ZLOUPOTREBA JNA I ORUŽANIH SNAGA SFRJ “Opasnost od spoljne agresije iskonstruisana je da bi se, pod maskom ‘spasavanja Jugoslavije’, zemlja prekomponovala u ‘Srboslaviju.’” General-potpukovnik Svetozar Oro SPOLJNA UGROŽENOST I NJEN UTICAJ NA BEZBJEDNOST JUGOSLAVIJE 1. Kada se ocjenjuje period “hladnog rata” i njegove reakcije na našu zemlju, imam u vidu i prilaz koji je bio prisutan u Generalštabu JNA, naročito u periodu 1975 - 1985. Pri ruci mi je jedna takva analiza, ali nemam pretenzija da rekonstruišem njene detalje. U njoj je naglašeno sljedeće: Poslije pobjede antifašističke koalicije u Drugom svjetskom ratu, došlo je do niza oslobodilačkih pokreta i rušenja kolonijalnih vlasti. U Evropi je počeo hladni rat, a više lokalnih ratova van Evrope. Dva vojna bloka na nekim prostorima (van Evrope) provjeravaju sopstvenu i suparničku moć, odmjeravaju odnos snaga. Između blokova nastaje pokret nesvrstanih kao protivteža blokovskoj podjeli. Iako pritisnute hladnoratovskom atmosferom, Evropa i Jugoslavija žive u miru i brzo se tehnološki razvijaju, uz svojevrsne procese integracije. “Kapitalistički zapad” je “socijalističkom (komunističkom) istoku” nametnuo skupu trku u naoružavanju. Zapad je odustao od agresivnog rata, shvativši da se silom, pa i atomskim oružjem, ne mogu postići željeni ciljevi. U “hladnom ratu” vojna sila dobija i drugi značaj - pretnje, demonstracije rušilačkih mogućnosti i nastojanja da se svjetsko tržište sve više osvaja politizacijom trgovinskih odnosa i propagandom preko moćnih medija. Kapital, rukovođen logikom profita, favorizuje vojnu silu koja postaje najznačajniji faktor tehnološkog razvoja. U vojne poslove se ulaže kapital, a znanje i tehnološke inovacije se ugrađuju u rakete, satelite i druge sisteme i za vojne i za civilne namjene, a najčešće se finansiraju preko vojnih budžeta. To se dešava na obe strane. Vojna sila, sljedeći svoje potrebe, pomaže razvoj nauke i tehnologije. Tako je bilo i u JNA, koja je u najdužem periodu razvoja SFRJ bila značajan nosilac tehnološkog progresa. Za to su izdvajana znatna sredstva, ali da li su uvjek bila dovoljna, drugo je pitanje. Paralelno sa ovim, išao je i proces transformacije tzv. klasične vojne sile. Gomilanje atomskog oružja (na obe strane) dovelo je do saznanja da bi njegova upotreba imala za posljedicu obostranu, tačnije, opštu kataklizmu. Izgleda protivurječno, ali je tačno da je atomsko oružje samo sebe ograničilo i postalo (vremenom) faktor sprečavanja globalnog rata. Iako su područja pod “atomskim kišobranom” bila najviše krizna (Amerika, Zapadna Evropa i SSSR), ipak su se najviše razvijala i integrisala. Sve armije mijenjale su se i demokratizovale onoliko koliko su se mjenjale i demokratizovale države i društva. U socijalističkom društvu, neki od tih procesa išli su nešto drugačije. Dugo se govorilo o ugroženosti od komunizma, s jedne, i od kapitalizma, s druge strane, a u našem slučaju, o ugroženosti od oba bloka. Zbog toga smo morali imati i dvije varijante odbrane sa promjenljivim stepenom ugroženosti. To je kod nas, opravdano, dovelo do razvijanja koncepcije opštenarodne odbrane i relativno jakih, posebno ratnih oružanih snaga. U trci naoružavanja, privrede socijalističkih zemalja bile su više opterećene. Ovakve procjene bile su stalno predmet rasprave u SSNO-u i JNA. Poznato mi je da su načelnici Generalštaba JNA Viktor Bubanj i Stane