhvate u koštac sa problemima koje razvoj OS nameće? To je jedno od pitanja iz oblasti rukovođenja. Kako stoji sa rješavanjem nekih objektivnih protivrječnosti u komandovanju i rukovođenju? Ne o subordinaciji i komandovanju, kao nužnosti, već o odnosu između objektivnog i subjektivnog, između stanja i poimanja tog stanja, organizacione sposobnosti ljudi, sposobnosti za realizaciju, odnos između centralizacije i decentralizacije, jer mi moramo jačati jedno i drugo. Znamo u kojoj mjeri decentralizovanost smeta mehanizmu vojne organizacije, a znamo koliko suvišna centralizacija ograničava aktivnost nižih komandi i smanjuje odgovornost i inicijativu. Objektivna je potreba da neke kompetencije spuštamo na niže nivoe, jer koncentracija moći ni u OS, u rukama pojedinih komandanata, nije preporučljiva. Na predloge komandi 5. (zagrebačke), 7. (sarajevske) i 9. (ljubljanske) armije nisam imao bitnijih primjedbi. Diskutabilni su i manje prihvatljivi predlozi l. i 2. armije. 2. Dileme oko organizacije OS i sistema rukovođenja i komandovanja OS (1984-85). Radi se, u stvari, o razlikama u odnosu na ponuđene predloge SSNO i GŠ. Rasprave oko usavršavanja rukovođenja i komandovanja pokrenule su više aktuelnih problema. O pojedinim pitanjima ponoviću svoje poglede i poglede nekih komandanata armija i RŠTO. a) O formiranju komandi vojišta (oblasti) i njihovoj nadležnosti U vojnoj teoriji vojište je dio ratišta, geografska i operativna cjelina. Prema kriterijumima iz Drugog svetskog rata, dubine vojišta su iznosile 800-1000, a širine 300-600 kilometara. Vojišta su promjenjiva i zavisna od toka operacija. Pojam vojišta je prisutan u međunarodnom ratnom pravu. Tu se misli na one djelove ratišta gdje se izvode ratna dejstva. U međunarodnom ratnom pravu ratište je podjeljeno na djelove gdje se izvode borbena dejstva i djelove koji čine pozadinu teritorije ratišta (Ženevska konvencija o zaštiti građanskih lica za vreme rata - 1949.) I sa stanovišta međunarodnog ratnog prava, podjela ratišta na vojišta (u našim uslovima) ne bi se mogla prihvatiti, jer će se na cjelom ratištu voditi oružana borba. Treba imati u vidu i velike domete oružja, dejstva avijacije i raketa eventualnog agresora. Nije slučajno što ni jedna armija u Evropi nema komandu vojišta. Mora se još jednom preispitati opravdanost obrazovanja takvih komandi i zbog sljedećih razloga: – Komanda vojišta se podrazumjeva kao statična vojno-geografska komanda. Pod njenu komandu morale bi se staviti sve komande, štabovi i jedinice na tom prostoru. – Različita je uloga pojedinih “vojišta” u varijantama i vrstama agresije - drugačija je uloga sjevernog vojišta u varijanli “istok” ili “zapad”. – Komandi vojišta se u raspravama daju prava i ovlašćenja koje ona objektivno ne može imati. Ističe se: “Komandu vojišta definisati kao deo Vrhovne komande; kao vojnopolitičku komandu; komanda vojišta je deo Vrhovne komande (na licu mjesta), koja treba da rješava sva pitanja na tom djelu ratišta; članovi Predsjedništva SFRJ će biti na vojištima; komande vojišta će imati sve prerogative i nadležnost Vrhovne komande: Vrhovna komanda je u funkciji komande vojišta.” Ovakve postavke o mjestu i ulozi komande vojišta moraju se analizirati sa sistemskog, pravnog i funkcionalnog stanovišta. Komanda vojišta ne može biti dio Vrhovne komande, ne može imati prerogative i ovlašćenja Vrhovne komande. Komanda vojišta ne može da bude “vojnopolitička komanda”, jer to bi značilo da ima i vojnu i političku vlast na vojištu, što