RAT – RATOVI U BOSNI I HERCEGOVINI (1991 – 1995) “U Jugoslaviji i Bosni se vodio rat prevarenih nacija.” OPERATIVNE NAMJERE I TOK DEJSTAVA Tok rata u BiH pratili su procesi međunarodnog pregovaranja, ali i političkih, ekonomskih i vojnih mjera UN (SB) i EZ (EU), uz unutrašnje politička sukobljavanja i prestrukturiranje u svakoj od sukobljenih strana i diktate mentora u Beogradu i Zagrebu. Prije kratkog osvrta na borbena dejstva, dajem (prema svom saznanju), sažet prikaz sukobljenih strana. Što se tiče JNA, ona je predstavljala glavnu vojnu snagu u BiH, mada je armijsko rukovodstvo tvrdilo da nije umješana u oružane sukobe. Pored 2. armije, u čijem je sastavu bilo pet korpusa, na prostoru Hercegovine nalazili su se bilećki (do 1. aprila užički) i djelovi (Druga operativna grupa) podgoričkog (Titogradskog) korpusa u operativnoj ingerenciji GŠ JNA. Od 13. aprila u istočnoj Bosni su angažovani djelovi 37. užičkog korpusa. General Kukanjac tvrdi da su “Srbi u BiH dobili gotovo cjelokupno naoružanje, municiju...” i druga sredstva koja su imali korpusi na teritoriji BiH i da je JNA “više od 90 odsto naoružanja, ubojnih sredstava svih vrsta i druge opreme” izmjestila na sigurne prostore i da je sve to “predato Republici Srpskoj, koja je time naoružavala svoju vojsku” (M. Mišović, “Borba”, 24. novembra 1993.) JNA je čuvala naoružanje i vojnu opremu TO BiH za oko 130.000 do 150.000 vojnika (ranije uzeto od TO i predato u armijska skladišta). Komande JNA u BiH su obezbjedile da oko 70% tog naoružanja dođe u ruke Vojske Republike Srpske. Na taj način je toj vojsci osigurana višestruka nadmoćnost i strateška prednost u odnosu na protivnike. Što ta i takva prednost nije iskorišćena za ostvarenje brže vojne pobjede, za posebnu je analizu. Možda je general Kadijević u pravu kada tvrdi: “Komande i jedinice JNA su činile kičmu vojske Republike Srpske sa kompletnim naoružanjem i vojnom opremom.” Međutim, njegove analize u tekstu koji sljedi treba odmjeriti prema rezultatima i posljedicama tog rata, koje se mogu u najvažnijim elementima realno procjenjivati ili bar sa dosta vjerovatnoće očekivati. Kadijević konstatuje: “Ta vojska (JNA I. R.) je, uz puni oslonac na srpski narod i njegovu svestranu podršku, kao što svaki savremeni rat traži, zaštitila srpski narod i stvorila vojničke pretpostavke za adekvatno političko rješenje koje će odgovarati njegovim nacionalnim interesima i ciljevima, razumije se, u mjeri u kojoj to sadašnje međunarodne okolnosti dozvoljavaju” (Moje viđenje..., str. 48). JNA u BiH je bila srpska (djelimično i crnogorska) vojska i glavni oslonac (u početku 1991) srpskim autonomijama, a kasnije Republici Srpskoj. Za transformaciju 2. armije u Vojsku srpsku trebalo je malo organizacionih napora (radilo se o izmjeni vojničkih simbola i zastava), pa je sve završeno do kraja aprila. U Banja Luci je (30. aprila) general Blagoje Adžić saslušao izvještaje o situaciji od generala Momira Talića, komandanta (banjalučkog), Ratka Mladića (kninskog) i Špire Nikovića (bihaćkog korpusa) i dogovorio se oko obrazovanja “nove vojske srpske BiH...”. Adžić je izbjegao da bilo šta kaže o tome, ali su to uradili lokalni političari (Radoslav Brđanin). Oni su saopštili: “Mi moramo ovdje odmah angažovati krajiško stanovništvo radi obrazovanja jedinstvenih oružanih snaga za zaštitu Kninske krajine, Like, Korduna, Banije, zapadne Slavonije i Bosanske krajine...”, a u “sastavu vojske našle bi se snage kninskog, bihaćkog, banjalučkog, tuzlanskog, sarajevskog, bilećkog i petog korpusa RV i PVO, čija bi organizacijska struktura bila prilagođena konkretnim uslovima...” Tih dana se već znalo ko je predviđen za komandanta te vojske (B. Mitrović, “Borba”, 7. maja 1992). Bilo je aktuelno pitanje tzv. povlačenja JNA iz BiH. Politički vrh SDS (tj. Republike Srpske) tim povodom obratio se javnosti. Tomislav Šipovac je na konferenciji za štampu (6. maja na Ilidži) izjavio da je povlačenje JNA iz BiH “početak ostvarenja odluke srpskog naroda o izmještanju jedinica JNA na srpske prostore”, tj. “Jugoslovenska narodna