| Sadržaj | Prethodno poglavlje | Sledeće poglavlje |
|
RAT – RATOVI U BOSNI I HERCEGOVINI (1991 – 1995)
BOSNA I HERCEGOVINA - OPERATIVNA OSNOVICA ZA RAT U HRVATSKOJ I NEPOSREDNE PRIPREME ZA RAT Procesi u BiH u mnogom su zavisili od raspleta jugoslovenske krize, ali i od značaja koji je svaka od sukobljenih strana davala bosansko-hercegovačkom prostoru u operativnim planovima. To se može zaključiti i iz onoga što je saopštio i V. Kadijević. On piše: “Glavne ideje iz osnovne zamisli na kojim su razrađeni planovi upotrebe JNA na cijelom jugoslovenskom prostoru su bile: poraziti hrvatsku vojsku potpuno, ako situacija dozvoli, obavezno u mjeri koja će omogućiti izvršenje postavljenih ciljeva; ostvariti puno sadejstvo sa srpskim ustanicima u Srpskoj Krajini; omogućiti dovršenje izvlačenja preostalih dijelova iz Slovenije; posebno voditi računa da će uloga srpskog naroda u BiH biti ključna za budućnost srpskog naroda u cjelini. Tome prilagoditi lociranje snaga JNA” (V. Kadijević, n.d. str. 134). Približavanjem rata u Sloveniji i nastavka rata u Hrvatskoj, intenzivirao se SDS u Bosanskoj krajini i istočnoj Hercegovini, jer su ti prostori dobijali sve veći značaj za projektovane operacije JNA u Slavoniji, ka Zagrebu, Splitu i Dubrovniku. Došlo je do još tješnjeg povezivanja komandi JNA i rukovodstava SDS u BiH. Jedna od značajnijih akcija bio je upad milicijskih i drugih formacija iz Knina u Titov Drvar, kao i smotra pred funkcionerima SDS i narodom (28. juna 1991). Time se (opet na Vidovdan) manifestovalo povezivanje Kninske i Bosanske krajine u vrijeme kada je počinjao rat u Sloveniji U istoj funkciji je bila i promocija akademika dr J. Raškovića za predsjednika banjalučkog Srpskog demokratskog saveza “Otadžbinski front” i “vidovdanska skupština” u Bosanskom Grahovu, na kojoj je usvojena Deklaracija o ujedinjenju Kninske i Bosanske krajine. Tim aktima, uz saglasnost Beograda, željelo se politički povezati te prostore, koji su bili važna operativna osnovica za rat u Hrvatskoj, i prisiliti SDA da se opredjeli za opciju tzv. krnje Jugoslavije, koja je tih dana plasirana u javnost. Pojavila se i tzv. beogradska inicijativa o istorijskom sporazumu Srba i Muslimana, a splasnula je tek kada su se SDA, HDZ BiH i većina opozicionih stranaka, opredjelile za suverenu i nezavisnu BiH. Ratna histerija je zahvatila cio jugoslovenski prostor. U Srbiji i Crnoj Gori je (početkom jula 1991) izvedena djelimična mobilizacija. Desničarske opozicione stranke (SRS, SPO, SNO) ubrzano su formirale paravojne formacije, same ili u saradnji sa JNA i SUP-om Srbije (SRS je tada od JNA dobila više od 30.000 automata). Isto su činile i vladajuće partije u Srbiji i Crnoj Gori, prikriveno ili preko paravojnih organizacija. Djelovi tih formacija su krenuli preko BiH na ratišta u Hrvatskoj ili su se zadržali u nekim krajevima BiH. Ratne pripreme zahvatile su veći dio BiH. U istočnoj Hercegovini su (srpske) paravojne formacije preuzele kontrolu saobraćaja, a uz podršku organa unutrašnjih poslova pod kontrolom SDS. Isto su činile (hrvatske) paravojne jedinice u zapadnoj Hercegovini. S obe strane Neretve preduzeta je mobilizacija. Početkom jula dolazi do djelimične mobilizacije i u Bosanskoj krajini. Predsjedništvo BiH (muslimanski i hrvatski dio), imalo je rezervisan ili negativan stav prema vojnim