V INTELIGENCIJA, KONFESIJE I PARAMILITANTNE SNAGE - BOJOVNICI BESMISLENOG RATOVANJA “Nije po srijedi vjerski rat u uobičajenom smislu rječi ali u njemu ima elemenata za koje će vjera biti kriva: na prostoru smo koje je presjecala kršćanska šizma.” Književnik Predrag Matvejević “Kada je cela stvar s ideološkom odbranom Jugoslavije bila potpuno ogoljena, najveći deo Armije, evoluirajući od komunizma i unitarizma, završio je u pravoslavlju i velikosrpskom nacionalizmu.” Ivan Stambolić “VJERSKA BUĐENJA” ILI “VJERSKI RATOVI” Politički misleći ljudi na Zapadu bili su jedinstveni u ocjeni da su “krupne promjene u Jugoslaviji vjerske zajednice doživjele kao blagodat religioznog buđenja, ali i kao početak procesa prenaglašene nacionalno-vjerske identifikacije Srbin - pravoslavac, Hrvat - katolik i Bosanac - musliman” (“Independent”, London, oktobra 1989). Zato već na početku tih promjena, vodeće konfesije nastoje da se na jugoslovenskoj sceni nametnu i kao politički tumači i zaštitnici nacionalnih interesa. U pomoć su prizvani stari istorijski mitovi da bi se potvrdila opravdanost pohoda sopstvenog “božanskog” naroda protiv onih drugih “Bogu neugodnih vjernika”. Međuvjerska netolerancija najprije ukida u civilizovanom svjetu nužni ekumenizam, da bi se veoma brzo pretvorila u surove sukobe vodećih konfesija. To je potvrdio i beogradski katolički nadbiskup dr France Perko: “U jugoslovenskom životu, naročito između katolika i pravoslavaca, za sada nema ekumenizma” (“Die Presse”, 23. oktobra 1989). I onovremeni prodekan beogradskog Bogoslovskog fakulteta dr Irinej Bulović bio je izričit: “Između rimokatoličke i Srpske pravoslavne crkve nastupila je izvesna kriza” (“Borba”, 20. novembra 1989). Solidarnost Islamske vjerske zajednice sa političkim strankama koje su tražile priključenje Sandžaka BiH, a pogotovo islamizacija Izetbegovićeve SDA, definitivno su ukinuli bilo kakve tolerantne odnose između dvije značajne konfesije. A kada je Islamska vjerska zajednica zatražila od vjernika da slijede “Poslanikova miljenika - Aliju Izetbegovića”, bilo je sasvim jasno da se vjerska netrpeljivost usmjerava ka vjerskom ratu. Adil Zulfikarpašić (tadašnji potpredsjednik SDA), blagovremeno je, ali uzaludno, uputio javno upozorenje: “U SDA je dominirajuća uloga vjerske frakcije... kao produžene ruke idejnog militantnog islamskog gledanja” (“Slobodna Dalmacija”, 28. novembra 1990). Sukobi su neprekidno narastali, da bi u jeku rata, kada su na “ruševinama svih 10 banjalučkih džamija osvešteni temelji Saborne crkve” (“Republika”, 1-15. aprila 1995), eskalirali do bezumlja. Istina, bilo je, manje ili više, bilateralnih pokušaja da se vjerska mržnja utiša. Tako je, nekoliko mjeseci pred početak rata u BiH, “delegacija Islamske vjerske zajednice, sa Hadži Hamdijom Jusufspahićem, muftijom beogradskim na čelu, posjetila patrijarha Pavla i tom prilikom je upućen apel za mir, protiv zloupotrebe vjere u nacionalno-političke svrhe” (“Pravoslavlje”, od 1-15. avgusta 1991). Međutim, međukonfesijska mržnja se još više razbuktala poslije objavljivanja Memoranduma o suverenitetu i nezavisnosti BiH. Sveti arhijerejski sabor SPC je na vanrednom zasjedanju, januara 1992, donio poruku da “ničije pogodbe sa nosiocima vlasti u Srbiji, koja nema mandat da istupa u ime čitavog srpstva, ili sa organima jugoslovenske federacije, ili sa komandujućom strukturom jugoslovenske