armija se ne seli, ne premješta, već se ona izmješta na srpsku teritoriju. Ostaje vojska koja je i do sada, najvećim dijelom, bila srpska (i) ova odluka u isto vrijeme znači formiranje srpske armije” (“Borba”, 8. maja 1992). Skupština Republike Srpske (12. maja) usvojila je Zakon o preuzimanju JNA, a general Ratko Mladić je imenovan za komandanta. Transformacija JNA u Vojsku srpsku ili “njeno formalno presvlačenje”, najmanje je uticalo na Hrvatsko vjeće odbrane, jer je u to vrijeme u JNA bilo malo pripadnika hrvatske nacionalnosti. Ranije su se u BiH obrazovali “frontovi” između snaga JNA i srpskih teritorijalaca, na jednoj, i Hrvatske vojske i formacija HVO, na drugoj strani, u dolini Neretve, oko Kupresa i u bosanskoj Posavini. Obavještajna služba JNA cijenila je (aprila), da u zapadnoj Hercegovini ima 12 do 15.000, u rejonu Travnik-Bugojno 3.000, na prostoru Bosanski Brod-Derventa 10 do 12.000 i u Bihaću do 2.000 pripadnika HVO i HOS-a. Te snage su se smatrale pripadnicima Herceg-Bosne i nisu pristajale da se stave pod komandu Štaba TO BiH. U aprilu 1992. Hrvatska vojska Republike Hrvatske imala je na teritoriji BiH šest brigada, od čega je pet brigada (sa oko 70 tenkova) bilo na prostoru Bosanski Brod-Derventa. Republika Bosna i Hercegovina, koju su 6. aprila 1992. priznale EZ, SAD i više drugih država, nije imala armiju. Postojale su paravojne formacije pod kontrolom SDA (tzv. zelene beretke i Patriotska liga). One su se od početka srpsko-hrvatskog sukoba u Hercegovini, oko Kupresa i u bosanskoj Posavini svrstale na stranu Hrvatske vojske. Kada se početkom aprila rat proširio na Sarajevo, najbolje organizovana snaga, koja je stala uz legalnu vlast, bile su jedinice milicije. One su prihvatile udare JNA, srpske TO i paravojnih formacija, a centri službe bezbjednosti i krizni štabovi postali su vojne komande. Rukovodstvo Republike BiH je (8. aprila) proglasilo neposrednu ratnu opasnost, preformiralo dotadašnji republički štab TO (komandant - general D. Vukosavljević, a načelnik štaba - general F. Jakić) i imenovalo novi (komandant pukovnik H. Efendić, načelnik štaba - pukovnik S. Šiber), a za privremeni amblem u jedinice TO uvelo stari bosanski grb (štit sa ljiljanima). Izdata je naredba da se do 15. aprila sve oružane grupe stave pod komandu štabova TO. Pod uticajem svega što se prethodnih mjeseci događalo u BiH, naročito zločina nad Muslimanima u Bijeljini, Zvorniku i drugim mjestima, kao i granatiranja Sarajeva, iz JNA je otpočelo masovno osipanje starješina i vojnika muslimanske nacionalnosti. Do sredine aprila 1992. godine je na stranu TO Republike BiH prešlo u Sarajevu 230, a na prostoru cijele Republike oko hiljadu oficira, među kojima i manji broj vojnika srpske nacionalnosti. Nema pouzdanih podataka o broju pripadnika u TO BiH (aprila 1992), od koje je obrazovana Armija Republike BiH. General Života Panić je u Skupštini Jugoslavije iznio podatak da su te snage imale oko 50 hiljada, a obaveštajna služba JNA cjenila je da u sjevernoistočnoj Bosni ima 10 do 15.000, u Cazinskoj krajini 8-10.000, u gornjem Podrinju 8.000, a na ostalim područjima 4-6.000 vojnika. Republički štab TO BiH obavijestio je da se u jedinice pod njegovom komandom prijavilo nekoliko desetina hiljada, da ima primjera “da se prijavljuju i srpski teritorijalci, ali još uvijek skromno” i da “Sarajevo brani blizu 20.000 naoružanih ljudi” (M. Lučić, Branićemo se - partizanski, “Borba”, 16. aprila 1992.) Obavještajna služba JNA cjenila je da u okviru TO BiH ima 48 opštinskih kriznih i osam regionalnih štabova (za Sarajevo, Doboj, Cazin, Prijedor, Livno, Mostar, Višegrad i Tuzlu). Do nestanka JNA sa ratne pozornice u BiH, tri ratujuće strane vršile su mobilizaciju. Pošto su ranijim popunama (april-maj 1992) mogućnosti prikupljanja novog ljudstva bile iscrpljene na teritoriji Republike Srpske, vršena je mobilizacija izbjeglica u Srbiji i Crnoj Gori. Za neodazivanje na vojni poziv prijetilo se sankcijama. Glavni oblik popunjavanja jedinica TO BiH u sarajevskom i tuzlanskom regionu, gdje su vođene i najteže