| Sadržaj | Prethodno poglavlje | Sledeće poglavlje |
|
ZLOUPOTREBA JNA I ORUŽANIH SNAGA SFRJ
SUŠTINA I SMISAO NAPADA NA KONCEPCIJU OPŠTENARODNE ODBRANE 1. Koncepcija ONO i organizacija OS U knjizi “Moje viđenje raspada”, Kadijević je kao činioce raspada SFRJ, označio koncepciju ONO i neadekvatnu organizaciju oružanih snaga. Po njemu, glavni razlog za takvu organizaciju i nepripremljenost OS SFRJ, a time i “nesnalaženje” u nastaloj kriznoj, odnosno ratnoj situaciji, leži u činjenici da je izgradnja JNA i TO bila utemeljena na zahtjevima koncepcije opštenarodne odbrane: “Ogroman hendikep za efikasnu upotrebu oružanih snaga bio je u činjenici da su se one cijeli poslijeratni period pripremale za rat po koncepciji opštenarodne odbrane, koja je sušta suprotnost uslovima i načinu upotrebe do koje je zaista došlo” (Kadijević, “Moje viđenje raspada”, str. 95). Neodrživost ovih teza je očigledna, jer se za neprimjerenu upotrebu OS optužuje koncepcija ONO - široka društveno-politička i vojno-strategijska zamisao o pripremi države i društva za odbranu i vođenje rata u strategijski najnepovoljnijim uslovima, tj. u slučaju agresije jednog od dva ili oba tada postojeća vojna saveza (NATO ili VU), ili kako se to u zvaničnim dokumentima označavalo, u slučaju tzv. agresije sa radikalnim ciljem. Cilj koji se ovom kritikom želi postići nije načelna teorijska rasprava, a još manje je riječ o analizi iskustava i saznanja poslednjeg rata, reč je o nečemu drugom. Da li je u pitanju providan pokušaj pravdanja nekih nerazumljivih i nedopustivih postupaka JNA (Slovenija, Vukovar, Dubrovnik) i pogrešnih odluka vojnog vrha, ili je u pitanju strah od odgovornosti za posljedice koje su nastale raspadom oružanih snaga SFRJ i JNA? Iako će potpunije analize pokazati cjelinu ovog rata, već u ovom času se pouzdano može potkrepiti nizom dokaza (a posebno saznanja stečenih u praksi) da koncepcija odbrane (do 1986. i 1987), vojna organizacija društva i organizacija OS nisu mogli biti bilo kakav oslonac, a još manje razlog za ovakvu ulogu i upotrebu JNA (ranije zajedničke oružane sile svih jugoslovenskih naroda) u posljednjem bezumnom ratu. Ili, drugim rječima, strategijska upotreba JNA, zadaci koje je dobijala, i nekad odabirala i način njihovog realizovanja, nisu bili diktirani zahtjevima i postavkama koncepcije odbrane, već političkim i vojnim ciljevima i odlukama aktuelnog državnog i vojnog rukovodstva i drugih političkih faktora, posebno Srbije i Crne Gore. U dokazivanju tvrdnje po kojoj je koncepcija ONO bila činilac raspada države i uzrok neadekvatne organizacije i nepripremljenosti OS autor koristi “argumente” koji su problematični. Jedan od takvih je i konstatacija (navedeno, str. 71), da se razvoj OS od polovine šezdesetih godina do raspada SFRJ, odvijao kroz sukob dvije dijametralno suprotne linije. Jedne, koju je, kako tvrdi Kadijević, zastupala većina armijskih starješina, a čija je suština bila zalaganje za koncept jedinstvenih OS, i druge, koja je dolazila iz društva, čiji su nosioci bili Kardelj i Bakarić i po kojoj je navodna Kardeljeva teorija o naoružanom narodu i milicijskom tipu organizacije OS bila osnova i najširi teorijski okvir takvog koncepta. Indikativna je i konstatacija da se Tito (kao šef države, odnosno kao Vrhovni komandant OS) u svojim stavovima o izgradnji jugoslovenskih OS stalno “kolebao” između te dvije koncepcije, da bi se “kako je vrijeme odmicalo, sve više priklanjao Kardeljevoj ideji ustrojstva OS i doktrini njihove upotrebe”. Stav autora o “dvije dijametralno suprotstavljene koncepcije u politici razvoja i izgradnje jugoslovenskih oružanih snaga” više se zasniva na preuveličavanju obima i značaja određenih razlika koje su se u razvoju OS pojavljivale, posebno u procesu teorijskog osmišljavanja i operacionalizacije u domenu vojne organizacije društva i ustrojstva OS. Istina, u različitim fazama bilo je i drukčijih mišljenja o ustrojstvu i razvoju OS. Međutim, u najvažnijim zakonskim normativnim aktima (Ustav, Zakon o narodnoj odbrani, Strategija oružane borbe, Strategija ONO i DSZ i dr.) nema ni pomena o milicijskom tipu vojne organizacije, pa ni kad je u pitanju TO, odnosno tzv. prostorna struktura kao najširi oblik vojnog organizovanja. Naprotiv, u tim dokumentima oružane snage se definišu kao jedinstvena oružana sila, organizovana po savremenim principima i kriterijumima i u skladu sa zahtevima koncepcije i doktrine, potrebama i objektivnim mogućnostima zemlje (Oružane snage SFRJ, glava IV, str. 11-156. Strategija 1983. godine.) Apsurdna je i tvrdnja o Titovom kolebanju i priklanjanju nekoj Kardeljevoj koncepciji razvoja jugoslovenskih OS, tim prije ako se zna da se kontinuirano zalagao za jedinstvene i moderno organizovane OS, a posebno za savremeno opremljenu JNA. U razgovoru sa delegacijom OS (u kojoj sam učestvovao), 21. decembra 1979, u Karađorđevu, Tito je rekao: “Nastavite rad na daljem usavršavanju i jačanju naše Armije. Sredstva koja su za to potrebna naš narod rado daje... Armija je jedna od garancija da niko neće smeti da posegne na našu slobodu i nezavisnost” (Vojna dela, knjiga VI, str. 384, VIZ, Beograd, 1981.) Takva optužba Tita je još čudnija ako se ima u vidu da je Kadijević, ne tako davno, podržavao Titov koncept razvoja