RAT – RATOVI U BOSNI I HERCEGOVINI (1991 – 1995) “Narodi BiH, ujedinite se protiv rata, nemojte pucati!” Komitet nacionalnog spasa POKUŠAJ DEMOKRATSKIH SNAGA DA SPRIJEČE RAT Poslije neuspjelog puča u Sarajevu, širom BiH su se umnožavali oružani incidenti. Protagonisti rata su ih izazivali kako bi stvorili uslove za upotrebu vojne sile. Tim povodom je Stranka demokratskih promena (23. marta 1992), na konferenciji za štampu (dr Zlatko Lagumdžija), ukazala da se “smišljeno i koordinirano potpaljuje ratni požar po dobro poznatom scenariju, a republička Skupština se ne sastaje, Vlada je nemoćna, a MUP paralisan. To je žalosna slika stvarnosti i još jedna pogubna posljedica politike nacionalnih stranaka”, koje djeluju po principu “što gore to bolje - njihov jedini politički program, mržnja - jedina im je ideologija, a sila oružja - jedini politički argumenat”. Dr Lagumdžija je pozvao demokratske snage da se okupe oko građanskog fronta (bloka), istakavši da tu inicijativu podržavaju i mnogi vanstranački orijentisani građani; da je programu bloka očuvanje cijelovite BiH, formiranje nove prelazne vlade, raspisivanje prijevremenih izbora i razoružavanje nacionalnih i drugih paravojnih formacija On je tom prilikom osudio umješanost Hrvatske i Srbije u sukobe u BiH i zatražio od JNA da sarađuje i sa republičkim vlastima (“Borba”, mart 1992). Narednih dana, opozicione stranke se još odlučnije angažuju protiv uvlačenja BiH u ratnu katastrofu. Ukazivale su na nedosljednost nacionalnih stranaka, na kontradiktornu poziciju SDA u zalaganju za građansku republiku, konfuziju u redovima HDZ, koja je u početku bila “ključni Karadžićev adut za etničku kartografiju”, na destruktivno ponašanje SDS i na to da u BiH ne vladaju nacionalne stranke, već da su pravi gospodari Milošević, Tuđman, JNA i međunarodna zajednica. Ratni protagonisti nisu odustajali od svog cilja. Tek obrazovana Vlada Republike Srpske stavila je, na prostorima koje je kontrolisala, miliciju i organe bezbjednosti pod svoju kontrolu, odstranjujući pripadnike nesrpske nacionalnosti. Smotra novoformiranih (srpskih) milicijskih jedinica izvršena je, uz intoniranje “Bože pravde”, marta na Sokolcu, a aprila u Trebinju. U Sarajevu je održan protestni skup (4.000 do 5.000) milicionera protiv nacionalnih podjela u BiH i u samom MUP-u. “Borba” je (2. aprila) objavila: “Strah od opšteg krvoprolića poprimio je juče među Bosancima i Hercegovcima gotovo panične razmjere. Juče u Sarajevu, panično su se pakovali koferi sa najnužnijim stvarima i bježalo - neko u matični nacionalni kraj, neko - po istoj logici - u sigurniji kvart. Sarajevski fakulteti su bukvalno opustjeli, kafane takođe...” I dalje: “Stranačko - nacionalne vojske su uglavnom na položajima i u gradovima i u selima, pripravne da zapucaju…” Oglasili su se Narodni front i Centar za antiratnu akciju, a ponovo se (3. aprila), građanima obratila SDP BiH, sa porukom: “Ne preostaje nam ništa drugo nego da, udruženi oko demokratskih snaga u svim mjestima i gdje god to možemo, oborimo opštinske vlade i druge raznorazne institucije i umjesto njih izaberemo privremene, svenarodne organe vlasti” - jer je - “na Bosnu i Hercegovinu izvršena klasična spoljna i unutrašnja agresija” (“Borba”, 4-5. april 1992) Iako se ratni požar širio u mnogim krajevima, Sarajevo je postajalo najvažniji centar oružanih sukoba. Poslije proglasa SDP, Predsjedništvo BiH je objavilo mobilizaciju TO (zbog upada paravojnih formacija u Bijeljinu i zločina koje su počinile u tom gradu), s čime se nisu saglasili B. Plavšić i N. Koljević i zatražilo od JNA da TO vrati naoružanje i vojnu opremu. Alija Izetbegović je uputio poziv građanima da ne idu u rat (“niko vas ne može naterati da dignete ruku na komšiju”), pripadnicima JNA da budu lojalni BiH i da “znaju da će se ona odnositi prema njima onako kako se oni u ovim teškim trenucima budu odnosili prema njoj”, a porodicama žrtava koje su pale u Bijeljini izrazio je saučešće. Biljana Plavšić je poručila “da je jedina briga Predsjedništva BiH da se sačuva mir, dok se ne nađe političko rješenje...”, a muslimanskim vjernicima je čestitala Bajram (“Borba”, 4. april 1992.) Rukovodstvo SDS i general M. Kukanjac