| Sadržaj | Prethodno poglavlje | Sledeće poglavlje |
RAT – RATOVI U BOSNI I HERCEGOVINI (1991 – 1995)
BIH PRED RAT U SLOVENIJI I HRVATSKOJ Poslije izbora, novembra 1990, nacionalne stranke u BiH bile su više preokupirane konstituisanjem tropartijske vlasti nego problemima koje je nametala jugoslovenska kriza. Raspodjelile su čelne republičke funkcije i resorne položaje u vladi, odnosno njenim institucijama. Sporili su se oko funkcije Bogića Bogićevića, člana Predsjedništva SFRJ, jer je Karadžić nastojao da ona pripadne nekom iz SDS, što nije prihvaćeno. Ljudi, koji su u većini vjerovali obećanjima nacionalnih stranaka, osjetivši se prevarenim, pokrenuli su u početku 1991. talas štrajkova, ali je taj socijalni bunt prigušen međustranačkim sukobima. Političkom scenom počelo je da preovladava (tro)nacionalno jednoumlje, prožeto mitovima i obojeno klerikalnim sadržajima sve tri konfesije koje se pojavljuju kao politički faktori. Takvo stanje ispoljilo se i u funkcionisanju Skupštine. Iako su na izborima ukupno osvojile samo 44% glasova, nacionalne stranke su pretendovale na to da predstavljaju volju “svojih” naroda. Napustile su građansku opciju, koja je bila dio izbornih obećanja. Njihovi poslanici su se pojavljivali kao predstavnici Srba, Muslimana ili Hrvata. Pošto ni jedna stranka u Skupštini nije imala apsolutnu većinu, zbog oprečnih globalnih ciljeva nisu pristajale na kompromise, a istovremeno su bile protiv “preglasavanja” u Skupštini, koja je imala multietnički i višestranački sastav. Shvativši da u takvoj Skupštini neće moći imati podršku za svoju politiku, protiv parlamentarnog (većinskog) odlučivanja prva se pobunila Srpska demokratska stranka (SDS). Blokirala je rad Skupštine i negirala legitimnost odluka koje nisu odgovarale njenim ciljevima i politici (čija je suština bila da svi Srbi moraju da žive u jednoj državi). Sociološka istraživanja su pokazivala da se većina stanovništva BiH opirala eskalaciji nacionalističkih raskola. Ali, kako su mediji iz Beograda i Zagreba dominirali BiH prostorom i indukovali sve više onoga što je bilo negativno i šovinizmom natopljeno u srpsko-hrvatskim odnosima, koji su bili čvorište jugoslovenske krize i sudbonosni za BiH, situacija se počela mjenjati u negativnom smislu. Iako široka javnost još nije shvatala opasnosti koje je po nju nosila opcija o podjeli BiH, u vrhovima sve tri nacionalne stranke ona je postajala osnova njihove politike. U SDS i HDZ BiH ta politika se počela provoditi u ostvarivanju dva povezana zadatka: ilegalnog formiranja paravojnih formacija i politikom “teritorijalizovanja” pretenzija na dijelove BiH. U te sukobe se uključivala i SDA i to na takav način što se prikazivala neutralnom, mada je u praksi naginjala na stranu HDZ. Počelo je rastakanje BiH i opšta paraliza njenih institucija, a nacionalizam je počeo da gospodari životom. Sredinom 1991. Predsjedništvo i Vlada BiH su bili nemoćni da se odupru procesima koji su paralisali i najosjetljivije poluge vlasti. O tome govori izjava ministra unutrašnjih poslova (Delimustafića), koji je na sjednici Vlade (8. juna) izjavio da je republički MUP “totalno blokiran stranačkim i nacionalnim podjelama, te da uveliko liči na libanonsku policiju”. Okrivio je Izetbegovića, Karadžića i Kljujića, da su povezani sa (kriminalnim) podzemljem. Bosna i Hecegovina je bila dezorganizovana, sistem vlasti paralisan, međunacionalni sukobi u porastu, a privreda u kolapsu. Nacionalne stranke su imale različit odnos prema BiH kao multietničkoj zajednici. SDS je imala negativan stav. Jaka struja u HDZ (tzv. hercegovačko krilo) imala je sličan odnos, dok su se drugi dijelovi te stranke kolebali između te i