OS, ocjenjujući ga kao primjer stvaralačke primjene Marksove teorije o naoružanom narodu na konkretne jugoslovenske uslove i potrebe. U članku “Marksizam i vojna organizacija za odbranu”, polemišući sa nekim neadekvatnim interpretacijama Marksove teorije o naoružanom narodu i mogućnosti njene primjene na jugoslovensku stvarnost, Kadijević zastupa tezu da je jugoslovensko rješenje, oživotvoreno u koncepciji ONO i na njoj zasnovanoj vojnoj organizaciji, najdoslednija stvaralačka primjena Marksove teorije, pri čemu je Titov doprinos bio odlučujući. “Tito je očigledno pitanju izgradnje oružanih snaga prilazio stvaralački i služeći se marksističkom metodom, rješenja pronalazio u skladu sa postojećom praksom... Realizacija ideje o naoružanom narodu i u savremenim uslovima nije vezana za primjenu samo jednog vojnog sistema, bilo da se radi o milicijskom tipu vojne organizacije, ili regularnoj armiji... JNA i TO su dva osnovna oblika organizovanja radnih ljudi, naroda i narodnosti Jugoslavije za borbu. To su konkretni oblici, primjene Marksove ideje o naoružanom narodu na današnjem stepenu razvitka našeg socijalističkog društva i u okviru postojećih međunarodnih odnosa” - piše Kadijević, i zaključuje da je “osnovna linija razvoja cjeline OS ostala još uvjek sačuvana, zahvaljujući, prije svega, Titu i njegovim uvjek jasnim stavovima o tom sudbonosnom pitanju naše odbrane” (Vojno delo, 6/1983.) Zbog toga se (za mnoge), s razlogom nameće pitanje otkud takva metamorfoza u odnosu na politiku koju je “branio” i podržavao u dužem vremenskom periodu (a da li je?). Da li se uzroci Kadijevićeve metamorfoze mogu tražiti i u kontekstu prepoznatljivih napada koji se vode protiv Tita i protiv svega što je na bilo koji način vezano za Titovo ime, a naročito njegovu ulogu u NOB-u, u stvaranju Jugoslavije i njenih OS? Mora se reći da je u realizaciji politike razvoja oružanih snaga bilo različitih prilaza, kolebanja i nedosljednosti (predimenzioniranost obadvije komponente OS, elemenata unificiranosti i paralelizma u razvoju JNA i TO, nekonzistentnosti u sistemu komandovanja i dr), ali da nikada nije bio doveden u pitanje koncept izgradnje jedinstvenih, savremeno organizovanih i opremljenih OS, u čemu je Titova uloga bila odlučujuća. Kadijević se obračunava i sa strategijskim rješenjem o stvaranju dvije komponente (JNA i TO) u strukturi OS, tvrdeći da je to rješenje bilo direktan udar na njihovo jedinstvo, jer, kako kaže, “TO je sve više postajala vojska republičkih i pokrajinskih država, a samim tim, i opasan presedan za jedinstvenu organizaciju i funkcionisanje oružanih snaga”, što je on, doduše, i ranije tvrdio (intervju M. Lazanskom 1990), rekavši: “TO, takva kakva je, stvorena krajem šezdesetih i početkom sedamdesetih, objektivno je velika podvala” (“Narodna armija”, Beograd, 6. decembar 1990). Ne ulazeći u analizu razloga i ciljeva koji su odlučujuće uticali na prihvatanje dvokomponentne strukture jugoslovenskih oružanih snaga, niti principa na kojima se temeljila organizacija jedne i druge komponente, odnosno njihove uloge i načela upotrebe u eventualnom ratu, potrebno je istaći da je odluka o dvokomponentnom ustrojstvu jugoslovenskih OS proizlazila iz koncepcije odbrane, tradicije, karaktera i načina vođenja rata, koji bi se mogao eventualno voditi na jugoslovenskom ratištu, sa osloncem na demografske, ekonomske i druge mogućnosti zemlje i na druge činioce jugoslovenske stvarnosti, zbog čega je bila i prihvaćena kao optimalan odgovor na agresiju i ugrožavanje bezbjednosti zemlje. Za prihvatanje takve strukture OS, značajan uticaj imala su vrlo bogata iskustva i saznanja iz NOB-a 1941-1945, iskustva iz nekih drugih ratova (Kina, Vijetnam, Alžir), kao i onih država (Švedska, Švajcarska), koje su se u politici razvoja i strukturiranja svojih snaga orijentisale na slična rješenja. Drugo je pitanje opravdanosti ili neopravdanosti kritike nekih tendencija da se TO po organizaciji, opremanju, načinu upotrebe i drugim karakteristikama izjednači sa JNA ili joj se maksimalno približi (Srbija i BiH), kao i tendencija da još više postane elemenat republičkih državnosti (Slovenija, Makedonija i Crna Gora). Međutim, više je nego očigledno da kritika dvokomponentne strukture, odnosno TO kao djela OS SFRJ, kod Kadijevića ima drugu konotaciju i predstavlja pokušaj da se u nekim objektivnim razvojnim i organizacijskim slabostima OS pronađe opravdanje za njihovu neprimjerenu upotrebu u nastaloj kriznoj situaciji, za podršku unitarističkoj Jugoslaviji i ratu. Kritika koncepta dvokomponentne strukture OS zanimljiva je i kad se razmatra sa stanovišta ranijih teorijskih gledanja i zalaganja Kadijevića u nekim člancima u kojima je podržavao baš takvo rješenje. U pomenutom članku “Marksizam i vojno organizovanje za odbranu”, on piše: “Bitni faktori, ako ne i jedini koji opredeljuju oblik organizacije oružanih snaga jesu karakter i osobito oblik oružane borbe. Koncepcija opštenarodne odbrane je utvrdila da se mi pripremamo za sva tri oblika oružane borbe, kombinovani, frontalni i partizanski, s tim što kombinovani oblik, prema našoj doktrini, zauzima dominantno mesto. Primena kombinovanog oblika oružane borbe pretpostavlja postojanje dveju komponenti oružanih snaga, jedne, namenjene