pripremama i upotrebi JNA sa teritorije BiH u ratu u Hrvatskoj. Tražilo se da se odgodi slanje regruta u JNA. Oko toga su se zaoštravali odnosi između nacionalističkih stranaka, naročito između SDS i HDZ. U BiH se javio snažan otpor njihovoj ratnoj politici (antiratni miting u Sarajevu, upad građana u Skupštinu u toku zasjedanja i pohodi velikih grupa građana iz Sarajeva, Zenice, Jajca, Doboja, Brčkog i drugih mjesta u Beograd.) Armijski vrh je u antiratnim akcijama vidio prepreke koje su mu kvarile operativne zamisli, jer nepopunjene jedinice nije mogao upotrebiti u skladu sa planovima. Zato se obrušio na proteste “roditelja, majki, sestara, mirotvoraca, pacifista itd. širom Jugoslavije”, ukazujući da “takvih akcija nije bilo u Hrvatskoj protiv hrvatske vojske, iako je ona izvršila opštu mobilizacju” (V Kadijević, str 136). Od jula 1991. širili su se ratni sukobi u Hrvatskoj, gdje je srpsko stanovništvo bilo većinsko. Oni su se prenosili i na bosanske pogranične krajeve u dolini Une (Bosanski Novi i Bosanska Kostajnica). Umnožavali su se i incidenti (Vlasenica, Teslić, Modriča, Gradačac, Velika Kladuša i dr) između JNA i milicije i lokalnih organa vlasti. Grupisanje JNA za operativne poduhvate iz BiH na pravcima Bosanska Gradiška-Virovitica, Bihać-Karlovac-Zagreb, Mostar-Split i iz Herceg Novog i Trebinja ka Dubrovniku i dolini Neretve, izazivali su usijavanje međunacionalnih i međuljudskih odnosa u BiH, ali i u Srbiji i Crnoj Gori. Za planirane operacije bilo je nužno dovesti nove jedinice JNA ili postojeće popuniti rezervistima iz Srbije i Crne Gore ili iz krajeva BiH, gdje ih se moglo mobilisati i motivisati za rat u Hrvatskoj. U takvim okolnostima, Predsjedništvo BiH zauzelo je antiratni stav i oduprlo se mobilizaciji i upućivanju regruta iz drugih republika u jedinice JNA na teritoriji BiH, s čim se nisu saglasili Nikola Koljević i Biljana Plavšić. Isticano je da BiH, sa 32.000 milicionara i 100.000 rezervista i TO, može obezbjediti mir na svojoj teritoriji. Generalštab JNA se nije obazirao na stav Predsjedništva BiH, već je rješio da se jedinice JNA u BiH popune dijelom rezervista iz Srbije i Crne Gore, koje su u BiH počele pristizati od sredine septembra 1991. Dio tih rezervista je bio agresivan i izazivao incidente, a slično su se ponašali pojedinci iz jedinica Užičkog i Titogradskog (Podgoričkog) korpusa, koji su (u septembru 1991) izbili u istočnu Hercegovinu. To je naišlo na osudu dela javnosti. Mirovnjaci iz Titograda ocjenili su “da slanje crnogorskih rezervista van Crne Gore i nedolično ponašanje u Hercegovini znači uvlačenje ove republike u građanski rat” i da je time “crnogorski režim od ratnohuškačkog postao i stvarno ratni...” (“Borba”, 25. septembra 1991). Ratom u Hrvatskoj, pogranični krajevi BiH se susreću s prvim talasom izbjeglica: u dolini Une stanovnici srpskih naselja sklanjaju se u susjedne bosanske krajeve; ispred jedinica JNA u istočnoj Hercegovini u izbjeglištvo kreću mještani iz muslimanskih i hrvatskih sela ka Mostaru, Splitu i Dubrovniku. Početkom oktobra, jedinice Titogradskog korpusa porušile su selo Ravno. U isto vrijeme, ispred paravojnih formacija HVO počinje egzodus srpskog stanovništva iz Mostara i Čapljine ka istočnoj Hercegovini. U Bosanskoj krajini, ratni problemi rješavaju se - sa stanovišta potreba JNA i