ZLOUPOTREBA JNA I ORUŽANIH SNAGA SFRJ “Ajmo stvoriti konfederaciju, inače ćemo propasti”. Edvard Kardelj, 12. i 13. XI 1965. “Kritikom Ustava iz 1974. i samoupravnog socijalizma, Kadijević se deklariše kao zastupnik etatističkog centralizma i sa tog stanovišta pokušava da objasni jugoslavensku krizu i faktore njenog katastrofalnog finala.” Pukovnik Radoslav (Braco) Đerić O USTAVU IZ 1974, DRUŠTVENOM SISTEMU I NACIONALNOM SUKOBLJAVANJU 1. Kadijević manipuliše Ustavom SFRJ iz 1974. godine (str. 71-77), ali prije toga, obara se na “Kardeljevsku koncepciju” o vojsci, jer smatra da je njen “dobar dio... ušao u Ustav iz 1974”. On to čini na sljedeći način: “Teorijsku osnovu Kardeljeve koncepcije činila je kvazi-teorija o naoružanom narodu. Osnovna poruka te teorije u Kardeljevom izdanju bila je da samoupravnom socijalističkom društvu ne odgovara tip vojske kao što je JNA, da je prevaziđen ostatak stajaćih profesionalnih vojski, ostatak birokratskog centralističkog državnog uređenja i da nju treba zamijeniti naoružanim narodom.” Ništa slično, međutim, ne može se naći u Kardeljevim spisima. Autoru to ne smeta i on, jednostavno, hoće da mu vjerujemo na rječ, i iz jedne konstrukcije mirno izvlači drugu, u vidu čudnog zaključka: “Jedino što je bilo važno jeste da se razbije JNA iz istih onih razloga iz kojih je razbijena i federalna jugoslovenska država” (Kadijević, str. 72.) Po logici da se iz jednog iskonstruisanog podatka mogu konstruisati sve novi i novi (prividno tačni, ukoliko se prenebregne nezasnovanost polazne pozicije), Kadijević dalje ređa iskaze, među kojima je najuočljivije njegovo odricanje od “Kardeljevog koncepta naoružanog naroda” i izjašnjavanje za vojsku sposobnu “da vodi kombinovani oblik oružane borbe, a to znači visoko profesionalno obučenu i uvježbanu, sa manjim profesionalnim dijelom aktivnih starešina i vojnika, ali i sa dobro obučenim i uvježbanim rezervnim sastavom Armije, koja će biti sposobna da vodi najmoderniji rat na frontu, ali i da efikasno može voditi i partizanski rat u pozadini neprijatelja” - (str. 72). Stvara se utisak da su ideja naoružanog naroda, opštenarodne odbrane, podruštvljavanja odbrane (različiti nazivi za istu suštinu) Kardeljeva izmišljotina i “kvazi teorija”. I čitalac ponovo treba da autoru vjeruje na rječ. Sličan sistem odbrane - kakav je bio jugoslovenski - imale su Švedska i Švajcarska. Mi smo koristili njihova, a oni naša iskustva. Principe naše koncepcije ONO koristile su i pojedine nesvrstane zemlje. Osvrćući se na segmente koncepcije ONO, zacrtane u Ustavu SFRJ, Kadijević piše: “Na prvom mestu to je generalna teza o takozvanom podruštvljavanju odbrane, prema kojoj poslove odbrane treba da vode ne neka stručna tijela, još manje vojska, već cijelo društvo” - (str. 72). Pogledajmo šta o tome stvarno piše u Ustavu. “Opštenarodna odbrana u Socijalističkoj Federativnoj Republici Jugoslaviji je jedinstven sistem organizovanja, pripremanja i učešća federacije, republika, autonomnih pokrajina, opština, organizacija udruženog rada, mesnih zajednica, samoupravnih interesnih zajednica i drugih samoupravnih organizacija i zajednica, društveno-političkih i drugih društvenih organizacija, radnih ljudi i građana u oružanoj borbi i svim drugim oblicima otpora i u vršenju drugih zadataka od interesa za odbranu zemlje” (Ustav SFRJ - Službeni list - Beograd, str. 20). “Federacija preko saveznih organa... uređuje osnove sistema narodne odbrane i stara se o njegovom sprovođenju... utvrđuje osnove planova i pripremnih mera za odbranu zemlje...” (Ustav SFRJ, str. 117-119). “Predsjedništvo SFRJ, u ostvarivanju opštenarodne odbrane, utvrđuje osnove planova i pripremnih mera za odbranu zemlje, daje smernice za preduzimanje mera priprema i mobilisanje izvora i snaga zemlje za odbranu i za usklađivanje planova i mera društveno-političkih zajednica, organizacija i zajednica, utvrđuje postojanje neposredne