Potočar (bio sam njihov zamjenik), sumnjali da bi se dvije glavne koalicione sile iz antifašističkog rata mogle međusobno potući ratom u Evropi. To do sada i nisu učinile, već, kako vidimo, po mnogim pitanjima zajednički nastupaju. Tačno je da je nestalo bipolarnosti (Kadijević to označava kao “raspad bipolarne strukture Evrope”). Prelaz iz raspale bipolarnosti je vrlo težak i prolazi kroz mnoge krize, od kojih su neke i regionalne, zbog čega evropski integracioni procesi, koji po svemu sudeći nemaju alternative, moraju obuzdavati jednostrane nacionalne orijentacije. Ko je pobjedio u dugom hladnom ratu? Da li je to Zapad? - kako mnogi misle, naročito na Zapadu! Da li je umjesto stare blokovske podjele koju je činila Zapadna i Istočna vojna sila (a mi između njih), izrasla nova granica - granica različite razvijenosti? - što je problem i Zapada. Razrješavanje ovog stanja može da dovede do unutrašnjih problema, bez obzira što je Zapad ostvario svoj strategijsko-politički cilj (raspadom tzv. “komunističkog uređenja”), jer se nije oslobodio mnogih svojih problema, pri čemu se Evropa naročito promjenila i izmješala. Bipolarnost je relativno naglo nestala, pa se danas govori o “Novoj Evropi” i “novom svjetskom poretku”. Međutim, istovremeno se postavlja pitanje da li su kulturne, civilizacijske i socijalne osnove dovoljne za brzu demokratizaciju svijeta. Činjenica je da se nekadašnje socijalističke države vraćaju tržišnoj privredi i žele da se pridruže Evropskoj uniji. Međutim, za taj “novi model” biće potrebno dosta vremena, tolerancije i kapitala. Neophodno je, izgleda, prihvatiti svojevrsne principe “zajedničke suverenosti” (unije naroda) i prilagoditi tradicionalne poglede na državnu suverenost novonastaloj stvarnosti. Nacionalna bezbjednost se postavlja drukčije. Odbrambeno i političko partnerstvo je na dnevnom redu. Evropski i svjetski mir se grade na saradnji među narodima, regijama i na obezbjeđenju manjinskih prava. I NATO je izgleda prisiljen da postepeno napušta svoju preživjelu političku i vojnu ulogu. Sve ovo sam pomenuo da bismo postavili pitanje - da li su se osnovni elementi ovakvih procjena i razmišljanja imali dovoljno u vidu kod nas i u JNA, a naročito u periodu od 1985, ili čak nešto ranije? Ili se saveznika tražilo više na jednoj strani i na taj način počelo napuštati neke principe opštenarodne odbrane (naročito 1987, 1988, 1989. i kasnije) i to u vrijeme kada je stepen spoljne vojne ugroženosti SFRJ bio na najnižem nivou poslije Drugog svjetskog rata. Ovim se ne tvrdi da su nestali uvjek prisutni interesi spoljnih faktora ali mnoge savjete koji bi doveli do drugačijeg i realnijeg ocjenjivanja stanja u svijetu i oko nas, tada neke aktuelne političke i vojne ličnosti nisu prihvatale, ili su to činile vrlo teško, i među njima su u tom pogledu postojale razlike (pa i u našem armijskom vrhu prije 1986. godine). Dakle, nikada nismo bili bez stranog mješanja. Nekad je ono bilo manje, nekada veće, ali nikada u SFRJ stepen spoljne vojne ugroženosti nije bio tako nizak kao u posljednjih deset godina. U ovom (sadašnjem) ratu, mješanje različitih spoljnih činilaca je očigledno. Ali, ovaj problem treba posmatrati i iz ugla opšteg razvoja prilika u Evropi i svijetu, ne samo sa stanovišta ranije ispoljenih interesa, već i kao posljedicu činjenice da je u najvećoj mjeri i prvenstveno do mješanja došlo pod pritiskom događaja