je za naš društveno-politički sistem nemoguće. – Ove komande ne mogu imati atribut strategijskih komandi. Predsjedništvo SFRJ je po Ustavu strategijsko i jedino ovlašćeno da odlučuje o upotrebi oružanih snaga. Strategijska komanda je onaj nivo rukovođenja i komandovanja gdje dolazi do jedinstva političke i vojne strategije. Komanda vojišta ne može biti dio Vrhovne komande, jer se radi o dva stepena komandovanja. Ako bi komanda vojišta bila dio Vrhovne komande, postavlja se pitanje kome je onda za svoj rad odgovorna. Zbog specifične i osjetljive uloge vojne sile u društvu, vlasti nad oružanom silom i prava njene upotrebe, sistemski i pravno su postavljene granice ko i kakvo pravo u tom pogledu ima. Vrhovna komanda je jedna i njena su najveća prava, a svi drugi stepeni komandovanja i njihova prava i nadležnosti regulisana su zakonom, odlukama i drugim aktima Predsjedništva SFRJ. – Ustav SFRJ ne daje mogućnost da Predsjedništvo SFRJ svoja ustavna ovlašćenja iz oblasti rukovođenja i komandovanja može prenositi na niže stepene komandovanja. b) O odnosu komanda vojišta - republički, odnosno pokrajinski štab TO Sadašnja ustavna i zakonska rješenja ne daju mogućnost da se komandama vojišta potčine RŠ i PŠTO (član 239. Ustava SFRJ, čl. 114. i 115. Zakona o opštenarodnoj odbrani). Sva pravna akta (amandmani od 1970, Ustav SFRJ, Zakon o narodnoj odbrani od 1969. i 1974. i Zakon o opštenarodnoj odbrani od 1982), regulisali su dvojnu odgovornost republičkih i pokrajinskih štabova TO - republičkim i pokrajinskim rukovodstvima i vrhovnom komandantu, odnosno Predsjedništvu SFRJ, kao najvišem organu rukovođenja i komandovanja OS SFRJ. Nema dileme da je u pojedinim zonama i pravcima nužno postići veći stepen objedinjavanja snaga i obezbjediti najviši stepen jedinstva oružane borbe. Da li su po koncepciji vođenja opštenarodnog odbrambenog rata predviđene komande vojišta najbolje rješenje? Bolje je rješenje da imamo komande armija (kao i sada), preko kojih se postiže jedinstvo oružane borbe, naročito u početnom periodu rata, a da se u toku daljih dejstava, kada se pređe (i ako se pređe) na kombinovani oblik oružane borbe, ostane kod dosadašnjih sistemskih, pravnih i teorijskih rješenja, to jest, da komande armija objedinjavaju sva borbena dejstva u zahvatu tzv. fronta, a RŠTO na privremeno zauzetoj teritoriji. Vrhovna komanda bi ove dvije cjeline koordinirala i usmjeravala. Bilo je dosta rječi da jedinstvenom operacijom mora rukovoditi jedna komanda. Mislim da se i pojam operacije u ONOR-u mora drugačije gledati nego što je to u klasičnim teorijama i klasičnim vojnim organizacijama. Ako se radi o kombinovanom obliku oružane borbe, onda u tim uslovima možemo izvoditi dvije vrste operacija - u zahvatu tzv. fronta i privremeno zauzetoj teritoriji. Karakteristike ovih operacija se razlikuju. Zbog toga je moguće da operacijama u zahvatu fronta rukovodi komanda armije, a na PZT RŠTO, a u vlasti Vrhovne komande je da vrši prepotčinjavanja jedinica i komandi onom stepenu koji u datoj operativnoj situaciji rukovodi dejstvima. U tom pogledu, dragocjena su iskustva NOR-a, posebno u završnim operacijama. c) Na osnovu do sada vođenih rasprava, počinju preovladavati stavovi da treba formirati komande vojišta i potčiniti im RŠ i PŠTO, kao i to da partizanskim jedinicama i brigadama TO treba da komanduju komandni stepeni JNA i kada ove snage dejstvuju na PZT, a da štabovi TO komanduju samo prostornim snagama TO. Ako se usvoje ovi stavovi, onda se ne radi