ratne opasnosti, naređuje opštu i delimičnu mobilizaciju... Predsedništvo SFRJ utvrđuje plan upotrebe oružanih snaga Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije za slučaj rata i naređuje upotrebu oružanih snaga u miru...” (Ustav SFRJ, str. 135). Dakle, tvrdnja da prema Ustavu, poslove odbrane treba da vodi “cijelo društvo” proizvoljna je i logički nakazna konstrukcija koja u dokumentu na koji se poziva nema potvrde. Odbrana je, kako smo vidjeli u Ustavu, “jedinstven sistem” sa jasno određenim nadležnostima. To, međutim, ne smeta Kadijeviću i on iz jedne konstrukcije lako i “logično” izvlači drugu: “U praksi to je značilo uvođenje samoupravne anarhije i u poslove odbrane u cjelini, pa i u čisto vojno-stručne poslove” (“Moje viđenje raspada”, str. 72). Sljedeća misao koja, takođe, po autorovom shvatanju, proizlazi iz Ustava, bila bi: “Stvaranje dviju ravnopravnih komponenti oružanih snaga - JNA i Teritorijalne odbrane - značilo je da se na najautoritativniji način praktički cijepa jedinstvo oružanih snaga. Teritorijalna odbrana postaje vojska republičkih i pokrajinskih država” (str. 73). Ostaje nejasno kako se postojanjem “dviju ravnopravnih komponenti” u okviru jedinstvene cjeline može ugrožavati i “cijepati” ta cjelina. Ustav tu ne ostavlja nikakvu priliku za dvoumljenje. “Oružane snage Socijalističke Federativne Republike JugosIavije štite nezavisnost, suverenitet, teritorijalnu celovitost i ovim Ustavom utvrđeno društveno uređenje Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i čine jedinstvenu celinu i sastoje se od Jugoslovenske narodne armije, kao zajedničke oružane sile svih naroda i narodnosti i svih radnih ljudi i građana, i od Teritorijalne odbrane, kao najšireg oblika organizovanog oružanog opštenarodnog otpora” (Ustav SFRJ, str. 101). Poturajući, dakle, stav koji se na Ustavu ne zasniva, opet svojom “logikom” zaključuje: “Posle takve krupne strategijske pobede koncepta razbijanja oružanih snaga, razbijačima Jugoslavije je ostalo da svoje aktivnosti dalje skoncentrišu na razbijanje same JNA, što oni vrlo organizovano, uporno i dosljedno čine” (str. 73). “Sledeći krupan udar na jedinstvo oružanih snaga - nastavlja autor - Ustav iz 1974. učinio je u najvažnijem elementu funkcionisanja vojske - komandovanju i rukovođenju. Dao je pravo republikama i pokrajinama da rukovode Teritorijalnom odbranom, a štabove teritorijalne odbrane stavio u dvojnu potčinjenost - pretpostavljenim komandama oružanih snaga i rukovodstvima republika, pokrajina i opština” (str. 73). Provjerimo, možda ovoga puta tako nešto, ipak, postoji u Ustavu? “Vrhovno rukovođenje i komandovanje oružanim snagama obezbeđuje jedinstvo i nedeljivost oružane borbe” (Ustav SFRJ, str. 20). “Oružane snage SFRJ čine jedinstvenu celinu i sastoje se od Jugoslovenske narodne armije... i od Teritorijalne odbrane” (str. 101). “Predsedništivo SFRJ je najviši organ rukovođenja i komandovanja oružanim snagama SFRJ u ratu i miru” (Ustav SFRJ, str. 135). “Predsednik Republike je Vrhovni komandant oružanih snaga Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije” (Ustav SFRJ, str. 141), i “Predsednik Republike, kao vrhovni komandant oružanih snaga Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, rukovodi i komanduje oružanim snagama Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i utvrđuje osnove planova i pripremnih mera za odbranu zemlje; utvrđuje Plan upotrebe oružanih snaga Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije za slučaj rata i naređuje upotrebu oružanih snaga u miru...” (Ustav SFRJ, str. 142). Kadijević nas, dakle, još jednom (neistinito) obavještava i iz Ustava izvlači tumačenja koja tamo ne postoje. Računajući da će neobavješteni čitalac povjerovati u izvedenu obmanu, on ga iznova ubjeđuje: “Takvo rješenje predstavlja izvanrednu podlogu za paralisanje komandovanja, pa i više od toga. I to se rješenje u praksi pokazalo kao dobro odabran potez u funkciji razbijanja i slabljenja u svakom pogledu i posebno kao vješt manevar za nacionalistički orijentisane starešine u oružanim snagama.”