za vođenje dejstva pretežno na frontu, i druge, osposobljene za vođenje borbe u pozadini neprijateljevih snaga koje deluju na frontu, uz sposobnost prelaženja manjih ili većih delova jedne u drugu komponentu” (Vojno delo, 6/1983). Upoređenjem onoga što je o dvokomponentnoj strukturi OS Kadijević pisao ranije, sa onim što piše u svojoj knjizi, nameće se pitanje koje je - od dva dijametralno suprotna stanovišta - njegovo istinsko ubjeđenje? Oblikovanje koncepcije, doktrine i strategije ONO, njeno ustavno i zakonsko uredenje i, konačno, njeno ostvarivanje nije išlo bez teškoća, čak i sporenja između konzervativnih, dogmatskih, klasičnih mišljenja i savremenih rezona u političkom i vojnom vrhu. Suprotnosti su premošćavane prvenstveno Titovim autoritetom, no, i pored toga, ne sve i ne uvjek. (U češkoj krizi 1968. sekretar za narodnu odbranu Gošnjak je morao napustiti položaj sekretara NO SFRJ). Bilo je bitno i značajno sačuvati jedinstvo zemlje i jedinstvo armijskog - vojnog vrha. Nekada je preovlađivalo jedno, a nekad drugo mišljenje, ali su duže vremena bila snažnija ona nedogmatska. I pored svega, u tako različitim pogledima i konceptima skrivali su se i zameci ideja koje su, poslije Titove smrti, počele oživljavati i jačati, jer su u armijskom vrhu sve više jačala dogmatska shvatanja (tim snagama je pripadao i Kadijević), koja su dovela zemlju do krvavog zapleta upravo u vrijeme kada je armijski vrh ostao bez partizanskih kadrova i korišćenja njihovog neposrednog iskustva u Drugom svjetskom ratu i poslije njega. Osuda dvokomponentne strukture i označavanje tog koncepcijsko-doktrinarnog rješenja kao faktora slabljenja njihovog jedinstva i funkcionalne osposobljenosti, problematična je i kad se posmatra sa stanovišta nekih “iskustava” stečenih u ratu - ratovima 1990-1995. Nezavisno od toga za koje je političke ciljeve korišćena (kako je i zašto dolazilo do tih ciljeva - pitanje je za posebnu raspravu), teritorijalna odbrana se pokazala kao efikasna, a posebno u slučajevima kada je imala podršku naroda. TO je bila okosnica za formiranje oružanih snaga ne samo u tzv. secesionističkim republikama (Slovenija, Hrvatska, Makedonija), i u BiH, gde je TO proglašena (aprila 1992) OS republike BiH, već i u tzv. Republici Srpskoj, Republici Srpskoj Krajini. U nekim operacijama JNA u Hrvatskoj i BiH, TO je bila ne samo osnovni izvor popune njenih jedinica (koja je bila otežana poremećajem u mobilizacijskom i regrutnom sistemu), već je u brojnim slučajevima sadejstvovala jedinicama JNA. Tvrdnja po kojoj je neadekvatna organizacija sistema rukovođenja i komandovanja bila “dobro odabran potez u funkciji slabljenja OS i njihovog onesposobljavanja za uspješno izvršenje svojih zadataka u novonastaloj kriznoj situaciji” (“Moje viđenje.., str. 73) je neargumentovana, tim prije ako se zna da postojeći sistem nije bio ni u organizacijskom ni u tehničkom pogledu prepreka i limitirajući faktor uspješnog komandovanja na bilo kom nivou vojne organizacije OS. Neki problemi, ako bi se tako mogli nazvati (dvojna nadležnost u komandovanju TO, neprecizno regulisana prava i nadležnosti određenih državnih organa, komiteti za ONO i DSZ, tehničke razlike u sredstvima veze u JNA i TO i dr), bili su još prije ovog rata “razrešeni” (ukinuti su komiteti ONO i DSZ, snage TO republika - operativno su potčinjene komandama novoformiranih vojišta), a neki su bili u procesu rješavanja (unifikacija sredstava veze), tako da to nije bila prepreka funkcionisanju sistema rukovođenja i komandovanja. Kritici je izloženo i rješenje o vojno-teritorijalnoj podjeli jugo-prostora, a naročito navodno podudaranje armijskih i republičkih administrativnih granica, što je, kako kaže Kadijević na strani 76, “imalo vrlo jasan cilj, tj. da se definitivno razbije JNA kao jedinstvena oružana sila savezne države i u njenim okvirima praktično stvore vojske republičkih, odnosno pokrajinskih država”. Nekorektnost nije samo u tome što se jednom strategijskom i vojno-stručnom rješenju pripisuju neprimjerene političke kvalifikacije, već i u tome što se netačno interpretiraju i navode neke značajne materijalne činjenice. Poznato je (a Kadijević to vrlo dobro zna), da se u traženju najcjelishodnijeg rješenja za vojno-teritorijalnu podjelu jugoslovenskog prostora, odnosno pri određivanju armijskih granica, moralo polaziti od složenog kriterijuma, pri čemu su operativno-strategijski zahtjevi i potrebe bili odlučujući. Površna analiza tzv. zona odgovornosti (armijskih granica) pokazuje da su se, pri njihovom utvrdivanju, pored operativno-strategijskih, morali uvažavati i drugi činioci (geografske karakteristike, političko-administrativna podjela, ekonomski i demografski potencijali, tradicija i dr), što se vidi i po konkretnim rješenjima koja su bila na snazi prije ukidanja armija. Čak i kada bi bilo tačno Kadijevićevo mišljenje da postojeće armijske granice nisu bile najbolje utvrđene, ne može se prihvatiti tvrdnja da je to mogao biti razlog za nedovoljnu pripremljenost JNA i teškoće koje su se pojavile u procesu njenog angažovanja, tim prije ako se ima u vidu činjenica da su armije (u njegovo vrijeme i na njegov predlog) bile ukinute prije početka rata. 2. Kritika kadrovske politike Apsolutna kritika kadrovske politike, a