političkih snaga kojima ona služi - uspješnije nego i u jednom kraju BiH. Dvanaestog septembra je opšta mobilizacija, na koju se srpsko stanovništvo odaziva. Peti korpus JNA (Banja Luka) izrasta u najsnažniju operativnu jedinicu i u jesen 1991. postiže zapažene rezultate u Zapadnoj Slavoniji. U tom periodu rata u Hrvatskoj, u BiH vlada “haos na svim nivoima”. Vlada se ne sluša, milicija se usteže da razoruža pripadnike paravojnih formacija, koji sve više postaju paralelni “čuvari reda”. Septembra 1991. republički MUP saopštava da je Republika puna oružja, koje je podjeljeno po nacionalnoj osnovi, navodeći mjesta lokacije srpskih i muslimanskih paravojnih odreda i ističući kako hrvatske paravojne jedinice stiču iskustva na ratištima u Hrvatskoj i blokiraju saobraćajnice oko Travnika da bi spriječili odvoženje naoružanja iz tamošnjih fabrika u jedinice JNA. Ta konfuzna situacija, u vrijeme kada operacije u Hrvatskoj, uključivši i one oko Dubrovnika, sve do ušća Neretve, zapinju i nailaze na otpor hrvatskih snaga, prisilila je Generalštab JNA da, zbog nedostatka snaga, odustane od prodora iz Mostara prema Splitu. Radi svih ovih problema, u Sarajevu je (15. oktobra 1991), održan sastanak između Predsjedništva i Vlade BiH (B. Plavšić, N. Koljević i drugi). S bosanske strane izražavano je uvjeravanje da se ništa neće uraditi protiv JNA, a Kadijević je obećao da će sve učiniti da se ratni sukobi ne prenesu na BiH. U saopštenju s tog sastanka navedeno je da će JNA obezbjediti međunacionalni mir u BiH i razoružati paravojne formacije. Kadijević je taj sastanak i njegove rezultate prešutio u svojoj knjizi. Četnički vojvoda V. Šešelj, došao je novembra 1991. u Trebinje da izvrši smotru jedinica JNA. Taj prividno marginalni slučaj pokazivao je koliko je odmakla saradnja vladajućeg režima u Srbiji i armijskog vrha sa jednom pronacističkom strankom. Pošto je bilo izvjesno da Republika srpskog naroda BiH (kasnije Republika Srpska) neće moći da se mirnim putem izdvoji iz BiH, srpski (i armijski) politički vrh je računao sa vojnom opcijom. Ona se zasnivala na superiornom položaju JNA, posebno na BiH prostoru, u odnosu na moguće protivnike, to jest, oružane snage i paravojne formacije Hrvatske, kao i na one snage TO, milicijske jedinice i paravojne sastave u BiH, koje u vrijeme početka ratnih operacija mogu biti pod kontrolom političkih snaga koje će se suprotstaviti izdvajanju “srpskog” dijela iz BiH. Ranije je pomenuto da je vojni vrh predviđao ključnu ulogu srpskog naroda u BiH za budućnost srpskog naroda i odgovarajući raspored snaga JNA radi osiguranja te uloge. Poslije poraza i napuštanja Slovenije i djela Hrvatske, Generalštab JNA je zaključio da u BiH treba imati jake snage radi svake sigurnosti i radi podrške snagama u Srpskoj Krajini. Krajem 1991. odlučeno je da se snage na teritoriji BiH, zapadne Slavonije, Baranje, Korduna, Like i Kninske krajine objedine pod komandom novoformirane 2. armije, za čijeg je komandanta postavljen general Milutin Kukanjac. U to vrijeme, već je bila rasformirana komanda 5. vojne oblasti (Zagreb), a iz Slovenije i Hrvatske stigli su djelovi 13. korpusa (iz Rijeke) u Hercegovinu, 10. zagrebačkog korpusa - u Bihać i 14. ljubljanskog u Zenicu i Doboj. Operativno područje 9. kninskog korpusa je prošireno na južne djelove Bosanske krajine do