ZLOUPOTREBA JNA I ORUŽANIH SNAGA SFRJ “Rukovodstvo JNA se jula 1988. počinje vezivati za velikosrpsku nacionalističku politiku i u odsudnom trenutku jugoslovenske drame ono je stalo na stranu srpskog nacionalizma u bezumnom bratoubilačkom ratu” Kontra-admiral Vidoje Žarković DVA ILI PET PERIODA RAZVOJA OS SFRJ Pišući o razvoju oružanih snaga (str. 68. i dalje), Kadijević korektno govori o ratnom periodu (1941-1945), bez obzira na to što ne spominje partizane, zaboravlja pun naziv našeg rata (ispuštajući atribut “narodni”), izbjegava da kaže da smo NOR dobili preko nacionalnih partizanskih snaga predvođenih glavnim štabovima, koje su istovremeno bile i zajedničke jugoslovenske oružane snage. Mirnodopski (posljeratni) period djeli na dva djela 1945-1960. i 1960. i dalje. Međutim, u kojoj mjeri je ova periodizacija subjektivan i neutemeljen prilaz prilagođen njegovim “viđenjima” ostaje da se vidi i uporedi sa napisanom periodizacijom. Četvorogodišnji ratni razvoj (1941-1945) je period stvaranja i razvitka narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda, sa Vrhovnim štabom i glavnim štabovima republika, kao i njihove transformacije u JA pred kraj rata. To je ujedno i vreme organizovanja Vrhovnog štaba u toku oslobodilačke antifašističke borbe na bazi zajedničkih općejugoslovenskih i specifičnih rješenja. Ovaj period je naučno i stručno obrađen u hiljadama tomova i radova, a istorijske institucije raspolažu svim što se moglo sačuvati i obraditi o pobjednosnoj borbi svih naroda Jugoslavije. Prema tome, mi smo, u stvari, narodnooslobodilački rat dobili preko nacionalnih armija koje su istovremeno bile i zajedničke - jugoslovenske. Četrdesetogodišnji poslijeratni (mirnodopski) period (obrađen u ediciji od 24 obimne monografije) je uslovljen razvojem SFRJ od državnog organizovanja s ideološkim usmjeravanjem, do podruštvljavanja odbrane, U ediciji se razvoj oružanih snaga SFRJ djeli na tri perioda (Monografija I, str. 12, 13. i 14). – Prvi period (1945. do 1958) - obilježava slavljenje pobjede, zatim analiza rezultata, pregrupacija jedinica, demobilizacija i početak mirnodopskog organizacijskog i doktrinarnog procesa. Javila se i određena opasnost sa Zapada (Čerčilove pretnje, povlačenje iz Trsta, dela Istre i Koruške, Andersonove jedinice u Italiji). Organizacija JNA je bivala sve više centralizovana, posebno u oblasti komandovanja i po mnogo čemu su se kopirala iskustva Crvene armije (uglavnom bez pravog opravdanja) - sve do 1948. Tada je zaprijetila nova opasnost sa Istoka, uslovljena otporom Staljinovoj hegemoniji, i ona je uslovila promjene u oružanim snagama i vraćanje na sopstvena iskustva iz Narodnooslobodilačke borbe. Oružane snage su postepeno prestajale da budu jedini nosilac funkcija odbrane, ali su ostale njen najvažniji dio. – Drugi period (1958-1969) - predstavljao je normativno, doktrinarno i organizaciono uređenje odbrane i oružanih snaga. Na bazi Ustava iz 1963. odbrana zemlje nije više bila samo dužnost, već i pravo stvaraoca i realizatora odbrambene politike, da bi 1968. u osnovi bio oblikovan koncept opštenarodne odbrane, pa su se oružane snage Jugoslavije sastojale od JNA i Teritorijalne odbrane. Federalnu armiju je organizovala i finansirala federacija, a Teritorijalnu odbranu, kao drugu komponentu oružanih snaga, opštine, pokrajine i republike međusobno usklađenim planovima razvoja i upotrebe. – Treći period (1969-1985) - predstavlja nastavak dogradnje opštenarodne odbrane, posebno Teritorijalne odbrane i provjeru cjelokupnog sistema sa proširenjem na ONO i društvenu samozaštitu. Ustav iz 1974. detaljnje je definisao prava i obaveze odbrambenih subjekata. Sve je to praćeno i raspravama, promjenama, pa i različitim gledanjima. Ovaj period prate pisane rasprave i stručni elaborati, odnosno planovi, a posebno je značajna studija “Strategija oružane borbe 1976” i njena dopuna iz 1983. Za ratni i tri posljeratna perioda razvoja, NOV i POJ i JNA nemaju čega da se stide. Učinile su sve za narode Jugoslavije, oslobodile su zemlju, odvratile su agresiju s obe strane i obezbjedile miran četrdesetpetogodišnji razvoj zemlje. – Period od 1986. do formalnog nestanka JNA, aprila 1992, nije još obrađen. Predstoji njegova istorijska analiza u kojoj neće moći da se izbjegnu ocjene o najvećoj centralizaciji odbrane i najvećoj posljeratnoj reorganizaciji oružanih snaga (protiv čega su bili mnogi i u Armiji, i u republikama). Reorganizacija je izvedena neposredno pred ovaj rat i nije bila završena. Neće moći da se izbjegnu ocjene o tome da je JNA postepeno počela (pred ovaj rat i tokom njega) da prolazi kroz svojevrstan negativan preobražaj. Od zaštitnice nezavisnosti i suvereniteta Jugoslavije, više od 45 godina, iako joj se danas s