posebno pretjerane koncentracije starešina JNA u garnizonima svoje republike, sporna je zbog toga što su primjeri takve koncentracije bili karakterističniji za raniji period (početak osamdesetih), i zbog toga što je to bila jedna od mjera kojom se želilo poboljšati materijalno stanje starešina koji su odlazili u penziju. Međutim, takva politika bila je u velikoj mjeri napuštena (u Kadijevićevo vrijeme), što se moglo vidjeti iz činjenice da se početkom rata 1992. veliki broj starešina JNA, porijeklom iz jedne, nalazio u garnizonima drugih republika. Nije tačno da su komandanti armijskih oblasti i korpusa, koji su pokrivali teritoriju jedne republike, po pravilu bile starešine iz te republike, iako je ova pojava u ranijem periodu bila dosta karakteristična. To se vidi iz činjenice da prije, a pogotovo neposredno pred izbijanje rata, nijedan komandant oblasti nije bio iz republike čiju je teritoriju pokrivala njegova armija, ili su mnogi zamjenjeni zbog nepovjerenja. Posljednji komandant IX (ljubljanske) armije bio je Srbin, Svetozar Višnjić, V (zagrebačke) vojne oblasti Života Avramović, Srbin, a prije njega Konrad Kolšek - Slovenac, VII (sarajevske) armije Hrvat, Ante Lukežić (pre rasformiranja), odnosno Milutin Kukanjac, Srbin, nakon ponovnog formiranja. Komandant III (skopske) oblasti bio je Života Avramović. Komandant I (beogradske) oblasti bio je Makedonac Aleksandar Spirkovski, komandant vojno-pomorske oblasti Srbin Mile Kandić, a komandant Ratnog vazduhoplovstva i PVO Hrvat Zvonko Jurjević. Zbog toga i nije bilo neočekivano što su neki od njih (u teškoj i komplikovanoj situaciji) ispoljili nesnalažljivost, nesposobnost ili bili izmanipulisani, pa su svi ranije, ili zajedno sa Kadijevićem, penzionisani 1992. godine. Dovodeći u pitanje opravdanost politike da se pri postavljanju starješina na dužnosti komandanta armije - oblasti - moralo voditi računa i o nacionalnoj i republičkoj pripadnosti, autor, slučajno ili namjerno, prenebjegava činjenicu da je SFRJ i multietnička zajednica, a JNA oružana sila svih jugoslovenskih naroda i narodnosti i da se to moralo imati u vidu kada su se rješavali problemi i u sferi kadrovske politike. Drugim rječima, da bi JNA bila istinska oružana sila svih naših naroda, morala se obezbjediti i odgovarajuća nacionalna struktura starješinskog sastava, posebno na najvišim komandnim položajima i funkcijama u Saveznom sekretarijatu i Generalštabu OS. Koliko taj momenat može biti značajan, pokazuju npr. događanja u ranijoj VII armiji koja je ukinuta i ponovo formirana, kao II sarajevska armija. U razgovoru koji je Kadijević vodio sa rukovodstvom BiH (koncem 1991), kao sporno nametalo se pitanje nacionalne strukture starješinskog sastava na komandnim položajima (komanda armije i komande korpusa), jer je upravo takav sastav dovodio do nepovjerenja i podozrivosti kod aktuelnog državnog i političkog rukovodstva BiH. Komandant armije (sada već druge) bio je general Milutin Kukanjac, Srbin (došao iz Skoplja), načelnik štaba general Dobrašin Praščević, Crnogorac (prije toga u Zagrebu), komandant 17. tuzlanskog korpusa general Savo Janković, Crnogorac, 4. sarajevskog general Vojislav Đurđevac, Crnogorac, a komandant 5. banjalučkog korpusa Srbin, Nikola Uzelac. Poslije povlačenja JNA iz Slovenije i Hrvatske na teritoriju BiH, komandanti novih korpusa bili su iz drugih republika (Perišić i Vuković iz Srbije, Niković iz Crne Gore), tvrdi general J. Ninković. Dakle, niko iz BiH. Ali i ovo je bilo planirano. U članku “Armija mora očuvati svoj narodni i jugoslovenski karakter” (Vojno delo, 3/88), Kadijević piše: “Armija mora očuvati i dalje razvijati svoj narodni i jugoslovenski karakter. Samo tako ona može biti ono što je uvek bila - zajednička oružana sila svih naroda i narodnosti Jugoslavije. Da bi se ta dva svojstva sačuvala i dalje razvijala, neophodni su koordinirani napori ne samo njenog sastava, nego i svih progresivnih snaga našega društva... Vaspitanje u duhu jugoslovenskog socijalističkog patriotizma, bratstvo, jedinstvo, ravnopravnost, borba protiv nacionalizma svih vrsta - bitni su zadaci koji su u funkciji daljeg razvoja pomenutih istorijskih svojstava JNA.” Ako je zalaganje za očuvanje i razvijanje pomenutih svojstava JNA bilo iskreno, onda je teško razumjeti da se nekoliko godina kasnije tako obračunava sa onom politikom i praktičnim rješenjima koji su obezbjeđivali ostvarenje takve ideje. Zbog toga nestvarno zvuči euforična Kadijevićeva konstatacija da su od bivše JNA stvorene tri vojske - vojska SRJ, vojska Republike Srpske i vojska Republike Srpske Krajine, što potpuno odudara od zalaganja da JNA mora biti “zajednička oružana sila svih naroda i narodnosti Jugoslavije”. Poslije kritike koncepcije ONO i nekih (po njemu) neprimjerenih rješenja u organizaciji, sistemu rukovođenja i komandovanja, kadrovskoj politici i finansiranju, načelnik Štaba Vrhovne komande elaborira mjere koje je preduzelo najviše vojno rukovodstvo, a kojima je, kako kaže, “trebalo ublažiti negativno razarajuće dejstvo koncepta oružanih snaga sadržanog u Ustavu iz 1974”. Ne ulazeći u ocjenu korektnosti “orijentacije” vojnog vrha koji nastoji da se u donošenju i provođenju planiranih mjera zaobiđu i izigraju važeće ustavne i druge zakonske