(str. 73). U knjizi ima, međutim, i jedan tačan podatak, a to je - da je “finansiranje JNA dato u nadležnost federacije, a finansiranje TO u nadležnost republika, pokrajina, opština i radnih organizacija”. Ali, ta činjenica lišena je važnog podatka da u Ustavu postoje i sljedeće odredbe: “Kad je to neophodno radi sprečavanja i otklanjanja većih poremećaja u privredi ili kad to zahtevaju interesi narodne odbrane ili druge vanredne potrebe zemlje, saveznim zakonom mogu se propisati granice u kojima društveno-političke zajednice obrazuju rezervna društvena sredstva: privremena zabrana raspolaganja delom društvenih sredstava... od strane... društveno-političkih zajednica; način raspolaganja viškovima prihoda budžeta društveno-političkih zajednica...” (Ustav SFRJ, str. 279), “... sredstva za finansiranje narodne odbrane obezbeđuju se u budžetu federacije prema srednjoročnom planu razvoja, izgradnje i opremanja Jugoslovenske narodne armije i srednjoročnom planu zadataka organa federacije u oblasti narodne odbrane, utvrđenih u skladu s društvenim planom Jugoslavije... Za potrebe narodne odbrane... Skupština SFRJ može... samostalno utvrditi izvore sredstava, odnosno preuzeti i kreditne ili druge obaveze radi obezbeđenja tih potreba, ako se te potrebe ne mogu obezbediti iz budžeta federacije” (Ustav SFRJ, str. 111-116, čl. 267. i 279). Bez tog dodatka koji govori o presudnom uticaju federacije i kad je u pitanju finansiranje narodne odbrane, pomenuti podatak djeluje kao poluistina, a autoru se ta ne-cjela istina učinila pogodnom da iz nje izvede novu konstrukciju: “Tako je u stvari utvrđena materijalna pretpostavka nejedinstva OS...” (“Moje viđenje raspada”, str. 74). 2. Kadijević dalje tvrdi da “svakom normalnom čovjeku koji voli svoju zemlju i svoj narod, suočenom sa opasnošću raspada zemlje putem građanskog rata, moraju ideološka i politička uvjerenja biti u drugom planu” (“Moje viđenje raspada str. 2. i 19.) Ova pretpostavka data je u kontekstu iz koga bi trebalo da proizlazi da je ona bila “credo” Kadijevića i vojnog vrha, od koga su polazili u svom opredjeljenju u jugoslovenskoj krizi i tragediji. Međutim, gotovo svakom stranicom knjige, autor to demantuje. Kritikom samoupravnog socijalizma on se deklariše kao zastupnik etatističkog centralizma i sa tog stanovišta pokušava da objasni jugoslovensku krizu, faktore njenog katastrofalnog finala i svoje opredjeljenje u procesu razaranja zemlje. Na četrdesetak stranica teksta autor pokazuje ne samo da nije imao razumjevanje za demokratski razvoj socijalizma i reforme, već da mu je ideološki protivan (str. 53-68). Nevažno je da li se radi o konverziji ideja ili o idejama koje su intimno sakrivane godinama pa su sada dobile šansu da se reafirmišu. Bitno je nešto drugo, a to je da je njegova kritika traženja novih demokratskih puteva razvoja socijalizma u funkciji opravdavanja politike nacionalističkog populizma. Iz ugla njegovog viđenja unutrašnjih faktora raspada, jedino se ta politika ocrtava kao mogući “spasilac” Jugoslavije. Samo za nju on nema ni rječi kritike. On joj se priklanja i preporučuje je (navedeno str. 106), a snagom funkcije nastoji da se ona ostvari bilo kao dominirajuća snaga SFRJ, bilo kao dominirajuća snaga neke nove države - makar ona bila i manja i drugačija. Teze - da se osnovni uzroci nestajanja SFRJ nalaze u protivrječnostima, u utopiji i nepravednostima njenog društvenog bića, u antijugoslovenstvu i izdaji svih ostalih nacija osim srpske; u jugoslovenstvu kao velikoj grešci i zavjeri protiv srpskog naroda, u tome da se Jugoslavija kao vještačka tvorevina morala raspasti, pogotovo što je to bio strategijski cilj svjetske zavjere itd. - samo su paravan kojim se pokriva i iskrivljava