samo o usavršavanju rukovođenja i komandovanja, već o radikalnim sistemskim promjenama u koncepciji. Posebno je osjetljivo pitanje dvojnosti komandovanja snagama na PZT (partizanski ešelon u nadležnosti komandi JNA, prostorne snage u nadležnosti ŠTO). Takva dvojnost u komandovanju na PZT imala bi negativnih posljedica. Nepotrebno je govoriti koliko je složeno vođenje oružane borbe na PZT. Zato je u ovim uslovima nužna maksimalna sinhronizacija ne samo snaga koje vode oružanu borbu, već svih snaga borbe i otpora. Ukoliko bi se uspostavila dvojnost komandovanja snagama na PZT, dolazilo bi do sukobljavanja, nedovoljne sinhronizacije borbe i otpora, prebacivanja odgovornosti za neuspjehe jednih na druge i nedovoljne aktivnosti. d) Počelo je preovladavati mišljenje da se u budućoj organizaciji komandovanja ide na korpusnu organizaciju brigadnog sastava. I ovo zaslužuje potpunije analize u načelu i za svaki korpus. I sada imamo više ovih nivoa komandovanja nego bilo koja evropska zemlja, izuzev SSSR-a. Imamo 26 operativnih komandi. (Italija ima 13, Grčka 8, Austrija 4, SRN 8, Francuska 6, Bugarska 5, Rumunija 7 i Mađarska 5). Formiranjem još 13 komandi korpusa KOV i jedne VAK imali bismo oko 40 komandi i štabova strategijsko-operativnog i operativnog nivoa. Zato bi u konačnom opredjeljenju gdje formirati korpuse, morali imati sliku rata, zone i pravce korpusa nakon mjesec ili više mjeseci rata. Zalažem se za fleksibilniji prilaz. Na osnovu analize pravaca i zona, treba doći do zaključka gdje je korpus a gdje divizija. Nema razloga da idemo na šematsku i tipsku organizaciju. Zašto ne bismo imali manji broj korpusa i veći broj divizija, a pri tome, različite sastave korpusa i divizija. Bilo je rječi i da se jedan broj korpusa ostavi na PZT, radi objedinjavanja borbenih dejstava. Kod toga treba imati u vidu dva ozbiljna pitanja: komanda korpusa operativne armije i partizanskog korpusa i divizije bitno su različite (korpus operativne armije ima 70-80 ljudi u komandi i sa prištabskim jedinicama oko 760 ljudi, a komanda partizanskog korpusa sa prištabskim djelovima 100-150 ljudi). Čuju se stavovi da brigade TO uđu u sastav korpusa. Ispravnija su mišljenja da ove brigade budu u operativnoj potčinjenosti korpusa (za datu situaciju), jer ako bi ušle u sastav onda bi logično imale svojstvo jedinica JNA, a i kod operativnog potčinjavanja bi bilo poteškoća, a najviše iz razloga što društveno-političke zajednice i dalje vode brigu i snose troškove organizacije, obuke i opremanja ovih jedinica, a ŠTO nemaju nikakvih prava oko njihove upotrebe. Pored toga, neke republike su formirale veliki broj ovih brigada, a druge to nisu učinile, pa bi i sa stanovišta opterećenosti pojedinih republika bilo nejednakosti oko opremanja brigada TO, kada bi se stavile u operativnu potčinjenost komandi JNA. U svim varijantama buduće organizacije komandovanja, u centru zemlje (Sarajevu) treba imati komandu armije. U centralnom djelu zemlje nužno je imati jake snage i jaku komandu, jer ćemo centralne djelove zemlje najupornije braniti i pretpostavlja se da bi se na teritoriji Bosne mogli naći i djelovi drugih armija. O ovim pitanjima ne treba odlučivati bez pune ubjeđenosti komandi armija, RŠTO i republičkih političkih rukovodstava u njihovu opravdanost. NAPOMENA: Praksa poslije 1987. nije uvažila ni ova upozorenja. Slična upozorenja iznosili su i generali Mirković, Atanasovski, Dimić, Jerkič, Lukežić, Špegelj, Pozderac, Petrič – tadašnji komandanti armija i RŠTO.