mnogih strana to osporava, kada je postala VJ, ona je jednostrano branila interese jednog ili dva naroda i time prestala da bude jugoslovenska i narodna. Tačno je da su Jugoslavija i JNA bile u teškoj situaciji. Napravljena je sudbonosna greška kada se JNA od branitelja Jugoslavije i svih njenih naroda preobratila u zaštitnicu samo jednog etnosa i jedne nove države. I, opet, pitanje: zar je za stvaranje tzv. “treće Jugoslavije”, to jest SRJ i vojske te države, trebalo proliti toliko krvi? Naravno da nije. Da su prije ovog rata srpsko i crnogorsko političko rukovodstvo, pa i armijski vrh odmah krenuli (a ne poslije izgubljenog rata) ka stvaranju ovakve države, uz priznanje drugih država - nekadašnjih republika koje su postojale i bile međunarodno priznate u svojim ranijim granicama, rat i sve što se dogodilo bilo je moguće izbjeći. Početak raspada Jugoslavije neki (pa i Kadijević) pomjeraju vremenski unazad. Tačno je da je postojala od ranije tzv. jugoslovenska kriza. Ali se SFRJ i JNA nisu raspale. Zbog slabosti u SK Jugoslavije na scenu su postepeno stupali nacionalisti, antikomunisti, kako oni iz redova SK, tako i iz redova ekstremne desnice. Pogodovala im je tzv. “antibirokratska revolucija”, s tezama o “ugroženosti nacije”, koja je počela neobuzdano da ruši zajedništvo jugoslovenskih naroda i stvara nove međunacionalne odnose po mjeri interesa “istorijskog naroda”. Tako su jedni, uglavnom militantni nacionalisti, zagovarali centralističku, unitarnu državu, okrivljujući Ustav iz 1974, koji je, navodno, dao previše prava republikama i pokrajinama, dok su drugi bili za konfederaciju, tj. savez država uz prethodno međurepubličko razdruživanje. Dakle, umjesto borbe za demokratizaciju jugoslovenskog društva, počela je bitka za prevlast nacionalista. Prvi su nastupili srpski nacional-šovinisti sa “neobjavljenim” Memorandumom SANU, koji je postao podloga za populističko-nacionalističku politiku aktuelne vlasti i većine opozicije. Psihološke pripreme za to počele su ranije. Vojni vrh tada nije polemisao sa tvorcima Memoranduma, mada je dao do znanja (koliko je meni poznato), da se s tim ne slaže. O Osmoj sednici CK SKS vojni vrh je “samo razmišljao”, dvoumeći se da li da reaguje ili ne, ali do toga nije došlo. Takva politika u Srbiji tjerala je vodu na mlin svih drugih nacionalizama. Politiku “velike Srbije” slijedile su politika “velike Hrvatske” i politike drugih nacija, usmjerene ka samostalnim državama. JNA se duže vrijeme držala Jugoslavije, ali, kada je sve krenulo nizbrdo, u vojnom vrhu se 1988. procjenjuje da su Srbija i Slobodan Milošević jedini branitelji SFRJ. Da li je armijski vrh tada vidio (ili nije) da je to politika nacionalnog hegemonizma vodeće nacije? U izbornim kampanjama (1990) i poslije njih, stvari su se zaoštravale, a ulje na vatru doliveno je odlukom SSNO (maja 1990) o razoružanju Teritorijalne odbrane nekih republika. Poslije višestranačkih izbora, JNA je imala sve manje kontakta sa republikama, naročito sa onima u kojima je pobjedila opozicija, i to ju je dalje orijentisalo ka Srbiji. I kadrovskom strukturom postajala je sve bliža srpskoj strani. Opozicione stranke nisu ni htjele da pridobiju JNA (već su je iskoristile) i radile su na stvaranju sopstvenih oružanih snaga - paravojnih formacija. U takvim okolnostima JNA se nije snašla. Ona nije ustrajala na razoružanju paravojnih snaga kao glavnoj opasnosti za međunacionalne oružane sukobe, a sve to se dešavalo u uslovima narastajućeg haosa kada niko ne poštuje Ustav, pravni poredak, a još manje međusobne onovremene dogovore. Izlaz je bio u promjeni principa zajedničkog života, ali ne nasiljem i ratom, nego koncenzusom naroda i narodnosti. JNA, kao jugoslovenska oružana sila, nestaje poslije povlačenja iz Slovenije, mijenja svoje ime, simbole, doktrinu, strategiju, političko usmjerenje i zadatke. Ukratko, to je sada druga vojska i od njenih ostataka stvorene su Vojska Krajine u Hrvatskoj, srpska vojska u BiH i Vojska Jugoslavije. Sve tri zajedno, i ni jedna posebno, nemaju ništa zajedničko sa bivšom JNA. Stalno se postavlja pitanje da li se JNA mogla drugačije ponašati? Odgovor je potvrdan. JNA se morala držati politike zaštite demokratskog razvoja, privrednog i političkog preobražaja Jugoslavije i, posebno, zaštite ravnopravnosti njenih naroda! Tvrdnjom da je do rata moralo doći, da je rat nametnut spolja i od “secesionista” - opravdavaju se krivci za rat. Tačno je da je Jugoslavija bila u izuzetno teškoj situaciji, ali u najmanju ruku, JNA je mogla smanjiti žrtve. Armijski vrh je napravio sudbonosnu grešku, jer se JNA od branitelja Jugoslavije i svih njenih naroda preobratila u zaštitnicu samo jednog naroda i jedne države.

Sadržaj

Prethodno poglavlje

Sledeće poglavlje