nisu vjerovali u miran rasplet sukoba, a RS je izdala naređenje da se u sredinama zahvaćenim nemirima aktiviraju krizni štabovi TO, CZ i rezervne milicije srpskog naroda (“Politika”, 5. aprila 1992). U noći između 4. i 5. aprila, specijalne milicijske jedinice i formacije tzv. zelenih beretki zaposjele su republički MUP, nekoliko milicijskih stanica i vitalne objekte u Sarajevu. Ministarstvo odbrane BiH naredilo je starješinama TO da se potčine starješinama javne bezbjednosti, a Vlada BiH je obavijestila UN i više vlada stranih država o vojnim mjerama koje je preduzela. Obratila se i vladama Srbije, Crne Gore i Hrvatske, sa zahtjevima da se uzdrže od političkih i drugih aktivnosti. Pozvala je građane da se BiH brani “kao naša zajednička domovina”. Počelo je okupljanje građana pred Skupštinom BiH. Na jednu od kolona koja se kretala na to zborište, otvorena je vatra sa Grbavice. Upravo kada je na trgu pred Skupštinom BiH počinjao protest, kilometar-dva dalje od tog mjesta, oko 17 časova, specijalci iz milicije, jedinice TO i 2-3 tenka (imala ih je samo JNA) pod kontrolom Republike Srpske, napali su na Vracama školu MUP-a, ovladali ovim lokalitetom i najvažnijim topografskim objektom na južnoj ivici Sarajeva. Taj prvi ratni okršaj bio je dobro proračunat, jer se sa Vraca štiti i kontroliše put Pale-Trebević-Lukavica (gdje su se nalazile oklopne i jedinice PVO sarajevskog korpusa), a u isto vrijeme se iz tog rejona može prodrijeti ka Vogošći i izvršiti presjecanje grada. U vrijeme borbe na Vracama i dok je trajao miting pred Skupštinom BiH, nad Sarajevom su se pojavili “migovi” Jugoslovenskog ratnog vazduhoplovstva. Te događaje prenosila je televizija. Okupljenim građanima pred Skupštinom BiH tada su se obratili glumci Rade Šerbedžija i Josip Pejaković, profesor dr Zdravko Grebo i drugi. Obrazovan je “Koordinacioni odbor građanskog otpora”, a dio građana je zaposio zgradu Skupštine. Formulisan je zahtjev da Skupština izglasa nepovjerenje aktuelnoj Vladi, da se obrazuje Vlada nacionalnog spasa i prekine rat. Toj akciji pridružili su se reformisti Srbije, Beogradski krug, Centar za antiratnu akciju, Republikanski krug, UJDI i Civilni centar otpora (svi iz Beograda). Dok se to događalo ispred i unutar Skupštine, u TV studiju su okupljeni lideri tri nacionalne stranke, komandant 2. armije i šef misije EZ za BiH. Iznuđena je saglasnost da ne prekidaju pregovore dok ne postignu dogovor. Tu je stigao i general S. Nambijar, komandant UNPROFOR-a, i uputio apel građanima da sačuvaju mir, odlože oružje i pomognu da se obnovi mirovni proces. Međutim, te poruke nisu uticale na dalji tok događaja. Pucalo se na sarajevskim ulicama, a ne samo na Vracama. Tanjug je emitovao, a “Politika” prenijela da su tog dana, prema podacima iz sarajevskih medicinskih ustanova, u neredima i puškaranju, “kada se kolona nenaoružanih građana sukobila sa naoružanim ekstremistima, 4 osobe izgubile život, a 21 lice je teže i lakše povređeno”. Rasplet dramatičnih zbivanja Mostar i Jajce pokušali su 5. aprila razrješiti manifestacijama mira. Mostarci su izrazili bunt protiv protagonista “političkih odluka kojima im se namjesto bolje budućnosti nude bratoubilački rat i ratna stradanja”. Jajce se oglasilo “pjevajući pjesmu ‘Jugoslavijo’ i kličući ‘nećemo podjele, hoćemo mir’, ‘ne daj se Bosno’ i ‘ostavke, ostavke’, a ulicama tog grada večeras se kreće kolona građana na čijem se čelu nosi fotografija Josipa Broza Tita...” (“Politika”, 6. aprila 1992). Noć između 5. i 6. aprila u Mostaru i Jajcu protekla je bez oružanih sukoba, u Sarajevu su zaraćene strane težile da stvore što bolje uslove da narednih dana zagospodare gradom. O akcijama JNA u tim aprilskim danima u Sarajevu podatke je dao general Kukanjac: “Blokadom Sarajeva, koja je početkom aprila izvršena po mom naređenju, i stavljanjem aerodroma ‘Butmir’ pod našu komandu, željeli smo: da spriječimo ulazak ustaških, HOS-ovskih i drugih hrvatskih bandi iz Mostara i muslimanskih ekstremista iz Zenice i Tuzle u Sarajevo, jer smo dobili pouzdano obavještenje da te snage pripremaju pokret na Sarajevo...” (M. Mišović, “Borba”, 19. novembra 1993). U atmosferi neizvjesnosti, Sarajevo je dočekalo 