odredbe, odnosno, kako to, ne bez ironije, kaže Kadijević, “da se odgovarajućim stručnim rješenjima doskoči i maksimalno neutrališu ona rješenja koja su proizlazila iz postojećeg ustavnog koncepta”. Treba reći da su te mjere vojnog vrha (sa malim izuzecima), posmatrane sa političkog i vojno-stručnog aspekta, bile ishitrene, kontroverzne i kontraproduktivne, pogotovo u tako složenoj unutrašnjoj političkoj situaciji. Ukidanje armija i divizija kao i formiranje vojišta (AO) sa korpusima i druge promjene koje su iz toga proizlazile - nije provjeravano i u praksi nije do kraja ni provedeno. Međutim, te mjere su nametnute i izazvale su od početka oštre reakcije u relevantnim armijskim krugovima i u nekim republikama. Ni jedna od mjera iz ovog kompleksa nije ocjenjivana kao racionalna, a pogotovo primjerena aktuelnoj situaciji u društvu i OS. Suština brojnih i oštrih primjedaba i zamjerki takvom rješenju svodila se na ocjenu da takvo rješenje očigledno nije bilo diktirano nekim operativno-strategijskim potrebama i razlozima, već, prvenstveno, određenim političkim planovima i ciljevima. Trebalo je, po svemu sudeći, da njihovo provođenje maksimalno suzi, ako ne i onemogući uticaj republičkih državnih i političkih rukovodstava na politiku razvoja OS SFRJ, koncept organizovanja, pripremanja i upotrebe, pa i kad je u pitanju TO kao njihova značajna komponenta i integralni deo, u odnosu na koju su, po Ustavu i drugim propisima, republike imale značajne ingerencije. I površan osvrt na kompleks ovih mjera upućuje na zaključak da upravo zbog toga što su bile diktirane prvenstveno nekim političkim ciljevima (militantni hegemonizam) i potrebama, te mjere, u vojno-stručnom smislu, nisu mogle biti optimalne i racionalne. 3. Reorganizacija OS Nova vojno-teritorijalna podjela (formiranja četiri vojišta izvršena 1988/89), imala je ozbiljnih manjkavosti kad su u pitanju veličina, granice i druge karakteristike novoformiranih vojišta. To se najbolje vidi na primjeru tzv. centralnog ili sjevernog vojišta (sjedište u Beogradu), koje je obuhvatalo najveći dio teritorije Srbije, gotovo cjelokupnu teritoriju BiH i dio teritorije Hrvatske. Ako se ovo posmatra sa operativno-strategijskog (kao prioritetnog) stanovišta, zaista je teško pronaći racionalne razloge za njegovo prihvatanje, pogotovo ako se imaju u vidu ranija rješenja koja se odnose na uređenje teritorije, komandovanje, saradnju sa organima vlasti i dr. Ukidanje armija kao najviših operativno-strategijskih grupacija kopnene vojske je bilo problematično i neracionalno rješenje, ne samo zbog nekih tradicionalnih i istorijskih razloga (armije su postojale u srpskoj vojsci, u vojsci Kraljevine Jugoslavije, u NOV i POJ i u JNA u poslijeratnom periodu), već i zato što su armije, s obzirom na sastav i jačinu, strategijski raspored na jugoslovenskom prostoru, karakter i pripremljenost teritorije koju su pokrivale i druge faktore, bile za jugoslovenske uslove racionalnije i cjelishodnije organizacijsko i operativno-strategijsko rješenje. (Armije se ukidaju 1988/89, a formiraju se 1991. godine, kada je Kadijević na čelu OS i JNA.) Odluka o prepotčinjavanju štabova TO republika novoformiranim komandama AO - vojištima, a štabova zona TO komandama korpusa je jedan segment globalnog rješenja reorganizacije komandovanja na operativno-strategijskom nivou, čime se isključuju republička i pokrajinska rukovodstva iz politike razvoja, pripreme i materijalno-tehničkog obezbeđenja OS. Dakle, u pitanju su, prije svega, razlozi političke prirode, a ne neke urgentne operativno-strategijske potrebe. To se vidi iz činjenice da je problem objedinjavanja snaga na odredenom vojištu, njihova upotreba i komandovanje već bio na korektan način razrješen (Strategija oružane borbe 1983, str. 149) i otuda nije bilo potrebe da se takva odluka donese. Rasformiranje i reorganizacija TO Kosova, kao jedna od “značajnih” mjera koju je donijelo najviše državno i vojno rukovodstvo, mora se cjeniti u kontekstu politike koja se vodila i koja se još vodi prema toj pokrajini, odnosno u povezanosti sa drugim mjerama i postupcima koji proizlaze iz takve politike, a ne samo kao neko primarno vojno-stručno rješenje. Čak uz pretpostavku da se TO Kosova, u jednoj nepovoljnoj situaciji mogla koristiti i za međunacionalne obračune, način na koji je ova odluka provedena, a pogotovo obrazloženje koje daje Kadijević, s pravom izazivaju sumnju u opravdanost njenog ukidanja. Koliko su te sumnje i nedoumice bile opravdane, vidi se iz obrazloženja odluke (navedeno str. 78), gdje se kaže: “.. da je posle rasformiranja postojeće TO Kosova otpočelo stvaranje mnogo manje TO Kosova od jugoslovenski orijentisanih ljudi”, čime je i sam na jasan način ukazao na pravi smisao i cilj njenog donošenja. Kadijeviću ne smeta TO kao oblik vojne organizacije (koju prethodno napada i osporava), pod uslovom da je sačinjavaju pripadnici “jugoslovenski (unitaristički - I. R.) orijentisanih naroda” i da se njena funkcija i djelovanje uklapaju u jedan, već smišljen koncept tzv. transformacije postojećih OS i njihove maksimalne političke instrumentalizacije. To potvrđuje i odluka o oduzimanju oružja od TO (maja 1990) i na drugim područjima Jugoslavije. Naime, ako su za donošenje ovakve odluke i postojali