RAT – RATOVI U BOSNI I HERCEGOVINI (1991 – 1995) “Bio sam veoma ogorčen što su Srbi, pod ovakvom političkom i vojnom komandom, činili zločine.“ Vladika Atanasije Jeftić BORBE U DOLINI DRINE Operacije zaposjedanja prostora u dolini Drine (na granici BiH - Srbija) bile su taktički odvojene ali vremenski usklađene i trajale su od početka aprila do sredine maja 1992. Počinjale su incidentima i pojedinačnim zločinima, a završavale zaposjedanjem najvažnijih gradova. U njima su učestvovali djelovi tuzlanskog, užičkog i sarajevskog korpusa, lokalne jedinice TO pod kontrolom SDS i paravojne formacije, lokalne i iz Srbije i Crne Gore, na jednioj, i TO i paravojne formacije Republike BiH, na drugoj strani. Prvo je zauzeta Bijeljina (2. aprila 1992). Napadu Srpske nacionalne garde SAO Semberije i Majevice i Srpske dobrovoljačke garde Željka Ražnatovića-Arkana (koju je Štab novosadskog korpusa prebacio u rejon Badovinaca u Mačvi), prethodio je bombaški napad na gradski kafić (30. marta), u kome se okupljala muslimanska omladina. Na ovaj gnusan zločin tzv. dobrovoljačke garde reagovalo se samo beskorisnom intervencijom (4. aprila) funkcionera iz državnog vrha BiH (F. Abdić i B. Plavšić, članovi Predsjedništva, Miodrag Simović, potpredsjednik Vlade BiH, Jerko Doko, ministar odbrane, i general Dobrašin Praščević, načelnik Štaba 2. armije), koji su više deklarativno pokušali da zaustave rat. Njihovi sagovornici (komandant tuzlanskog korpusa, general Savo Janković, vladika tuzlansko-zvornički Vasilije i predsjednik Republike Srpske Krajine, koji se našao u Bijeljini), bili su u sjenci Ražnatovića. General Kukanjac je na TV Sarajevo (4. aprila) tvrdio da JNA ne sarađuje sa Arkanom, a novembra 1993. izjavio: “Kad sam doznao kako se Arkan ponašao u Bijeljini i posebno kako je maltretirao Fikreta Abdića... naredio sam generalu Praščeviću da mu saopšti da u roku od 24 sata napusti teritoriju BiH” (M. Mišović, “Borba”, 16. novembra 1993). Tako je skrivanjem sopstvenog lica pred sudom čovječnosti, započela ova gnusna era pobjedničke ratne istorije u BiH. Pošto je obavila “posao” u Bijeljini, Srpska dobrovoljačka garda je krenula na Zvornik. Rukovodstva SDS i SDA mobilisala su svoje pristalice, a Forum građana se (8. aprila) obratio “apelom do neba” javnosti, Republici Srbiji, BiH i JNA, “da se poštedi nevino stanovništvo od predstojeće katastrofe oružanih sukoba...” (“Borba”, 9. aprila). Uz podršku tenkova i artiljerije, Dobrovoljačka garda je 8. aprila ovladala Zvornikom i izvršila masovni pogrom nad stanovništvom muslimanske nacionalnosti. Starješinstvo islamske zajednice BiH je optužilo Ražnatovića. Izetbegović je preko TV Sarajeva zahtjevao od Miloševića da naredi povlačenje paravojnih formacija, a od komandanta 2. armije i tuzlanskog korpusa - da zaštite građane Zvornika. Na te apele oglasilo se Ministarstvo za informisanje Srbije saopštenjem u kome se negira postojanje paravojnih formacija u Srbiji, a za “međunacionalne oružane sukobe i krvoproliće u BiH” se optužuju paravojne formacije SDA i HDZ. Služba SSNO za informisanje obavjestila je da je ovlašćena da, zbog “neistinitog i tendencioznog interpretiranja događaja i stanja u Zvorniku”, saopšti: “Nakon što su ustaše i muslimanske paravojne formacije izazvale oružane sukobe u rejonu Zvornika i blokirale komunikaciju koja povezuje Srbiju i BiH, jedinice JNA i TO ušle su u Zvornik, proterale paravojne formacije van grada, uspostavile red i obezbedile komunikaciju” (“Borba”, 11-12. aprila 1992). Tamnu zavjesu oko zločina u Zvorniku otškrinuo je vladika Atanasije Jevtić (4. maja 1992), izjavom da je “bio veoma ogorčen što su Srbi, pod ovakvom političkom i vojnom komandom činili zločine. Koliko je poznato, u Zvorniku je pobijeno oko 400 Muslimana, a čuje se da je i u Foči bilo toga...”