suština tragičnih zbivanja i zamagljuje politika glavnih krivaca. I ovog puta ponavljam - Jugoslavija se nije morala raspasti, a ako je do razlaza ili drugačijeg organizovanja samostalnih nacionalnih država moralo doći, moguće je bilo to učiniti bez bratoubilačkog rata, bez obzira na izražen stepen unutrašnje krize. Osnovna uloga oružanih snaga SFRJ, po Ustavu, bila je, kao što smo to konstatovali, zaštita i odbrana državnog suvereniteta i teritorijalnog integriteta zemlje i zaštita ustavnog poretka. Prvi zadatak OS SFRJ obavile su uspješno. Kao efikasna odbrambena sila, bile su jedan od odlučujućih faktora odvraćanja u nekoliko kritičnih situacija (Tršćanska kriza, oružani pritisak IB zemalja, tršćanska kriza povodom zone “B”, u vrijeme tzv. mađarskih događaja i za vrijeme čehoslovačke krize). JNA je bila značajan, ali ne jedini faktor bezbjednosti zemlje i oslonac nesvrstane spoljne politike SFRJ. “Zaštita ustavnog poretka podrazumjevala je dvije obaveze. Prva: JNA i drugi elementi OS razvijali su se u skladu sa razvojem socijalističkog društvenog sistema koji im je bio osnov i izvor odbrambenog motivacionog interesa i jedinstva. U skladu sa tim, izgrađivala se koncepcija ONO i adekvatna joj vojna organizacija. Pretpostavka odbrambenog interesa bio je društveni položaj radnog čovjeka i građanina. U takvoj društvenoj poziciji građanin ne bi mogao biti uskraćen ni u čemu, pa ni u nacionalnim potrebama i osjećanjima. Nacionalna prava obezbjeđivana su njegovim socijalnim položajem i činila ga ravnopravnim sa pripadnicima drugih naroda i narodnosti. Sljedstveno tome, neminovna je bila politička ravnopravnost socijalističkih narodnih republika. OS SFRJ i u organizacionom, i u kadrovskom pogledu morale su trajno polaziti od ovih principa kako bi dosljedne tekovinama NOB-a bile sigurna odbrana ravnopravnosti naroda i narodnosti i njihovih republika. Druga obaveza bila je da OS budu uvjek oslonac onih političkih snaga koje djeluju u skladu sa Ustavom i da im budu oslonac u borbi protiv njegovog narušavanja” - ocjenjuje A. Krajačević (Stvaranje i razaranje Jugoslavije, Zbornik, Beograd, 1996). Ustavi nisu vječni, razvoj je tražio njihove promjene. U odnosu na OS to je značilo da u tom slučaju one moraju biti oslonac onih jugoslovenskih političkih snaga koje bi bile nosilac legitimnog mjenjanja ili dograđivanja Ustava. OS SFRJ ni jednim sastavnim djelom, pa i najvažnijim (JNA), po Ustavu i društveno-političkom poretku nisu mogle biti samostalni politički subjekt ili arbitar. Za njih, a to znači u prvom redu za armijski vrh, kriterijumi su bili određeni ustavnom ulogom OS. Tragična politička zbivanja pokazuju da vojni vrh nije bio dorastao svojoj ustavnoj obavezi. Prihvatajući postepeno, a onda sve brže, projekciju “treće Jugoslavije” po modelu političkih snaga koje su svoju platformu gradile na negaciji postojećeg Ustava, osnovnih tekovina NOB-a i demokratske socijalističke izgradnje, vojni vrh je - Kadijevićeva knjiga to potvrduje - arbitrirao u njihovu korist i Armiju faktički doveo u funkciju njihovog odlučujućeg instrumenta. Postojanje dezintegrativnih snaga u nekim djelovima SFRJ ovome nisu mogli i ne mogu biti opravdanje. Tačno je da je izgradnja socijalizma u SFRJ bila opterećena objektivnim i subjektivnim teškoćama, pa i promašajima. Istorijske hipoteke, velike ekonomske razlike, česte nepovoljne međunarodne prilike, birokratizam, teškoće i problemi koji su izrastali u traženju vlastitih društveno-razvojnih puteva, činili su razvoj neravnomjernim i oscilatornim, vodili nastajanju različitih interesa i njihovim slabijim ili jačim sukobima. Činjenica je, međutim, da je on (u cjelini) bio na uzlaznoj liniji i da je Jugoslaviju od zaostale doveo u red srednje razvijenih zemalja. Takve razvojne probleme i teškoće, pa i razlike u gledanjima na dalji razvitak, utoliko prije je trebalo rješavati putem međusobnog uvažavanja i dijaloga, u