neki razlozi (zaoštravanje međunacionalnih i međurepubličkih odnosa, formiranje stranačkih i drugih paravojnih formacija, disperzija i “nedovoljna obczbedenost” TO), njeno provođenje moralo je izazvati ozbiljnu sumnju u njen pravi smisao i cilj, i to ne samo kod republičkih rukovodstava i štabova TO, već i kod većine objektivnih i nepristrasnih ljudi, uključujući i najveći broj starešina JNA. Veljko Kadijević (navedeno str. 78) ocjenjuje da je oduzimanje oružja teritorijalnoj odbrani “jedna od najznačajnijih mera paralisanja pogubnog ustavnog koncepta”. Zašto se ovom “najznačajnijom merom” autor nije više pozabavio? Kada bi se problem razoružanja TO dublje analizirao, moralo bi se konstatovati da oružje nije oduzeto teritorijalnoj odbrani Srbije i Crne Gore, da je ta odluka najviše pogodila Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu, da se nije uspjelo oduzeti oružje 1/3 teritorijalne odbrane Slovenije i mnogim jedinicama teritorijalne odbrane Zapadne Hercegovine, a da je teritorijalna odbrana Srbije i Crne Gore, poslije učešća mnogih jedinica u ratu, preko Drine, Dunava i Prevlake, rasformirana stvaranjem Vojske Jugoslavije. U provođenju ove mjere državnog i vojnog rukovodstva, došlo je do jedne ne samo indikativne, već i zabrinjavajuće pojave, odnosno do različitog odnosa prema jedinicama TO u republikama, pa i primjene etničkog kao osnovnog kriterijuma u njenoj realizaciji. Praksa je pokazala da se oružje oduzimalo samo od nesrpskih jedinica TO (Kosovo, Slovenija, Hrvatska, BiH), što je izazvalo proteste, ozbiljan otpor, pa i oružano suprotstavljanje. Poznato je da su neke jedinice TO u Hrvatskoj i BiH, pretežno srpskog sastava, dobijale u toku provođenja ove mjere i dodatne količine naoružanja, kao i to da je velika količina oružja i vojne opreme podjeljena i onim građanima srpske nacionalnosti koji čak i nisu bili vojni obveznici. Rezultati takve politike su poznati. To oružje, zajedno sa onim što je JNA planski ostavljala prilikom povlačenja iz nekih republika, poslužilo je ne samo za stvaranje vojske novoformiranih tzv. srpskih država (RS i RSK), već i brojnih paravojnih formacija. Analiza nekih mjera koje je preduzeo vojni vrh, vjerovatno uz saglasnost državnog rukovodstva, ili njegovog djela, a kojima je, kako kaže Veljko Kadijević, “trebalo ublažiti negativno razarajuće dejstvo koncepta oružanih snaga sadržanog u Ustavu iz 1974”, pokazuje, pored ostalog, da ni one mjere koje su u datoj situaciji izgledale opravdane (kontrola nad naoružanjem TO), zbog nedosljednosti i pokušaja političkog manipulisanja nisu dale očekivane rezultate. Štaviše, bilo je očigledno da u napetoj situaciji, kakva je na prostoru Jugoslavije bila u vrijeme njihovog donošenja i provođenja, one nisu mogle biti svrsishodne i produktivne. Naprotiv, može se tvrditi da je njihovo donošenje i provođenje dovelo do većeg zaoštravanja odnosa između saveznog državnog vrha i republičkih rukovodstava, a posebno između tih rukovodstava i JNA, što bi se moglo označiti kao početak eskaliranja krize, pa i oružanih sukoba koji su se ubrzo razbuktali. Začuđuje (ali, ne previše) nekritičan odnos koji Kadijević ima prema sopstvenoj ulozi i doprinosu politici razvoja OS, pa i usvajanju onih rješenja koja u knjizi kritikuje i osporava, odričući pri tom svaku ličnu i funkcionalnu odgovornost. To se eksplicitno pokazuje u sljedećem stavu: “U vreme kada se odlučivalo o temeljnim postavkama koncepta, odnosno između 1965. i 1974. godine, nisam bio na dužnostima sa kojih se moglo značajnije uticati na odluke toga nivoa, pa prema tome, mogu biti manje pristrasan u zaključivanjima” (navedeno str. 81). Nekorektnost ove ograde nije samo u tome što je Kadijević i do 1974. obavljao značajne dužnosti, već u prvom redu, zbog toga što ne pominje period (od 1974. do 1992), kada je obavljao visoke vojne dužnosti, uključujući i dužnost saveznog sekretara za narodnu odbranu, sa kojih je mogao i odlučujuće uticati na globalnu politiku i konkretna rješenja. Od 1968. pa do 1988. Kadijević je bio načelnik odelenja u I upravi GŠ, načelnik IV (nastavne) uprave GŠ, pomoćnik načelnika GŠ za KOV, pomoćnik saveznog sekretara za vojno-privredni sektor i zamjenik saveznog sekretara za narodnu odbranu. Po prirodi tih funkcija i nadležnosti, on se bavio (ili se morao baviti) ne samo pitanjima vojne politike, doktrine, organizacije OS, obuke i opremanja JNA, TO i dr, već je morao i direktnije učestvovati u donošenju i provođenju (barem većine) najvažnijih odluka i rješenja. Treba li uopšte isticati šta je u političkoj, državnoj i vojnoj hijerarhiji predstavljala funkcija saveznog sekretara za narodnu odbranu, koju je obavljao od 1988. do 1992. godine? Dovoljno je reći da su njegove (zakonski utvrđene) nadležnosti u domenu vojne politike, odbrambenih priprema društva, organizacije i opremanja OS bile velike, a u nekim aspektima i neograničene, što mu je omogućavalo ne samo da bitno, već i presudno utiče na globalnu politiku i konkretna rješenja. Zbog toga je (u najmanju ruku) čudno da neko ko je obavljao istaknute štabne i na kraju komandne funkcije u periodu kada se razrađivala i usvajala koncepcija ONO, može tu isti koncepciju optuživati, skidajući sa sebe bilo kakvu odgovornost. Kadijević je, dakle, bio