bosanske opcije, koja je bila za jedinstvenu BiH. SDA je težila da se BiH sačuva i osigura njen ravnopravni položaj s drugim jugoslovenskim republikama. Gledajući šire regionalne prostore, nijedna od nacionalnih grupa u BiH u njima nije imala apsolutnu većinu. Tako, na primjer, u Hercegovini od oko 456.000 stanovnika, 47,8% su Hrvati, 26,3% Bošnjaci (Muslimani), 20,4% Srbi, a 4% su Jugosloveni. Imajući u vidu te činjenice, HDZ je mogućnost da zagospodari Hercegovinom vidjela u povezivanju zapadne Hercegovine i okolnih opština u kojima je hrvatsko stanovništvo većinsko. Od 755.895 građana hrvatske nacionalnosti u BiH, u opštinama koje čine zapadnu Hercegovinu bilo ih je 138.819 (18,3%)*), a kada se njima priključe Hrvati iz Livna, Prozora, Mostara, Stoca i Neuma, onda na tom prostoru hrvatski etnos dobija većinu (od 63,3%), što je omogućavalo toj stranci da osigura dominaciju na većem dijelu Hercegovine, tj. stvaranje - tzv. Hrvatske zajednice Herceg-Bosna i njeno povezivanje sa Hrvatskom. *) Statistički podaci su iz popisa stanovništva marta 1991. Regionalno i republičko rukovodstvo SDS je na stanovištu da se granica između “srpskih” i “hrvatskih” teritorija u Hercegovini uspostavi na Neretvi. Od oko 93.000 Srba, istočno od Neretve živjelo je oko 85.000. SDS je oživjela ideju o tzv. staroj Hercegovini i nastojala da se u nju uključe Kalinovik, Foča, Goražde, Čajniče i Rudo. Tako uobličena oblast imala bi 182.607 stanovnika, od toga 101.104 (55,3%) Srba. Ovim povezivanjem eliminisala bi se bošnjačka većina (od 55,4%) u gornjem Podrinju i ostvarile teritorijalne veze sa Romanijom i Glasincem, gdje je srpsko stanovništvo bilo većinsko. U 29 krajiških i srednjebosanskih opština živjelo je 1.263.482 stanovnika, od toga 126.794 (10,0%) građana hrvatske, 473.378 (37,4%) bošnjačke i 566.269 (44,9%) srpske nacionalnosti, a 59.553 (4,7%) Jugoslovena. Imajući u vidu takvu međunacionalnu situaciju, krajiško i republičko rukovodstvo SDS rješilo je da postojeću stvarnost izmjeni, regionalno da poveže (u srpsku autonomnu oblast) oko 20 opština u kojima je ostvarena politička dominacija, da stvara uslove za integraciju najvećeg djela Bosanske krajine sa onim područjima Hrvatske gdje su Srbi većinsko stanovništvo, i da priključi “srpskim” prostorima i uže “srpske” cjeline i pojedina naselja iz opština gdje Srbi nisu većinsko stanovništvo. To djeljenje i spajanje vršilo se bezobzirno i trajalo je do kraja rata. U istočnoj Bosni, bošnjačko stanovništvo je ostalo u većini (iznad 50,1%). Imajući u vidu tu činjenicu, rukovodstvo SDS je regionalizaciju u toj oblasti vršilo na užim područjima, objedinjavanjem dvije ili tri opštine. Na toj osnovi od proljeća 1991. počelo je stvaranje tri srpske autonomne oblasti: romanijske, semberijsko-majevičke i birčanske. Između Sarajeva i Vlasenice srpsko stanovništvo je većinsko u opštinama Sokolac i Han Pijesak. Da bi se od njih stvorila srpska autonomna oblast (SAO), u maju 1991. izdvojena je iz Sarajeva - paljanska opština i priključena SAO Romanija koja je tada imala 37.489 stanovnika, od toga 25.149 (67,0%) Srba, 11.386 (30,0%) Bošnjaka i 799 (2,1%) ostalih. U SAO Semberije i Majevice uključene su opštine (Bijeljina, Lopare i Ugljevik) sa 154.837 stanovnika, od toga 89.940 (58,0%) Srba, 52.941 (34,4%) Bošnjaka, 1.861 (1,2%) Hrvata, 5.090 (3,3%) Jugoslovena i 5.007 (3,2%) ostalih. Reorganizacija, koju su vršila rukovodstva SDS I HDZ, obuhvatila je 50 od 109 opština u BiH. U njima je vršeno i paravojno organizovanje. Rukovodstva tih stranaka nisu krila da se sve to radi da bi se ti regioni BiH uključili u Srbiju i Crnu Goru, odnosno Hrvatsku, kada se za to stvore uslovi. U junu 