linije Bosansko Grahovo-Livno-Kupres. Iz Hrvatske je prebaziran 5. korpus RV i PVO u Bihać i Banja Luku. Tako se januara 1992. na teritoriji BiH prikupilo osam korpusa JNA (sarajevski, tuzlanski, banjalučki, bihaćki, hercegovački, užički, titogradski i 5. korpus RV i PVO). Iz rata u Hrvatskoj JNA je izašla pod teškom moralnom hipotekom zbog saradnje s paravojnim formacijama s četničkim obilježjima, razračunavanja s civilima, uništavanja naselja (Vukovar, Dubrovnik, Konavle i dr), istorijskih spomenika, bogomolja i drugih objekata. Pod uticajem HDZ-a, a više zbog nedjela koje su počinile pojedine njene jedinice na prostorima Hrvatske, zbog razaranja i svojatanja Dubrovnika “kao prestonice srpske Hercegovine i Crne Gore” i ponašanja u Hercegovini, većina Hrvata u BiH doživljavala je JNA kao okupatorsku vojsku (S. Cerović, “Vreme”, 9. decembra 1991). U demokratskoj javnosti vladao je, takođe, nelagodan osjećaj zbog nedoličnog ponašanja pojedinih jedinica JNA. Zaokret je nastao svrstavanjem vrha JNA iza politike i ciljeva populističkog režima u Srbiji. To je od JNA udaljavalo i mnoge komuniste koji su bili u redovima SDP BiH, reformiste i druge demokratske stranke BiH, ali je, takođe, odvajalo komandne strukture JNA od onih koji se nisu svrstavali iza SDS BiH. U armijskim jedinicama se tada još uvijek nalazio veliki broj starješina vezanih za Savez komunista - Pokret za Jugoslaviju - kojima je bio bliži SDS i, posebno, režim u Srbiji, od lijevih demokratskih snaga u BiH. Sve je to uticalo da se u JNA otvori proces diferencijacije po nacionalnoj osnovi. Iz njenih redova su se osipali starješine i vojnici hrvatske i muslimanske nacionalnosti, jer je već bilo jasno da se JNA “nacionalno odredila i stavila u službu samo jedne političke stranke i zastupa njene interese”, a “raspoređena je na one teritorije koje je već od ranije kao srpske odredio R. Karadžić” (N. Sarač, “Nedjelja”, 1. marta 1992). Pored JNA, u BiH je postojala i druga, važna strategijska komponenta vojne moći: snažni kapaciteti vojne industrije i infrastrukture za rat, a snage koje su gospodarile tim potencijalima imale su veliku prednost. U Novom Travniku nalazila se fabrika (evropskih mogućnosti) za proizvodnju artiljerijskog naoružanja, u Vogošći (kod Sarajeva), Goraždu, Konjicu i Bugojnu - preduzeća za proizvodnju municije i minsko-eksplozivnih sredstava; u Vitezu - proizvodnja eksploziva, u Sarajevu - fabrike za proizvodnju sklopova za tenkove, transportere, optičke i druge instrumente; u Mostaru - fabrika školskih i borbenih aviona i helikoptera. U Banja Luci - fabrika za izradu elektronskih uređaja i instrumenata. U Hadžićima (kod Sarajeva), Travniku i Banja Luci bili su remontni zavodi za održavanje i opravku raznih vrsta borbenih sredstava, a u Rajlovcu (kod Sarajeva) - Zavod za potrebe RV i PVO. Iako su u 1991. iz nekih od tih fabrika u Srbiju i Crnu Goru izmještene vitalne instalacije, postrojenja i tehnička dokumentacija, u BiH su ostali snažni vojnoindustrijski potencijali. Otuda će držanje ili preotimanje Goražda, Konjica, Viteza, Bugojna, Novog Travnika ili Vogošće, najčešće imati cilj da se ostvari kontrola nad proizvodnjom vojnih fabrika. JNA je u BiH izgradila komandnu infrastrukturu, sposobnu da djeluje i u uslovima nuklearnog rata. Na području Sarajeva je postojalo komandno