u prilici da ukaže na eventualne neutemeljenosti koncepcije, doktrine i ratne veštine, kao i na nedostatke u praktičnim rješenjima koja sada kritikuje, odnosno da iznese vlastite poglede i predloge. Široj armijskoj javnosti, pa i djelu ljudi (ne svima) koji su sa njim saradivali, nije poznato da se suprotstavljao koncepciji ONO i na njoj zasnovanoj politici razvoja OS, koju sada kritikuje. Naprotiv, iz onoga što je objavljivao u raznim publikacijama, a posebno u stručnim časopisima, može se zaključiti suprotno. Od više članaka objavljenih u “Vojnom delu”, polovina je posvećena problemima teorijske razrade kocepcije ONO, doktrine i ratne vještine i nekim pitanjima organizacije OS. Da pomenemo samo neke: “O metodu materijalističke dijalektike u vojnoj teoriji” (“Vojno delo”, 2/56), “Uloga ratnih iskustava u izgradnji teorije ratne veštine” (“Vojno delo”, 11/58), “Opštenarodni oblik rata, borbeni moral armije i naroda - međusobni uticaj i zavisnost” (“Vojno delo”, 1-2/61), “O nekim osnovnim pitanjima naše strategije i doktrine oružane borbe” (“Vojno delo”, 3/72), “Tito tvorac naše savremene koncepcije opštenarodne odbrane” (“Vojno delo”, 6/80), “Marksizam i vojna organizacija za odbranu” (“Vojno delo”, 6/83), “Branko Mamula je bitno doprineo očuvanju kontinuiteta Titove koncepcije odbrane” (“Vojno delo”, 6/89) i dr. Iz navedenih naslova i stavova koje zastupa u tretiranju pojedinih pitanja, proizlazi zaključak da se autor trudio da neke postavke ONO potvrdi i objasni. Zbog toga se neki čitaoci njegove knjige s pravom pitaju otkud takav i tako radikalan zaokret u njegovim pogledima na isti problem? Nameće se i pitanje šta su, zapravo, njegovi pravi stavovi i opredjeljenja, oni raniji ili sadašnji i da li je samo u pitanju pokušaj prilagođavanja, odbacivanja lične, političke i svake druge odgovornosti za sunovrat jugoslovenskog društva. 4. TO kao “podvala” i “vojska bez države” Ranije je bilo govora o tome da u knjizi “Moje viđenje raspada” i nekim ranijim intervjuima, Veljko Kadijević Teritorijalnu odbranu naziva podvalom, pa čak u tome vidi i djelo neprijatelja. Da li je Kadijević, savezni sekretar za NO, čovjek obnove nekih stanovišta o klasičnoj vojsci? Šta o toj njegovoj definiciji, o “podvali” misle njegovi prethodnici, savezni sekretari za narodnu odbranu Nikola Ljubičić i Branko Mamula, šta načelnici Generalštaba Stane Potočar, Branko Mamula, Petar Gračanin, Zorko Čanadi, Stevan Mirković i Blagoje Adžić? Šta o tome misle komandanti armija, vojišta i komandanti republičkih štabova Teritorijalne odbrane? Dakle, šta o tome misle ljudi sa kojima je sarađivao i “gradio” tu komponentu oružanih snaga? Šta o tome misle članovi Predsjedništva SFRJ, kojima je bio potčinjen, a šta predsjednici republika sa kojima je saradivao, a koji su manje-više svi doprinjeli da Veljko Kadijević postane po činu i položaju to što je postao? Najzad, šta o tome misle njegovi ondašnji pomoćnici - generali i doktori nauka Mićo Ćušić, Simeon Bunčić, Ramiz Abduli, Sveto Popović, Aleksandar Stamatović i Nikola Čubra? Pravo je pitanje zašto Kadijević sada smatra da je ta koncepcija podvala. Da li se (između ostalog) on za takav stav opredjelio i iz pragmatičnih razloga, kada su na izborima u Sloveniji i Hrvatskoj i, djelom, u BiH, pobjedile snage koje su (objektivno) bile protivnici političkog vrha Srbije, i došle u priliku da, na osnovu političke pozicije koju su zadobile, kontrolišu cjelu (u Sloveniji), ili veći dio snaga svojih TO (u Hrvatskoj i Bosni)? Veljko Kadijević naglašeno govori o ulozi i učincima Štaba Vrhovne komande (ŠVK) kao nosioca procjene. Tako, na primjer (navedeno str. 35. i 36), piše i to da je ŠVK (1989) pune dvije godine (od 1987) ukazivao “da se velikom brzinom približava vreme kada će upravljanje zbivanjima u Jugoslaviji dominantno preuzeti strani faktori”. Ako je tako zaista bilo, postavlja se pitanje: kako je ŠVK tada (u toj funkciji) djelovao i šta je ŠVK (čiji je savezni sekretar admiral Branko Mamula, Veljko Kadijević, njegov zamjenik, a Stevan Mirković načelnik Generalštaba) poduzeo? Da li tada, ili u martu 1991. sazrijeva ideja o Štabu Vrhovne komande kao surogatu vrhovnog komandovanja, kada je armijski vrh zaključio da Predsjedništvo SFRJ (Jović, Zelenović, Mesić, Bućin, Drnovšek i Bogićević) ne mogu funkcionisati kao Vrhovna komanda Oružanih snaga? Kada i po čijoj odluci ili sugestiji Kadijević sebe stavlja u centar zbivanja? O tome ko čini Štab VK i kakav je suštinski odnos između Vrhovne komande i ŠVK Kadijević nije dao precizniji odgovor. Veljko Kadijević piše o JNA kao “vojsci bez države”. A kako je i zašto tako dugo ostao i napredovao u takvoj vojsci? Kako je u toj vojsci od 1974. godine, kada je po njemu JNA postala “vojska bez države”, do 1992. godine (to znači za 18 godina) bivao unapređivan u najviše činove? I, na kraju, kako je učestvovao i komandovao snagama za “odbranu” od razbijanja SFRJ, koje, kako on kaže, nije ni bilo? Po njemu SFRJ i JNA razaraju nepremostive krize već 30 godina! Čak od 1962. godine! A sam raspad SFRJ i JNA traje 18 godina. Zašto se prihvata da vodi “vojsku bez države”? I zašto, barem on i dio armijskog rukovodstva, nisu podnijeli ostavku maja 1991. godine, kada Predsjedništvo SFRJ, zajedno sa predsjednicima republika, nije prihvatilo njegov stav o “mešanju međunarodnih institucija u unutrašnje stvari naše zemlje” i kada kakva-takva Vrhovna komanda, tj. Predsjedništvo države nije prihvatilo njegove “predloge i konkretne mere”? 