. U Zvorniku se našao Hose Marija Mendeluće, predstavnik Visokog komesara UN za izbjeglice u Jugoslaviji. On je svoje svjedočenje o zločinu u Zvorniku iznio na stranicama beogradske “Borbe” (M. Klarin, “Borba”, 29-30. oktobra 1994). Tako je objavljena istina o zločinima, stravičnija nego što se pretpostavljalo. Iz Bijeljine i Zvornika izbjegla je masa muslimanskog stanovništva. Ona je pod zaštitom tzv. zelenih beretki i Patriotske lige počela da se organizuje i uspostavlja odbranu iznad Zvornika. Borbe oko Bratunca i Srebrenice su počele 20. aprila. Bratunac su zauzele jedinice JNA, zarobile ili uhapsile oko 400 Muslimana i otjerale ih na Pale. U Srebrenicu su upale srpske paravojne formacije (9. maja), ali su izbačene. Vlasenicu su zauzele jedinice Tuzlanskog korpusa JNA (21. aprila), “da bi spriječile mogući međunacionalni sukob” i vlast prepustile organima Republike Srpske. Zauzimanjem Vlasenice i doline Drine do ušća Srebrenice, otvorena su dva važna komunikacijska pravca: od Bijeljine ka Brčkom i od Bratunca ka Vlasenici i prema Sarajevu, a RS se geopolitički i prostorno čvrsto povezala sa Srbijom. Planinski (besputan) prostor od Srebrenice do Višegrada, zaključno sa Žepom, na kojem se našlo mnogo izbjeglica iz Vlasenice, Bratunca, Rogatice i Višegrada, ostao je pod kontrolom Armije BiH. Iako izolovan, bio je od značaja za obje strane u naporima za kontrolu okolnih komunikacija i za razvoj situacije u srednjem toku Drine. Oko Višegrada, borbe su počele 7. aprila, kada su jedinice TO pod kontrolom SDS i tzv. belih orlova napale Dobrun, a grupa tzv. zelenih beretki (Murat Šabanović) zaposjela hidrocentralu Višegrad i zaprijetila da će je minirati ukoliko srpske snage napadnu Višegrad i ne prekinu napade na Foču i Zvornik. Pošto su lokalne snage srpske TO i paravojnih formacija naišle na neočekivani otpor, JNA je izvršila helikopterski desant na Višegradsku banju i uvela požešku brigadu užičkog korpusa. Te jedinice su (14. aprila) zaposjele hidrocentralu i mostove na Drini, okružile Višegrad, u kome se nalazilo “oko 2.000 zelenih beretki i drugih muslimanskih paravojnih formacija”. Komandant korpusa, pukovnik Ojdanić, izjavio je “da je cilj angažovanja njegovih jedinica u Višegradu i okolini da obezbedi i sačuva mir i spreči krvoproliće između srpskog i muslimanskog naroda” (“Borba”, 16. aprila 1992). Okružene snage su se probile ka Žepi i Goraždu (16. aprila), a Višegrad je zaposjela požeška brigada. Sutradan su u Višegrad stigle Biljana Plavšić i princeza Linda Karađorđević. Brigada sarajevskog korpusa JNA je zauzela Rogaticu (sredinom aprila) i produžila ka Ustiprači, radi sadejstva sa užičkim korpusom u otvaranju pravaca od Višegrada ka Sarajevu, Goraždu i Foči, a 18. aprila je od Višegrada u Rogaticu izbila “velika kolona vojnih vozila u kojima su se nalazili ljudi sa raznim oznakama i simbolima...” (“Borba”, 18-19. aprila 1992.) Ona je produžila ka Sarajevu, u kome su se vodile borbe. Borbe u Foči i okolini počinjale su u vrijeme kada se završavala tragedija u Zvorniku i trajale do 18. aprila. Vođene su između paravojnih formacija - SDS i SDA - i jedinica TO. Srpska strana je zagospodarila okolinom i južnim djelom grada, a 12. i 13. aprila spaljeno je jezgro grada (staro 500 godina). Pripadnici muslimanskih formacija zapalili su desetine kuća i stanova čiji su stanari bili građani srpske nacionalnosti. Iz grada i okolnih sela krenula je rijeka muslimanskih izbjeglica prema Goraždu i Konjicu. Preostalo muslimansko stanovništvo u Foči i drugim varošicama u dolini Drine - stavljeno je van zakona i izloženo nasilju. Pod udar srpskih nacionalista palo je i nekoliko desetina Srba koji su se suprotstavili progonu komšija i rođaka - muslimana (“Borba”, 12. maja 1992). Početkom maja, jedan stranac iz misije UNHCER-a, koji je boravio u tom gradu, izjavljuje: “U Foči nema normalnih znakova života… Ulice su puste, sukobi su natjerali 15.000 stanovnika da napuste domove...” (“Borba”, 9. maja 1992). U prvoj polovini aprila, srpska TO sa paravojnim formacijama stavile su pod kontrolu opštine Čajniče i Rudo i izvršile masakre nad muslimanskim stanovništvom. Iz tih mjesta, kao i iz Višegrada, Rogatice i Foče, izbjeglo je trideset do četrdeset hiljada Muslimana u Goražde. Goražde i okolina postali su područje za koje su se muslimanska i srpska strana (od maja 1992. do kraja rata) borile na život i smrt, u prvom redu, radi zatvaranja, odnosno otvaranja pravca koji povezuje Srbiju (preko Goražda) sa istočnom Hercegovinom. Borbe u istočnoj Bosni od početka do kraja rata pokazale su da je taj dio Bosne za Srbiju bio strateški značajan, a dolina Drine od vitalnog značaja. I zato su u tom području izvršene najveće operacije etničkog čišćenja.