vojske, ne obavezuju srpski narod” (“Pravoslavlje”, br. 598, januara 1992). Rimokatolička vjerska zajednica u Hrvatskoj veoma se brzo svrstala na stranu HDZ i njene secesionističke politike. Tako je Biskupska konferencija, održana od 9. do 11. oktobra 1990, podržala vrhovnika Franju Tuđmana i “posebno njegove napore da se hrvatski problem što pre internacionalizuje”. Uz pomoć crkve, “HDZ je, u suštini, postala nacionalkrišćanska stranka, veoma pokorna Svetoj stolici, tako da danas nema državne zajednice u krišćanskom svijetu, gdje se snage vjere projektuju tako agresivno na državnu upravu kao u Hrvatskoj” (“Le Monde Diplomatique”. novembra 1991). Neosporno, zasluge za stvaranje “čiste katoličke hrvatske domovine” pripadaju i Vatikanu. Na saboru, održanom u Zagrebu januara 1992. uz “prisustvo 400 pastoralnih djelatnika”, raspravljalo se o “primjeni načela katoličkog društvenog nauka, temeljenog na Papinskoj enciliki ‘Centessimus annus’ o preporodu i obnovi u Hrvatskoj”, pa je sa zadovoljstvom konstatovano da je “domovina naših otaca, naših suza i radosti, postala Katolička sveta zajednica, odavno vjerna tradiciji, nauku i putu Svete stolice” i da je “katolički moral, pogled na svijet, na nauk života i smrti, ustrojstva i opstanka pučanstva našeg, jedini i najznačajniji čimbenik Hrvatske” (“Glas Koncila”, januara 1992). Srpski narod je sa strahom pratio političku aktivnost katoličke vjerske zajednice u korist HDZ, prisjećajući se sopstvenc tragedije u Drugom svjetskom ratu, utoliko prije što je, promovišući crkveno-nacionalni program, pa i onaj dio o dokidanju nacionalnih sloboda srpskom narodu, dr Slaven Letica, savjetnik dr Franje Tuđmana, otvoreno izjavio: “Prilično je stoga logično što ja o procesu asimilacije Srba u Hrvatskoj pišem kao o civilizacijskom logičnom i, neizbježnom procesu” (“Danas”, Zagreb, 12. decembra 1990). Prema tome, međuvjerski beskompromisni sukobi na samom početku sveopće juguslovenske krize, imali su vrlo značajan uticaj na pokretanje međunacionalnog rata: “Na svoj način i sa specifičnim opterećenjima i ciljevima u jugoslovenski medijski rat i međunacionalne odnose uklopile su se i verske zajednice. Putem verskih glasila i na druge njima dostupne načine, predstavnici verskih zajednica podstiču nerazumevanje i sumnje i izazivaju međunacionalnu mržnju” - izjavio je mr Radovan Samardžić, sekretar Komisije SIV-a za odnose sa vjerskim zajednicama (“Borba”, od 27. novembra 1989). Ukorijenjenost religija u nacionalnim ideologijama Srba, Hrvata i Muslimana, uz težnju da se manifestuje kao dominantan politički faktor, brzo je međuvjerske sukobe učinila snažnom silom besmislenog rata-ratova. Upravo zbog toga čine se prihvatljivim teze mnogih naučnika-sociologa da je “ateizam bio jedina moguća ‘religija’, koja u bivšoj Jugoslaviji ne bi djelovala dezintegraciono” (Miloš Blagojević. “Gradina”, br. 10-12, Niš, 1993). Zato se i ne čini čudnim da je upravo u ovome besmislenom ratu 1990-1995. u Hrvatskoj razoreno 510 rimokatoličkih crkava i 243 pravoslavne, a u BiH je uništeno 1.450 džamija (“Republika”, 1-15. aprila 1995). Vanrednim zasjedanjem Sabora, decembra 1990, kada je za novog patrijarha izabran Pavle umjesto obolelog Germana, Srpska pravoslavna crkva stupila je na političku pozornicu veoma angažovano, upućujući sa samog Sabora političku poruku narodu da glasa za one koji su “istinski verni Bogu i