6. april, dan na koji je 1945. oslobođeno od fašizma. Borbe su utihnule, a od jutra počele su pristizati mase građana na trg ispred Skupštine BiH. Priključivale su se i kolone koje su dolazile iz drugih gradova, probijajući blokadu oko grada. Masa se pretvorila u “svenarodni parlament” i tražila smjenu vlasti nacionalističkih stranaka i obrazovanje Vlade narodnog spasa. U Tuzli je demonstriralo oko trideset hiljada ljudi, u Doboju oko deset hiljada, u Travniku - više hiljada, u Modriči - preko pet hiljada, a u Bihaću - oko dvanaest hiljada. Na svim skupovima su bile jugoslovenske i BiH zastave, slike Josipa Broza Tita i zahtjevi da se zabrane nacionalne stranke, da njihove vlasti podnesu ostavke, da se obrazuje Narodna vlada - za zajednički život, a protiv nacionalnih podjela i za jedinstvenu BiH. U ratnom ambijentu, kada su pred auditorijem od oko šezdeset hiljada ljudi izgovarane poruke mira, iznenadno je na goloruke građane otvorena snajperska vatra iz hotela “Holidej in”, gdje se, u prethodna dva mjeseca, nalazio Krizni štab SDS BiH. “...Strah i panika neočekivano se pretvaraju u odlučnost bespomoćnih da goloruki krenu prema ‘Holidej inu’.” Stigli su tamo, a onda je počeo okršaj specijalne jedinice MUP BiH sa teritorijalcima. Nakon 15 minuta javljeno je da je 8 terorista uhvaćeno, da ih u hotelu ima još i da se po hodnicima i sobama vodi pravi rat...’ (“Borba”, 7. aprila 1992.) Kasnije su objavljena imena terorista, a među njima su bili i tjelohranitelji Karadžića i Koljevića. Poslije te borbe, na trgu je uspostavljena ranija atmosfera, a u zgradi Skupštine je obrazovan Komitet nacionalnog spasa u koji su delegirane 22 ličnosti raznih nacionalnosti i političkih opredjeljenja. RTV Sarajevo je počelo da emituje program sa natpisom na ekranu: “NARODI BiH UJEDINITE SE PROTIV RATA, NEMOJTE PUCATI!” U javnosti se pojavio i proglas Saveza rezervnih starešina za BiH, koji je potpisao dr Nenad Kecmanović, sa zahtjevom da JNA stupi u odbranu Sarajeva ili da podjeli oružje građanima da brane grad, da ostavke podnesu i Vlada i Predsjedništvo BiH, a da na čelo Vlade narodnog spasa dođe Fikret Abdić. Uspostavljena je veza između Izetbegovića i generala Kukanjca. Prvi je tvrdio da se na grad vatra otvara sa pet stotina mjesta, a drugi - da JNA nema nikakve veze s tim. Predsjedništvo BiH je naredilo prekid vatre, s tim da posebna komisija utvrdi ko je pucao, da se u Sarajevu zavede vanredno stanje i policijski čas i prihvatilo zahtjev za prijevremenim izborima u BiH. U proglasu SDA tog dana se isticalo da su u odbranu grada ustali branioci Sarajeva. “To su dobrovoljci - mladost Sarajeva - koji pod komandom Kriznog štaba i Patriotske lige BiH brane svaki pedalj napadnutog grada.” Dok su trajali žestoki okršaji za odbranu Sarajeva, tzv. Savezna skupština na Marindvoru vještom manipulacijom pred TV kamerama, čitavu noć i dan, izjednačava heroje i zločince. Televizija Sarajevo je malom broju vještih manipulatora dala veliki prostor: “Zajednički cilj je jasan - ostaviti BiH bez Vlade i Parlamenta na dan kada treba biti međunarodno priznata...” Osim toga, u tom proglasu se kaže: “...samozvani parlament ulice zloupotrebio (je) opravdani bunt naroda i pred očima miliona građana BiH započeo rušenje legaliteta i ustavnosti BiH” (“Srpski teroristi napali Sarajevo”, “Borba”, 7. aprila 1992.) Izetbegović je (6. aprila 1992), na TV Sarajevu izrazio žaljenje “što se događanje građana pretvorilo u agitaciju za jednu stranku i jednu ideologiju”. Sud o sarajevskim događajima dao je 6. aprila i Radovan Karadžić, ali preko Radio Beograda. Optužio je Izetbegovića i njegovu stranku i podsjetio na njihovu prijetnju da će - ako se ponove martovske barikade - u odbranu Sarajeva pozvati 200 do 300 hiljada ljudi. Karadžić je proteste protiv rata nazvao haosom koji je izazvan “da bi se prisilila Evropska zajednica da prizna Bosnu i Hercegovinu” (“Borba”, 7. aprila 1992). Sutradan je EZ (8. aprila 1992) priznala BiH, težeći da zaustavi rat. Iako nije postigla cilj, ta odluka je bitno uticala na okončavanje političke akcije koju su pokrenule i vodile opozicione stranke radi spriječavanja rata.

Sadržaj

Prethodno poglavlje

Sledeće poglavlje