borbe, bio je na dobrovoljnoj osnovi. To su omogućili zločini koje su izvršile nacionalističke, u prvom redu, srpske paravojne jedinice pod komandom štabova JNA. Kriminalistički delikti i genocidne radnje jasno su pokazivali da ratni cilj nije osvajanje vlasti, već uništenje muslimanskog naroda i zaposjedanje njihove teritorije. O naoružanju Armije BiH (april-maj 1992), takođe, nema pouzdanih podataka. U prvo vrijeme, raspolagala je lakim naoružanjem, nabavljenim 1991. i 1992. za tzv. zelene beretke i formacije Patriotske lige, i naoružanjem koje je ostalo iza jedinica JNA u Sarajevu, Zenici, Tuzli, Bihaću i Konjicu. Opremljenost samo lakim naoružanjem, prisilila je Armiju BiH da koristi partizansku taktiku, modifikovanu time što su njene jedinice izvodile aktivnu odbranu - radi zaštite stanovništva - uz primjenu masovne fortifikacije položaja. Za rekonstrukciju borbenih dejstava nedostupna je operativna dokumentacija sukobljenih strana i dokumenata iz kojih se mogu utvrditi namjere i aktivnosti. Imajući u vidu to ograničenje, sekundarni izvori (štampa i literatura) daju mogućnost da se koliko-toliko ocrta globalna slika onoga što se dogodilo. Zbog toga će se globalni planovi i definisani ciljevi iznijeti kao hipoteza oslonjena na ono što se zbivalo u početnom periodu rata. Na osnovu do sada zabilježenog, može se dosta pouzdano tvrditi da su politički vrh Srbije, najviše komandovanje JNA i druge snage koje je neposredno i posredno kontrolisao režim u Srbiji, pripreme za rat počeli u februaru 1992. Računalo se da će rat kratko trajati. Tu ocjenu potvrđuje i izjava V. Draškovića da su mu Karadžić i Krajišnik izjavili - kada se (u januaru 1992) sastao s njima da ih odvrati od ratne opcije - “kako je sve dogovoreno i kako će rat biti kratak” (“Vreme”, 29. avgusta 1994.) Mnoge poznate činjenice navode na zaključak da je Republika Srpska (ili politički vrh Srbije) zaista smatrala da će vrlo brzo, upotrebom nadmoćne vojne sile, ostvariti vojne i političke ciljeve u BiH. U početku rata vojni ciljevi (po razvoju događaja) vjerovatno su bili: ovladati dolinom Drine, zauzeti Sarajevo, otvoriti široki koridor preko bosanske Posavine i sjevernog dijela srednje Bosne do Bosanske krajine, zaposjesti lijevu obalu Neretve i, pri kraju tog operativnog ciklusa ili možda i ranije, izolovati muslimanske enklave u dolinama Sane i Une i uspostaviti sigurne veze sa srpskim oblastima zapadno od Une. Za ostvarenje ovih ciljeva najvažniju ulogu je imala JNA, mada su se njene komande, političko rukovodstvo Srbije i ostali faktori trudili da tu ulogu prikriju. Čak im je u tome - izjavama da nema dokaza o direktnom mješanju Armije na strani napadača - na izvijestan način pomagao i A. Izetbegović (“Borba”, 11-12. aprila 1992.) Strana koju oličava Herceg Bosna (u kojoj je glavni faktor vrhovništvo Hrvatske) imala je namjeru da održi bosansku Posavinu, da preko Kupresa osigura komunikaciju sa srednjom Bosnom i zagospodari dolinom Lašve, Mostarom (kao novim sjedištem) i područjem na lijevoj obali Neretve, od Stoca do Neuma. Muslimanska strana, koja je politički dominirala onim što se tada podrazumjevalo pod Republikom BiH, vjerovatno nije imala, niti je mogla imati operativnih planova za početni period rata. Bilo joj je najvažnije da se održi, prisiljena na defanzivu, dok su druge dvije strane, naročito Republika Srpska, u početnom periodu rata imale punu inicijativu. Teško je prihvatiti tvrdnju generala M. Kukanjca da je A. Izetbegović imao plan “da izazove nerede u dolini Drine (udarom Muslimana na Srbe), da se to međunarodnoj javnosti prikaže kao agresija Srbije na suverenu državu Bosnu i Hercegovinu...” i da je cilj toga bio “definitivna islamizacija doline Drine...” (M. Mišović, “Borba”, 22. novembra 1993.) Pokušaćemo dati najopštiji tok i rezultate dejstava, s napomenom da, je za mnoge pojedinosti teško doći do istorijske istine, jer su jako ograničene mogućnosti kritičkog procjenjivanja raspoložive građe, pa su i moguće greške posljedica tih ograničenja.

Sadržaj

Prethodno poglavlje

Sledeće poglavlje