rodu” (“Pravoslavlje”, br. 570, od 15. decembra 1990). Novoimenovani patrijarh Pavle, u jednoj od svojih - prvih poruka, objavljenih za Uskrs 1991, traži da se odmah pristupi “otkrivanju stratišta i grobova novomučenika i novosvetitelja” i da “molitvene zajednice sa svetim žrtvama nevino postradalih” učine “sve da se te žrtve nikada ne zaborave ili umanje” (“Pravoslavlje”, br. 576, od 15. marta 1991). Na žalost, taj uzvišeni moralni čin odavanja dužne pošte nevinim žrtvama ustaškog terora na područjima BiH (Žitomislić, Prebilovići, Trebinje, Majevica, Ljubinje, Banja Luka) tokom 1991. u cjelosti je ispolitiziran, razumije se, uz svakodnevno angažovanje javnih medija. Takođe, najviši dostojanstvenici SPC koriste istorijske, mitske i crkvene proslave (Peć, Romanija, Drvar, Dalmatinsko Kosovo itd.) za stvaranje uzavrelog stanja u BiH, na Kosovu i u Hrvatskoj. Tokom 1991-1994. patrijaršijski dvor postaje centrom okupljanja prvaka političkih stranaka iz Srbije i srpskih nacionalnih stranaka “preko Drine”. SPC, posebno njeno radikalno krilo (Mijač, Medić, Terzić i drugi), odnosno njeni dostojanstvenici (Jović, Kačavenda, Radović itd.) traži “kristalisanje srpskog nacionalnog pitanja i definitivno omeđavanje granica srpske države... razumom, strpljenjem i pregovorima, uz što manje žrtava i grobova” (“Glas crkve”, br. 4, 1990). Radikalno krilo prihvata rat kao “kaznu božju za ovozemaljske grehe” i smatra da je pir smrti “sasvim opravdan ako se pretvara u odbrambeni rat” (“Pravoslavlje”, od 15. marta 1992). A prije ovih “molistvenija” sa političkom konotacijom nad nevinim žrtvama (Srbima) Drugog svjetskog rata, lslamska vjerska zajednica je također sa kleronaci-predznakom, organizovala klanjanje dženese žrtvama četničkog terora. Preko 150.000 islamskih vjernika 25. avgusta 1990. u Foči klicalo je Aliji Izetbegoviću, uzvikujući i parole “ubićemo četnike” (“Preporod”, Sarajevo, 5. septembra 1990). Javna glasila SPC eksplicitno zahtjevaju “da državna vlast i najviši predstavnici države, ako nisu pravoslavci, tj. ako nemaju duhovne veze sa Srpskom pravoslavnom crkvom, ne dolaze na bogosluženja, ne pričešćuju se, ne slave krsnu slavu, ne primaju sveštenika radi sveštenja vodice, ili čak ako neće da se prekrste, onda oni ne mogu biti legitimni srpski predstavnici” (“Pravoslavlje”, od 15. jula 1992). Politička revitalizacija SPC, prvenstveno u vezi sa problemima “konačnog rešenja nacionalnog pitanja ujedinjenja cjelog srpskog naroda na svim prostorima na kojima živi”, imala je značajnu i neposrednu ulogu u homogenizaciji militantnih snaga koje su srpski narod na prostorima Hrvatske i BiH gurnule u rat. SPC se javno oglasila isticanjem prava na samoopredjeljenje naroda kao prirodnog prava, pa prema tome, Srbi imaju pravo na “odbacivanje nelegalnih avnojevskih granica”, pa i Vens-Ovenovog plana o rješenju jugoslavenske krize. U štampi SPC, eksplicitno se brane teze o nemogućnosti suživota naroda nekadašnje Jugoslavije, jer Srbi ne mogu i ne žele da žive u Bosni (“džamahiriji”) pod “vlašću mudžahedina” i u Hrvatskoj pod terorom katoličkih inkvizitora” (“Pravoslavlje”, od 1. februara 1992). Polazeći od ocjene o “Srbiji ugroženoj od čitavog Zapada”, a prije svega, od “papskih poslušnika Italije, Austrije i Nemačke”, vrh SPC je bezrezervno podržao ratničku politiku “prekodrinskih Srba”, a prema pisanju paroha Dragomira Ubiparipovića iz