procesu unapređivanja i ostvarivanja političke i ekonomske demokratije. To se nije dogodilo, preovladale su snage njene negacije. Značajna karakteristika društveno-političkih kretanja u SFRJ bio je permanentan, nekad otvoreniji a nekad prikriveniji, sukob između birokratizma i samoupravljanja. I pored borbe protiv birokratizma, birokratizam nije savladan, uspjevao je da se održi, pa i da ojača. Po metodama i većoj demokratičnosti, on se razlikovao od birokratizma u zemljama istočno-evropskog lagera. To je bio rezultat uticaja samoupravnog socijalizma i nastojanja da se on ostvari. Kroz samoupravne društvene odnose, ma koliko da su bili (u početnoj fazi) opterećeni lutanjima i greškama - a i pritiskom birokratsko-tehnokratske prakse, probijao se talas demokratskih zahtjeva neposrednih i širih interesa radnih ljudi i udruženog rada. Preplitanje samoupravnog i birokratskog ispoljavalo se u koncentraciji odlučivanja u centrima političke moći i realnim interesima odredenih društvenih struktura. Društveni položaj, ugled i mogućnosti ostvarivanja ličnih materijalnih interesa, zavisili su od položaja u hijerarhiji tih struktura. To je postalo moćna interesna baza i korjen žilavosti birokratizma, pa je decentralizacija u federaciji i niže, iako je predstavljala udar po birokratizmu (iz navedenih razloga), ipak ostavljala mogućnost da se on utvrdi (i to različito) u republikama i pokrajinama. Centru je ostala arbitraža, razvojno-usmjeravačka, spoljno-politička i odbrambena funkcija. Radilo se o dva koncepta prevazilaženja pluralizma realnih društvenih interesa u prelaznom periodu. Demokratski zahtjevi nisu imali alternativu. Da li je armijski vrh to mogao da shvati i intimno prihvati? Tehnokratska svijest je odnose u neposrednoj proizvodnji, određene tehnologijom, vidjela i nudila kao model društvenih odnosa. Otuda i osnova za spregu dogmatizma, autokratije, birokratije i tehnokratije. Možda u tom svjetlu treba tražiti i razloge opredjeljenja armijskog vrha u jugoslovenskoj krizi. Samoupravni socijalizam je svojom vizijom ozbiljno nagrizao društvene osnove birokratije. Samoupravljanje je tražilo svoju univerzalnost na cjelom jugoslovenskom prostoru. Postavljajući interes i slobodu radnog čovjeka kao osnovni kriterijum, ono je zahtjevalo određeni demokratizam u svim pravcima i na svim nivoima. Birokratizam se opirao i nastojao da razvojne tokove samoupravljanja uspori i zadrži pod svojom kontrolom. Samoupravljanje je trebalo ideološki zaustaviti, trebalo ga je potisnuti iz svijesti radnih ljudi i birokratizam “demokratskog” predznaka predstaviti kao sistemski izraz ostvarivanja njihovih interesa. 3. Bujanje nacionalizma na tlu Jugoslavije nije samo posljedica oživljavanja nekih prigušenih nacionalističkih žarišta, već i rezultat akcija i prakse nacionalnih birokratizama. Prekrivena mitovima tradicije i istorije, nacionalna ideologija bila je pogodno sredstvo za manipulisanje narodom. U višenacionalnoj zemlji (kakva je bila naša), nacionalizmi se međusobno podstiču, isključivi su i antagonistički. Međutim, nacionalizam u najvećoj naciji ili u dvije nacije ima najrazorniju moć. Nacionalističke ambicije u nekim vodećim političkim krugovima republika bivale su unekoliko suzbijene i usporene, a negdje su se i razbuktavale, posebno u najvećoj naciji. Iako je nacionalizam u Srbiji bio pod određenom kritikom, ona nije u istom smislu zahvatala i vodeće političke strukture. Oštrica kritike bila je usmjerena na snage demokratskije opcije, a nacionalističke tenzije u vodećim političkim snagama manje-više ostale su neuzdrmane. Utoliko lakše se onda ostvarivala simbioza nacionalističkih ambicija sa socijalnim. Prihvatanje nacionalne ideologije neminovno je vodilo i usvajanju njenih političkih ciljeva, a to su bili ciljevi društvenih snaga koje su i oformile nacionalnu ideologiju. O tome svjedoči sličnost, pa i podudarnost, današnjeg “programa” ostvarivanja nacionalnih interesa srpskog naroda (ako se to može nazvati programom) sa Moljevićevim srpskim nacionalnim programom (iz 1941. godine). Radikalni kurs označila je tzv. “istorijska sednica” 1987. godine. “Antibirokratska revolucija” bila je, u stvari, birokratska kontrarevolucija, koja svoju platformu gradi na velikosrpskom hegemonizmu i etnocentrizmu. Pomenuti kurs ubrzo je pokazao svoje pravo lice. Napadaju se AVNOJ, bratstvo i jedinstvo, samoupravljanje, zakon o udruženom radu, a prije svega, Ustav SFRJ. Otvara se tzv. srpsko nacionalno pitanje, podstiču pokreti Srba u drugim republikama, traže se promjene u unutrašnjoj teritorijalnoj podjeli, želi se politička majorizacija u federaciji. Svim sredstvima se podjaruje nacionalistička histerija, potpiruje nacionalna mržnja, uvode se ekonomske sankcije prema drugim republikama, pripremaju se nacionalistički pohodi na tzv. “mitinge istine” u drugim republikama. Legalizacija nacionalizma u Srbiji i njegovo podizanje na nivo državotvorne ideološke osnove unitarne države (srpskog naroda) imalo je katastrofalne posljedice i za srpski narod i za druge narode. Za ulazak na političku scenu Srbije otvorila su se vrata antisocijalističkim, nacionalističkim snagama iz zemlje i inostranstva. One postaju “saveznik” velikosrpskom birokratskom hegemonizmu u politici “preuređenja” Jugoslavije. Njihovi ciljevi su identični. Cjena toga je rehabilitacija četništva, monarhizma, negiranje onoga što je stvoreno poslije Drugog svijetskog rata, najbezobzirnije blaćenje NOB-a, rušenje potvrđenih društveno-političkih i moralnih vrijednosti, procvat korupcije, profiterstva i kriminala, grabež društvene imovine, osiromašenje i - ono najgore - duhovno opustošenje i mržnja. Insistiranje na novoj “trećoj Jugoslaviji”, koja bi se izgradila na supstituciji avnojevskih principa, nije moglo biti prihvatljivo ni jednom drugom konstitutivnom subjektu federacije. To je moralo biti jasno. Međutim, kako se, u suštini, radilo o sukobu sa velikosrpskom koncepcijom rekompozicije SFRJ, koja je imala i rezervnu varijantu velikosrpske secesije, rasprave ubrzo prevazilaze ustavno-pravne okvire i poprimaju karakter međunacionalno-republičkih sve dubljih razilaženja i otvorenih političkih sukoba. I sa time se moralo računati. Ni druge republike nisu bile imune od vlastite birokratsko-nacionalističke infekcije. Ona je utoliko brže jačala ukoliko je nalazila opravdanje u sve arogantnijem hegemonističkom nastupu rukovodstva najveće nacije. Agresivni nastup velikosrpskog hegemonizma nacionalističke snage u drugim republikama široko koriste za napade na vodeće političke strukture u svojim republikama. Optužuju ih za nemoć, neodlučnost, kapitulanstvo pred velikosrpskim pritiskom i izdaju. Sa finansijskom i drugom pomoći djela emigracije i katoličke crkve, one, isto tako vjerskom i nacionalnom mitomanijom, razvijaju kampanju reafirmacije svojih nacionalno-unitarističkih i separatističkih programa i ciljeva. Političke akcije srbijanskog rukovodstva su im u tom pogledu direktno išle na ruku: teze da disperzija srpskog elementa na najvećem djelu jugoslovenskog prostora čini Srbe prirodnim integrativnim faktorom Jugoslavije; da su Srbi stvarali obe Jugoslavije i da su po toj istorijskoj ulozi i jedini njeni pravi branioci i vodeća i najjugoslovenskija nacija, Pijemont države i njena osnovna snaga, da treba da imaju daleko vidniju ulogu i prava u svim republikama kako bi se oslobodili poniženja kojima su bili izloženi u SFRJ; da srpska nacionalna svijest treba da postane neka protivteža drugim nacionalizmima koji nisu jugoslovenski i državotvorni - na čemu se, između ostalog, gradila velikosrpska varijanta rješavanja jugoslovenske krize - nisu mogle da ostanu bez teškog negativnog odjeka u drugim republikama. One su prihvaćene kao hegemonistička opasnost pod geslom o “srboslaviji” i to ne samo u redovima