5. Vojišta - umjesto armija Na strani 77, Kadijević govori o formiranju tri vojišta umjesto šest armija kopnene vojske i o tome kako se organizacija JNA poklapala sa administrativnim granicama republika - što nije tačno. Prva i Druga armija (beogradska i niška), osim nekoliko garnizona na jugu Srbije, pokrivale su teritoriju Srbije sa Kosovom i Vojvodinom. Titogradski korpus teritoriju Crne Gore. Treća armija (Skopje), pored Makedonije, drži i dio južne Srbije. Peta armija (Zagreb) pokriva dio Slovenije (pravac Trst-Rijeka). Sedma armija (Sarajevo), pored Bosne, dio hrvatske (istočnu Slavoniju do linije Našice-Slavonski Brod - vinkovačku depresiju). Deveta armija (Ljubljana) je na teritoriji Slovenije. Vojno-pomorska oblast “pokrivala” je cjelu akvatoriju i deo kopnene teritorije četiri republike. RV i PVO (što je bilo logično), locirane su na cjeloj teritoriji. Na teritoriji Hrvatske preklapale su se zagrebačka armija i još tri operativno-strategijske organizacije - grupacije. JNA je do 1988/89. u svom sastavu imala armije i vojno-pomorsku oblast koje su (skoro sve) nosile tradiciju ratnih armija. (Slovenija je 1968. godine dobila ljubljansku - Devetu armiju sa tradicijom Devetog slovenačkog korpusa). Komande armija su rukovodile divizijama i brigadama sa tradicijama iz NOB-a. Novom organizacijom ukinute su armije i većina divizija, a vojišta rukovode novouvedenim korpusima. Očekivalo se da Kadijević obrazloži reorganizaciju komandovanja i ustrojstva operativno-strategijskih grupacija i Teritorijalne odbrane. O kojoj reorganizaciji se radi? Od šest armija stvaraju se četiri “vojišta” i to: Tzv. sjeverno ili centralno vojište spaja Prvu (Beograd) i Sedmu armiju (Sarajevo) i njihove snage se stavljaju pod komandu vojišta sa sjedištem u Beogradu. Zapadna granica vojišta je Našice, Slavonski Brod, Sava-Una i bosansko-hrvatska granica od Bosanskog Grahova do Crne Gore. Prema tome, Prva armijska oblast ili “vojište” drži najveći dio Srbije, cjelu BiH i istočnu Slavoniju. Korpusi Sedme armije iz Banja Luke, Tuzle, Sarajeva idu pod Beograd. Koliko je to imalo veze sa novom organizacijom Jugoslavije - u najmanju ruku je indikativno? Tzv. sjeverozapadno vojište (Zagreb) spaja Devetu (Ljubljana) i Petu armiju (Zagreb). Ukidanjem ljubljanske armije (i Kraljevina Jugoslavija je u Sloveniji imala svoju - Sedmu armiju), Deveta armija transformisana je u dva korpusa pod komandom Zagreba. Tzv. jugoistočno vojište (Skopje) ukida Drugu (Niš) i Treću armiju (Skopje) i “pokriva” prostor Makedonije, dio južne Srbije, Kosovo i Crnu Goru. Tzv. jadransko-pomorsko, kao četvrto i specifično vojište (Split), čine efektivi Ratne mornarice, pri čemu je Kninski korpus bio najjača snaga kopnene vojske ovog vojišta. Veljko Kadijević ocjenjuje da su toj reorganizaciji najviše otpora pružale Slovenija (koja ide “pod” Zagreb) i Bosna i Hercegovina (koja ide “pod” Beograd), a velike prigovore iskazali su Kosovo i Crna Gora, koji su potčinjeni Skoplju. Otpori su bili još veći i zbog stavljanja štabova Teritorijalne odbrane republika i pokrajina i zonskih štabova (ne samo u operativnom pogledu) pod komande vojišta i korpusa. Nosioci otpora (naročito u Sloveniji i Bosni) su reorganizaciju JNA smatrali revizijom koncepcije opštenarodne odbrane u oblasti komandovanja i organizacije jedinica. Reagovanja na ovu reorganizaciju JNA bila su opravdana, jer su mnogi smatrali (uključujući i veliki broj generala) da ona u suštini razbija jedinstvo oružanih snaga i destabilizuje odnose između saveznog centra i republika. Pri tome, treba imati u vidu da je odluka o transformaciji Teritorijalne odbrane Kosova donesena ranije i to zbog toga, kako tvrdi Kadijević, što je bila sastavljena od “separatističkih snaga”, pa je njeno novo komponovanje primjenjeno u korist “jugoslovenski orijentisanih ljudi”. U kojoj mjeri je ova i ovakva reorganizacija OS usklađena sa ponašanjima JNA u godinama 1988-89. i dalje? - pitanje je koje traži analizu i odgovor, ali činjenica je da se ta reorganizacija izvodi pred rat (a svaka reorganizacija je stanovit period i dezorganizacija) i da se novi sistem komandovanja srušio za 2-3 godine i doveo, mada ne samo on, do razbijanja JNA, tj. zajedničkih oružanih snaga Jugoslavije. Nestale su u ratu sve komande “vojišta” i sve se svelo na Vojsku SRJ sa tri srpske armije (Prva u Beogradu, Druga u Podgorici i Treća u Nišu), a od formacija teritorijalnih odbrana nastale su vojske u Bosni i Hercegovini (tri), u Hrvatskoj (dvije vojske), u Sloveniji i Makedoniji (po jedna). Teritorijalne odbrane Srbije i Crne Gore su oficijelno rasformirane 1994. godine. Razloge za neprimjerenu upotrebu i ukupno ponašanje JNA i njen raspad ne treba tražiti u koncepciji, doktrini ili organizaciji, već u pogrešnoj politici najvišeg državnog i armijskog vrha i nekih republičkih rukovodstava posljednjih godina, čiji je sastavni dio bila i zloupotreba JNA, kojoj je dodjeljena uloga koja za nju nikada nije bila predviđena. |
| Sadržaj | Prethodno poglavlje | Sledeće poglavlje |