unutar SFRJ. Bez stvarnih razloga, uplašili smo se Vatikana, Njemačke i Amerike. Sva glavna pitanja su se mogla i morala rješavati (i rješavaće se) unutar Jugoslavije i od toga bi zavisili stepen i oblici uplitanja tzv. stranog faktora. Uostalom, aktuelni političari, civili i vojnici, pregovarali su sa stranim faktorima koje su, proglasivši ih prethodno glavnim krivcem, pozvali u pomoć. U globalnoj politici i Zapad i Istok su prihvatili princip nemješanja i nemjenjanja granica u Evropi (KEBS i Pariska povelja). Oni su to poštovali dok u SFRJ nije počeo rat, a umješali su se kada su bili pozvani, s tim što ni tada nisu napustili princip nepromjenljivosti republičkih granica. 2. Pogledajmo detaljnije procjene te ugroženosti u knjizi Veljka Kadijevića (na stranama 34 - 36), gde stoji “da je Vatikan imao i ima vrlo značajnu ulogu u zbivanjima u Jugoslaviji” i “da je Vatikan radio intenzivno sa omladinom do 17 godina starosti”, te “da je obezbjedivao finansijska sredstva za naoružanje hrvatske vojske” (gdje su podaci?). Poslije Vatikana, ocjenjuje se da su se kod Turske i Austrije “pojavili stari imperijalni prohtjevi”. A zašto Austrija to nije iskoristila poslije napuštanja Slovenije od strane JNA? Italija “često mjenja stav prema Jugoslaviji”, kaže Kadijević, ali “njene pretenzije na djelove jugoslovenske teritorije nemaju (zbog Njemačke) nikakvih izgleda na uspjeh” i da “stavovi Italije do sada nisu bili ekstremni”. A zašto Italija ne koristi rat u Sloveniji i Hrvatskoj da uđe u Istru i Slovenačko primorje, ili barem u zonu “B”? Albanija ima “neskriven cilj da djelove jugoslovenske teritorije pripoji sebi”. Mađarska igra “dvoličnu ulogu”, a Rumunija je jedina koja “stalno održava korektne odnose”. Bugarska se popravila, a ima “promenljive stavove”. Kako to da ni Mađarska ni Bugarska ne ostvaruju svoje teritorijalne pretenzije u Makedoniji i Vojvodini, naročito poslije povlačenja Treće vojne oblasti iz Skoplja? Grčka “zaslužuje posebnu pažnju” ili “Grčka i Srbija su uvijek bile u savezničkim a nikada u neprijateljskim odnosima”. (Mnogi od nas se sjećaju “sukoba” na grčkoj granici, kada smo grčke oružane snage kao djelove NATO-snaga poražavali i istjerivali sa teritorije Makedonije na mnogim štabnim i neštabnim vježbama. To isto smo činili i prema NATO-snagama iz Austrije i Italije.) Nije se razmišljalo o posljedicama kidanja diplomatskih veza sa Zapadom i svijetom, o reagovanju Zapada na odnose unutar zemlje, odnose sa Kosovom, o “ugledu” Šešelja, Arkana i sličnih u Evropi - Interpolu. Spoljni faktor nije bio glavni faktor razbijanja SFRJ. Taj faktor je, uglavnom, insistirao na jedinstvenoj Jugoslaviji, bez obzira što je njegovo djelovanje bilo nijansirano sa stanovišta različitih interesa. Djelovanje tog faktora je postepeno postajalo kompleksno i snažnije, mada usporeno. Ali, čvrsto stoji činjenica da je unutrašnji faktor bio glavni i odlučujući i da je kod nas bilo pameti i dogovora, svaku, dogovorom uspostavljenu Jugoslaviju, spoljni faktor bi bez zaziranja prihvatio i podržao. Negativnu ulogu međunarodnog faktora Kadijević je preuveličao da bi prikrio razornu politiku domaćih faktora. Dakle, takvo je bilo okruženje prema ocjeni načelnika Štaba Vrhovne komande, pa se ponovo pitamo gdje je tu zapravo spoljna vojna ugroženost i zašto te snage, od kojih su četiri članice NATO pakta (Italija, Grčka, Turska i na svoj način