desnih, nacionalističkih i šovinističkih snaga. Iako to ne može biti isprika za mnoge greške političkih rukovodstava drugih republika, glavni sponzor pobjede nacionalističkih snaga svih boja na višestranačkim izborima u drugim republikama bio je objektivno velikosrpski hegemonizam. Jugoslavija je tako, prvo postepeno a onda konačno, ušla u vrzino kolo međunacionalnih sukoba, u kojima se jedan nacionalizam hranio drugim, a svi zajedno onim najvećim i najmasovnijim. Nacionalne države i nacionalni interes postaju jedini kriterijum političkog života. Tok zbivanja danas pokazuje da je vrijeme još mogućeg pravovremenog reagovanja bilo vrijeme Osme sjednice, a to je propušteno. Kadijević ne objašnjava kako je jedna politika, inaugurisana na toj sednici, puna sebe, nametljiva i odbojna prema svemu što se sa njom ne slaže - posebno prema principima na kojima je do tada zasnivano zajedništvo zemlje i jedinstvo OS, mogla da postane zamjena za dotadašnju politiku razvoja. 4. Krizni procesi u Jugoslaviji se nisu mogli dešavati a da ne ostave traga i na oružane snage. Događanja su uznemiravala sastav JNA i izazivala nedoumice. Unutrašnja stabilnost bila je pretpostavka i faktor odbrambene sposobnosti zemlje. Bilo je očigledno da se one dovode u pitanje, a time i međunarodni položaj zemlje. U uslovima razlaza u istočnoevropskom lageru, ujedinjenja Njemačke, sloma društveno-političkih sistema u istočno-evropskim zemljama, raspada i slabljenja SSSR-a, moralo je biti jasno da će se i u Jugoslaviji aktivirati inostrani strategijski interesi. U takvoj situaciji pokretati “srpsko nacionalno pitanje”, a time neizbježno i druga “nacionalna pitanja”, bilo je porazno. Velikosrpski hegemonizam je srpske nacionalne pokrete u drugim republika­ma planski podsticao i svim sredstvima pomagao. Bez toga, njih ne bi ni bilo. Čelnici tih pokreta su to javno potvrđivali i odavali zahvalnost matici. Ovi pokreti nastali su prije izbornih pobjeda nacionalista, što svjedoči da se nisu javili spontano i samo kao opravdana politička reakcija na državno-sistemski antisrpski kurs, posebno u Hrvatskoj, do kojeg je došlo - pošto su ekstremno nacionalističke snage preuzele vlast. Štaviše, nacionalističke snage su oformljenu političku fizionomiju uzimale kao argumenat odbrane sopstvenog etnosa kroz inauguraciju nove šovinističke državne politike, što se onda i na drugoj strani koristilo za nastajanja i namjene tih pokreta kao moćnog i odlučujućeg instrumenta velikosrpskog hegemonizma u mjenjanju političkog uredenja SFRJ. Nacionalne pokrete nije bilo moguće razviti na pitanjima socijalnog položaja pripadnika srpskog naroda u drugim republikama, koji je, uglavnom, bio na nivou odgovarajućih sredina, a veći ili manji međunacionalni problemi do kojih je dolazilo, mogli su se rješavati političkim putem. Nastupilo se i sa pitanjima vjere kao “suštine nacionalnog bića” i sa podsjećanjima na vjersko-nacionalne genocide domaćih fašističkih - u prvom redu, ustaško-kvislingških organizacija u Drugom svjetskom ratu. To se onda poklapalo sa isto tako militantnom komponentom religije ekstremno nacionalističkih snaga u drugim republikama. Mržnja i želja za odmazdom, podignute su na nivo nacionalno-teističke vrline. U vrijeme kada su, s obzirom na zbivanja u svijetu, jedinstvo i zajedništvo bili - ne samo neophodni, već i jedina šansa jugoslovenskim narodima, pa i srpskom, njegovo rukovodstvo je činilo sve da se unutrašnje stanje do kraja destabilizuje. Nevjerovatno je da armijski vrh u svojim procjenama to nije uočio. Po Kadijeviću, ključni činilac razbijanja Jugoslavije bio je inostrani faktor, u čiju službu su se bili stavili svi nacionalizmi (sem srpskog) i antijugoslovenski zavjerenici. Apsurdnost te logike je i u tome što Kadijević među rušitelje Jugoslavije svrstava i neke istorijske ličnosti, koje su, po njemu, stvarale i razvijale avnojevsku Jugoslaviju samo zato da bi je mogle razbiti. Prema velikom “otkriću” Kadijevića, onda presudnu funkciju preuzima psihološki rat koji se iz inostranih centara vodi protiv SFRJ i Srbije, kao jedine još preostale kohezione snage zemlje. On svjesno zaboravlja da taj psihološki rat nije bio ništa novo, da se sa većim ili manjim intenzitetom uvek vodio protiv SFRJ, pa ipak nije uspjevao. 