mjesto za operativno-strategijsko komandovanje, a oko Han Pijeska (ispod planine Žepe) komandno mjesto za strategijsko-operativnu komandu. U Foči i Konjicu podignuti su pod zemljom objekti za rad vojnih ili saveznih institucija. U rejonu Bjelašnice izgrađen je centar veze velikih mogućnosti, povezan sa manjim centrima i TV relejima i repetitorima. Izgrađena je mreža aerodroma sa radarskim i drugim instalacijama - aerodromi kod Bihaća (sa podzemnim hangarima), Tuzle, Mostara i Banja Luke i aerodrom za civilno vazduhoplovstvo kod Sarajeva. Za oružanu borbu bile su od značaja velike ratne rezerve opreme na tlu BiH. Poseban vojni činilac u BiH bile su paravojne formacije pod kontrolom tri nacionalne stranke, odnosno njihovih mentora iz Srbije i Hrvatske. Te neregularne jedinice imale su, zbog specifičnog karaktera rata, veći značaj i ulogu nego što je bila njihova snaga. Njihova namjena je bila da podstiču, počinju, rasplamsavaju oružane sukobe i da izvršavaju “prljave” zadatke (masakri stanovništva, druge vrste nasilja i etničko čišćenje regiona od stanovništva protivničkih strana). Na muslimanskoj strani, njihov zadatak je bio da budu jezgro otpora i da služe za organizovanje Armije Republike BiH. Neke od muslimanskih paravojnih jedinica takođe su vršile nasilja. O organizaciji, brojnosti i naoružanju paravojnih jedinica, koje su formirane u BiH, ili su pristigle iz Srbije, Crne Gore i Hrvatske, nedostaju potpuniji podaci, jer su formirane prikriveno, najčešće u saradnji sa policijskim organima i komandama JNA, Hrvatske vojske ili organa bezbjednosti, koji su bili u službi nacionalnih stranaka. Koncem 1991. u BiH je legalizovana trgovina oružjem, koje je doturano mnogim kanalima i iz raznih izvora: iz skladišta JNA, preko ratnog plijena sukobljenih strana u Hrvatskoj, iz Srbije, Crne Gore i inostranstva. Javno se govorilo i pisalo o tome da se naoružanje paravojnih formacija vrši po stranačkoj osnovi. Pristalice SDS su oružje i opremu dobijali od JNA, iz Srbije i Crne Gore. Oružje za oružane snage HDZ stizalo je iz inostranstva i od jedinica hrvatske vojske. Privrženici SDA, oružje su dobijali iz islamskih zemalja preko Turske i Sandžaka. U 1991. je milicija u Sarajevu (na Bistriku) četiri puta otkrivala rakete u civilnim kamionima (umjesto banana), koje su iz Bara (Crna Gora) stizale u BiH! Poznavaoci trgovine oružjem tvrde da glavni akteri, koji su po pravilu ostajali u sjeni, nisu imali nikakvih “nacionalnih” predrasuda. Oni iz muslimanske sredine, prodavali su oružje i srpskim i hrvatskim paravojnim formacijama. Srpski “patrioti” su naoružavali muslimansku “Patriotsku ligu” i Paragine “hosovce”. U okviru neposrednih ratnih priprema - fortifikacijske radove su izvodile jedinice JNA i paravojne formacije HVO i HOS-a i u zapadnoj Hercegovini i u srednjoj Bosni. Najviše podozrenja izazvalo je utvrđivanje topografskih tačaka oko Sarajeva, posebno uređivanje vatrenih položaja za artiljeriju i raketne sisteme oko Crepoljskog i Bukovika. General Đurđevac, komandant sarajevskog korpusa, je tvrdio da su ti radovi u funkciji potreba protivvazdušne odbrane. Ali, to nije moglo obmanuti ni domaću, a još manje evropsku javnost. Događaji koji će usljediti od aprila 1992. pa nadalje, razotkrili su i ovu vojnu tajnu. |
| Sadržaj | Prethodno poglavlje | Sledeće poglavlje |