Sarajeva, “crkvene prostorije i crkvene svečanosti služe za promociju čelnih ličnosti SDS... nečuvenim slavopojkama u kojima su tu pred narodom podsjećali da im je (Karadžića, Mladića, Krajišnika itd.) sam Bog poslao da spasu srpski narod” (“Svećenik”, br. 1-2, 1993). Uvjerena u legalitet samoproklamovane uloge “vrhovnog sudije” u komplikovanoj “srpskoj problematici”, SPC je neprekidno slala najodgovornije velikodostojanstvenike u Hrvatsku i BiH, koji su na licu mjesta “podsticali herojsku i pravednu borbu”, branili “srpsku nevinost ugroženu klevetama Zapada”, ali i od “domaćih izmećara” i blagosiljali RS i RSK u naporima da “oružjem konačno dobiju svoju etnički čistu državu”. Zahvalnost SPC “zbog pravedne podrške”, iskazaće, početkom 1994. i sam dr Radovan Karadžić: “Naše sveštenstvo je prisutno u svim našim razmišljanjima i odlukama, a glas Crkve se sluša kao glas najvišeg autoriteta” (“Sion”, Sremska Mitrovica, br. 1, 1994). Istina, u krugovima SPC bilo je “golubova” i “jastrebova”. Oni koji su zagovarali mir, veoma često su pozivali suprotstavljene strane “na pregovore i pronalaženje pravednih rešenja”, ali su “pod pojmom ‘pravednih rešenja’ podrazumevali samo ono što je išlo u prilog srpske nacije” (“Crkva i srpsko pitanje”, “Republika”, 1-13. avgusta 1995). Ratoborci iz SPC uporno su insistirali da se “ne skida s uma da su naši sunarodnici iz Republike Srpske i Republike Srpske Krajine u krvavom ratu za srpski obraz i Otačestvo” i da im “niko ne može nametati mir” (“Svećenik”, br. 29, 1994), pa ni međunarodni faktori. Tako su episkopi Vasilije, Atanasije i mitropolit Nikolaj Skupštini RS na Palama preneli poruku da “Sveti Sinod smatra nemogućim prihvatiti mirovni plan Kontakt-grupe o BiH, jer se ne može pristati na desetkovanje srpskog naroda”. A kada je Vlada SRJ odlučila da prekine političke i ekonomske odnose sa RS, Sabor i Patrijaršija su oštro osudili Beograd, što je izazvalo burno reagovanje javnosti u zemlji i inostranstvu (“Ekumenska zajednica crkava”, EZ itd.), pa je SPC osuđena “zbog javno ispoljenog nacionalizma” i “ratničkog duha”. Patrijarh Pavle, poznat po zahtjevima “da se neprijateljstva obustave”, a pregovori “o miru intenziviraju”, bezuspješno je nastojao razriješiti složenu i komplikovanu problematiku na odgovarajući način, ne zaboravljajući pri tom da je SPC značajan politički subjekat ne samo u SRJ, već i na Balkanu. To potvrduje i činjenica da je na inicijativu SPC, marta 1992. održan u Carigradu “istorijski pravoslavni susret na vrhu”, na kojem su učestvovali svi poglavari pravoslavnih crkava, osim makedonske. Ovaj skup je podržao tumačenje SPC o ratu na području bivše Jugoslavije i oštro osudio katolicizam, Vatikan i papu, ali je odbacio i priznanje autokefalnosti Makedonskoj pravoslavnoj crkvi. Tako je SPC oformila posebnu političku nacionalnu ideologiju koja je više štetila, nego pomagala razrješavanju jugoslovenske krize, posebno one u BiH i Hrvatskoj. SPC se veoma rano pojavljuje kao zaštitnica Srba u Hrvatskoj i kada je to bilo nužno i kada je u pitanju bio nacionalistički dramolet, kao što je slučaj sa proslavom godišnjice Kosovske bitke na Dalmatinskom Kosovu (prisustvovali su zagrebačko-ljubljanski mitropolit Jovan i episkop Stefan Boca) 1989. godine. Ova proslava je iskorišćena, znatno prije sloma SFRJ, za promociju “agresivnog nacionalizma i za reafirmaciju četničkog pokreta vojvode i