Austrija) i Vatikan sa švajcarskom gardom, Bugari, Mađari i Albanci, ne iskoristiše šansu da uzmu dijelove teritorije i da realizuju svoje pretenzije u fazi unutrašnjeg razbijanja SFRJ i JNA. Međutim, šta se faktički događa - Italiju pozivaju srpski nacionalisti u Istru i Slovenačko primorje (Dobrica Ćosić), a drugi joj nude Zadar i neke otoke (Milan Martić i drugi), a treći prihvataju sugestije Grka da se sadašnja Makedonija naziva “Bivša jugoslovenska republika Makedonija”. I zašto i sada govorimo o ratnom okruženju krnje Jugoslavije (SRJ) koja ni sa jedne strane, ni u ovom ratu-ratovima, nije bila i nije ni sada ugrožena agresijom spolja, već ratom na prostoru nekadašnje SFR Jugoslavije, u kojem i Savezna Republika Jugoslavija (SRJ) učestvuje. Stranci (UNPROFOR) nisu došli silom nego i na naš poziv, uz našu dozvolu i potpise Slobodana Miloševića, Franje Tuđmana i Veljka Kadijevića, pošto su propala sva šetanja i sastanci na kojima se oni i drugi nisu uspjeli dogovoriti. A IFOR i SFOR dolaze sa pet puta jačim snagama uz dozvolu i potpise S. Miloševića, F. Tuđmana i A. Izetbegovića. 3. Godine 1991, kada se već ratuje, ponuđen je i Karingtonov plan. U pregovorima u kojima su učestvovali i predstavnici JNA, bilo je govora o Jugoslaviji kao novoj asocijaciji, imajući u vidu objektivne potrebe, interese i zahtjeve koji su stizali iz baze, a koji su trebali da omoguće narodima iz svih republika da žive u skladu sa modernim uslovima razvoja. Karingtonov plan nije nudio raspad Jugoslavije. Nudio je konture nove (a najmanje krnje) Jugoslavije, a rješenja je trebalo naći sporazumom i novim Ustavom. Predlozi sadržani u tom planu bili su u skladu sa obavezama SFRJ prema međunarodnim konvencijama za koje se SFRJ ne samo vatreno borila, već puno i učinila, a posebno u oblasti razoružanja. Sve je to palo u vodu, pa su čak Karingtonovi prijedlozi okvalifikovani kao “protivni međunarodnom pravu i Povelji UN”, što, očigledno, nije tačno, jer su njegovi prijedlozi zadovoljavali zahtjeve pojedinih djelova zemlje, predviđali čak i nove autonomne regije u Hrvatskoj, podrazumjevali osnivanje i postojanje niza organa koji bi regulisali osnove zajedničkog života. Oni koji su odbacili model iz Ustava 1974. godine, tražili su da se prihvati model tzv. čvrste federacije, što se pokazalo kao nerealno, jer je sam život zahtjevao nova rješenja. Što u Karingtonovom planu nije pomenuta JNA, može se shvatiti i kao ustupak njoj, kao želja da se to pitanje ostavi otvoreno i da se JNA (i drugim faktorima) pruži mogućnost da se u daljnjim pregovorima utvrdi kakva će ona biti i u kojoj mjeri Armija treba da učestvuje u rješavanju tih pitanja. Međutim, Jugoslavija se oktobra 1991. godine našla u situaciji u kojoj su, na mnogim mjestima, glavna mjerila civilizovanog života zaboravljena. Za što objektivnije procjenjivanje spoljnjeg faktora, nužno je imati u vidu još jednu istinu - da nijedna inostrana sila nije izvršila agresiju, niti je za odbranu bilo kojeg djela zemlje od tako pretpostavljene spoljne ugroženosti i agresije upotrebljen i jedan vojnik JNA i TO. Dakle, kada se situacija razvila do besmislenosti, rat nije bilo moguće prekinuti bez učestvovanja međunarodnog faktora, u stvari, bez “treće strane”. Ni ratne rane svih u Jugoslaviji se, na žalost, ne mogu rješiti ni liječiti bez učestvovanja tog faktora.

Sadržaj

Prethodno poglavlje

Sledeće poglavlje