5. Čak i onda kada je došlo do faktičkog rušenja društveno-političkog sistema u SFRJ i slabljenja federacije, bilo je izlaza koji bi bili u interesu svih naroda. Izlaz se mogao naći u labavoj federaciji, u formuli 4 + 2, u konfederaciji, u savezu država - u svakom, svima prihvatljivom obliku, koji bi održao određenu cjelinu zemlje. Odlučujuća prepreka da se Jugoslavija zadrži u bilo kom od pomenutih oblika državne cjeline bio je stav aktuelne vlasti i većine opozicije u Srbiji, koji su tvrdoglavo i bez pogovora tražili da se prihvati njihov model nekakve nove “federacije”, u kojoj bi, u stvari, fizički i teritorijalni majorizam poslužio kao osnova hegemonije velikosrpske politike. To ne samo da nije moglo biti prihvatljivo za druge, već je i dolijevalo ulje na vatru ekstremno nacionalističkog partikularizma i secesionizma kod drugih. Niz besplodnih sastanaka predsjednika republika, koji su putovali iz mjesta u mjesto, jasno je pokazivao da ta politika vodi zemlju razlazu. Ali, kakvom? Odbojnost srpskog rukovodstva prema svakom kompromisu nije dozvoljavala bilo kakvu alternativu. Ta odbojnost nosila je u sebi i neskrivene predznake spremnosti da se jedna ili druga varijacija sopstvenog viđenja “jedinstva federacije” nametne i drugim sredstvima kojima se politika produžavala silom. Pogrešno procjenjujući međunarodni ambijent i strategijski momenat, srpsko rukovodstvo je zaključilo da ima dovoljno moći za ostvarivanje svoje politike. Zahvaljujući političkim pučevima, računalo je da je obezbjedilo dominantan uticaj u vrhu federacije. Nacionalistička histerija je pothranjivala iluziju o političkoj snazi u masama. Neadekvatna procjena kretanja i interesa u nekim republikama, vodila je zaključku da će ozbiljniji politički otpori biti djelom blokirani, djelom brzo ugušeni; otpadanje pojedinih djelova se čak smatralo poželjnim - otpori “novoj federaciji” bi bili manji i lakše prebrodivi. 6. Velikosrpski hegemonizam je u svojim unutar jugoslovenskim obračunima računao i sa JNA. Ona je bila organ federacije i imala bi da sljedi njene zahtjeve, zahtjeve Vrhovne komande, pa makar većina te komande bila i velikosrpski orijentisana; krnje Predsjedništvo je u tom smislu bilo veoma povoljna solucija. Samo po sebi, to još ne bi moralo biti odlučujuće za Armiju, pogotovo što je njen položaj u Vrhovnoj komandi bio jak i uticajan, što potvrđuje i Kadijević u pojedinim djelovima svoje knjige. Kobno je, međutim, što je tu opciju, i pored izvjesnih kolebanja, prihvatio i vrh JNA. Za armijski vrh, po svemu sudeći, hegemonistički centralizam srpske politike poklapao se sa njegovim viđenjem nekog modernijeg etatističkog centralizma kao modela za rješavanje unutar jugoslovenskih suprotnosti i tu je, izgleda, bila odlučujuća spona. Ali, tu je onda i početak konačnog kraja JNA kao armije naroda i narodnosti Jugoslavije i okosnice opštenarodne odbrane. Sve što se kasnije događalo: sukobi vojnog vrha sa nekim republičkim rukovodstvima; nesporazumi i razmimoilaženja sa Saveznom vladom; razilaženja, pa i sukobi sa pojedinim djelovima TO i načini kojima su se oni pokušavali rješavati; nacionalističke borbe za TO i cjepanja u TO; nedoumice, pukotine, pa i razlazi u samoj JNA; “uspjesi” i neuspjesi JNA u tzv. razdvajanju međunacionalno sukobljenih strana; izdaje i “izdaje”; ovakva ili onakva upotreba efektiva JNA, iza kojih su ostali loši rezultati, samo su posljedica osnovnog idejnog i političkog opredjeljenja Kadijevića, tadašnjeg vojnog vrha i njegovih političkih mentora.

Sadržaj

Prethodno poglavlje

Sledeće poglavlje