popa Momčila Đujića” (“Sloboda”, od 11. jula 1989), odnosno za “anonsiranje Kninskog teksta eksponenata SANU, okupljenih oko dr Jovana Raškovića”, u kojem se traži “konstituisanje Republike Srpske Krajine kao šeste federalne jedinice SFRJ” (“Sloboda”, br. 114, od 19. avgusta 1989). Kada su koncem aprila i početkom maja 1990. na izborima u Hrvatskoj pobjedili HDZ i Franjo Tuđman, SPC najprije izdaje saopćenje o svom “položaju, gorem nego pod okupacionim sistemom” (“Pravoslavlje”, br. 555, 1990), a potom poziva “Srbe na okupljanje u nacionalnim organizacijama” i na organizovanje otpora onima koji žele da “nas navedu na zlo, da u nama naruše naše iskonsko svetosavsko dobroljublje, bogoljublje, da nas izgnaju iz Hristovih vinograda i nateraju na opasne poslove osvete” (“Glas crkve”, br. 1, 2 i 3, 1990). U isto vrijeme, sveštenici SPC svoje vjernike upozoravaju na “povampireno ustaštvo”, “nacional-boljševizam”, “antisrpsku koaliciju” i na “kominternovsko-vatikansku zaveru”, sa kojima je moguć “dijalog jedino preko nišana”. Razaranju suživota, dotadašnje građanske tolerancije i ljudskog dostojanstva, sijanju nepovjerenja i mržnje, reinkarnacije “ustaških bojovnika”, pored rimokatoličke vjerske zajednice, doprinijela je i Srpska pravoslavna crkva. Tragične časove srpskog naroda u Hrvatskoj SPC je pratila sa očitom zabrinutošću, ali i sa predubjeđenjem da je “pobeda oružja moguća”, pa se “ratni napori moraju izdržavati”, jer se “srpski narod ne može da se odrekne ni jednog dela svoje teritorije po kojoj su rasute njegove kosti” (“Pravoslavlje”, od 15. novembra 1993). Odbacujući sve planove međunaradnih faktora (Karingtonove, Vens-Ovenove, Z-4 itd.) o autonomiji Srba u Hrvatskoj, a insistirajući na nepriznavanju Hrvatske i BiH od strane SRJ, “jer bi to značilo naknadno ozakonjenje akta nasilja, secesije izvršene na štetu srpskog naroda, SPC je i sama gurala “svoj narod u bezdan propasti”. Poslije orjentacije na rješavanje srpskog pitanja u Hrvatskoj ratom, optužbi na račun UNPROFOR-a, NATO, demokratske Evrope i Amerike, dramatična saopćenja SPC i proglašavanje opće žalosti povodom pada, najprije zapadne Slavonije, a zatim cijele Srpske krajine i djelova Bosanske krajine, doimaju se gotovo nemogućim ili kao pokajanje za “sopstvene grijehe”. To tim prije, jer je velika većina pravoslavnih velikodostojanstvenika (mitropolit Jovan, episkop Lukijan itd.) i svećenika napustila “svoje stado” u Hrvatskoj, u istoriji pravoslavne crkve nezapamćenim bjekstvom. Sve konfesije, neke više, neke manje, iskoristile su besmislena ratovanja da stvari vrate u vrijeme prije Drugog svjetskog rata, odnosno u toku ovog rata htjeli su da svima sole pamet, djele ljude na vjernike i nevjernike, zaboravljajući pri tome izmješanost vjera, mješovite brakove i veliki broj ateista, s namjerom da kroje istoriju, uskaču u školske sisteme, raspiruju neprijateljstva. Čak i nisu svjesni da sami sebi sjeku granu igrajući, kao što to često u istoriji biva, problematičnu ulogu. Kardinal Kuharić i patrijarh Pavle će morati reći zašto se nisu zajedno našli u Glini i Jasenovcu, na Ovčari, Pakračkoj poljani, pred porušenom Ferhadijom i na mnogo drugih mjesta da osude počinjene zločine. Ili, što je još važnije, da su se našli prije ratova i potsjetile na onu: “Tko se laća mača, mačem će biti ubijen”, možda se kršćani (hrišćani) ne bi latili mača, a do rata ne bi ni došlo.