1991. je Tomislav Šipovac, član Glavnog odbora SDS izjavio: “Za nas BiH kao suverena, samostalna, posebno antisrpska državna tvorevina u kojoj bi Srbi bili manjina, ne dolazi u obzir. Mi smo za federalnu, jedinstvenu BiH u Federativnoj Jugoslaviji. Svaki drugi model za nas je neprihvatljiv. Između Srba u BiH i drugih dijelova jedinstvenog srpskog naroda ne može biti državnih granica i neće ih biti. U slučaju rušenja Jugoslavije i stvaranja nezavisne bosanske države mimo naše volje, došla bi u pitanje cjelovitost Bosne. Bosanska krajina, koja obuhvata više od dvadeset opština, pripojila bi se SAO Krajini i, preko Slavonije, vezala se sa Srbijom. Istočna Hercegovina sa romanijskom regijom išla bi sa Crnom Gorom. Uspostavljene bi bile i druge regije, tj. kantoni, kao što su dobojski, semberijski, ozrenski... Ali smatram da (bi) te podjele, posebno u naznačenim granicama, bilo nemoguće izvesti mirnim putem.” Nastavljajući te zloslutne misli, Šipovac se upitao: “Kako, na primjer, podjeliti Sarajevo”, i odgovorio: “Ono je dobrim dijelom u romanijskoj regiji. Ukoliko, pak, dođe do podjele putem građanskog rata, te granice bi bile iracionalne. Ne bi važilo samo etničko pravilo, postavilo bi se i istorijsko, a posebno pravo jačeg! Ali pozivanje na takvu vrstu rješenja može pasti na um samo ljudima van pameti. Srpski narod je, ponavljam, prije svega za BiH u današnjim granicama u Federativnoj Jugoslaviji” (D. Čičić, “NIN”, br. 228, jun 1991.) U vrijeme kada su nacionalistički sukobi narasli, a vođstva nacionalnih stranaka ostala ukopana iza suprotstavljenih ciljeva, u raspravama oko položaja BiH i njenog preuređenja po nacionalnoj osnovi, vođa SDS, R. Karadžić je zaprijetio ratom u kome će “Muslimani vjerovatno nestati sa lica zemlje” (M. Tomić, “Nedjelja”, 20. oktobar 1991.) I u tim okolnostima su SDA i HDZ ostale na zahtjevu da BiH mora imati ravnopravan položaj sa Srbijom i Hrvatskom i da mora biti suverena i nezavisna. Konferencija u Hagu je insistirala da se BiH izjasni o svojoj sudbini. Političkoj javnosti bilo je jasno da Muslimani ne mogu prihvatiti cjepanje BiH, Srbi – dozvoliti da ih trećina živi van matice u dvije države (BiH i Hrvatska), a Hrvati, naročito oni iz Bosne, da ih veći dio ostane van Hrvatske. Analizirajući te dileme, komentator je zabilježio: “Pa tako svaka hladna analiza nužno dolazi do avnojevskih principa kao zasad jedino moguće polazne tačke za zajedničko rješenje. Ništa bolje, naprosto nije pronađeno” (T. Loza, “Nedjelja”, 20. oktobar 1991.) Tih dana je u Skupštini BiH izglasana opcija za nezavisnost i suverenost BiH. Na proglašavanje BiH za nezavisnu i suverenu državu, rukovodstvo SDS je reagovalo povlačenjem poslanika iz Skupštine (prije glasanja o nezavisnosti), organizovanjem referenduma “o opstanku srpskog naroda u Jugoslaviji” (novembar 1991) i predlogom vođstvima SDA i HDZ da te stranke počnu pregovore “kako bi se kriza rješila političkim sredstvima i izbjegao građanski rat”, i obrazovanjem Skupštine srpskog naroda BiH od poslanika SDS koji su napustili Skupštinu BiH. Predloge za pregovore SDA je uslovila time da se ne može pregovarati o tome da su Muslimani narod i da je “BiH suverena ni gram više ni gram manje od Srbije i Hrvatske”. HDZ je poziv za razgovor shvatila kao ultimatum, pa je njen bosanski lider Stjepan Kljujić, tražio da SDS ispuni dva uslova: da se njeni poslanici vrate u republički parlament i da se “distancira od vojnog odlučivanja” (E. Štikovac, “Vreme”, 16. decembar 1991). Na te zahtjeve SDS je odgovorila Rezolucijom novoformirane Skupštine o formiranju Republike srpskog naroda BiH (9. januara 1992). |
| Sadržaj | Prethodno poglavlje | Sledeće poglavlje |