| Sadržaj | Prethodno poglavlje | Sledeće poglavlje |
|
ZLOUPOTREBA JNA I ORUŽANIH SNAGA SFRJ
O ČEMU SE GOVORI, ŠTA SE IZOSTAVLJA I ZAOBILAZI U KNJIZI VELJKA KADIJEVIĆA “MOJE VIĐENJE RASPADA – VOJSKA BEZ DRŽAVE” Iščitavanjem knjige “Moje viđenje raspada”, načelnika Štaba Vrhovne komande, lako se uočavaju njene slabosti. Autor zaobilazi razvoj događaja u Srbiji sa pokrajinama (Kosovom i Vojvodinom), Crnoj Gori i Makedoniji, kao da one ne učestvuju ili ih nema u procesu raspada SFRJ i JNA, čiji su sastavni djelovi. A evidentno je da su Srbija i Crna Gora, a kasnije i SRJ, posredno i neposredno učestvovale u ratu. Iz Makedonije se povukla jedna operativno-strategijska grupacija koja je, manje ili više, bila angažovana za potrebe ratišta. – Ratu u Bosni i Hercegovini, najstrašnijem od svih ratova na tlu SFRJ, ratu za razbijanje “Jugoslavije u malom” - centru našeg geostrategijskog prostora - autor posvećuje svega četiri stranice knjige (od 144. do 148). Da li to čini zbog toga što je otišao u penziju nešto prije nego što su se događaji u toj republici odvijali onako kako su se odvijali i rasplamsali u užasan rat u proljeće 1992, ili je u pitanju umanjivanje ili skidanje sopstvene odgovornosti i za taj rat? Međutim, valja naglasiti da njegova knjiga izlazi iz štampe 1993, dakle, poslije četrnaest mjeseci velikih žrtava i razaranja u BiH, poslije etničkih čišćenja, logora i programirane opšte destrukcije u kojoj učestvuje i JNA. Čak i da se nije nalazio na vojno-političkoj osmatračnici, na kojoj je bio kao “vojno-politički” strateg koji o sebi nameće utisak da posjeduje sposobnosti da stvari sagledava daleko unapred, autor je, prije odlaska u penziju, raspolagao sa dovoljno elemenata za procjenu mogućih zbivanja u BiH. Uostalom, Kadijević to i priznaje, tvrdeći da je mnoge događaje predvidio. Bilo je, zato, za očekivati (a da li se moglo očekivati?) da će autor vidjeti i opisati osnovne činioce događaja i faktore rata u BiH, čije se pripreme i agresija na taj dio SFRJ vode pod šifrom “RAM”, a prije svega, ulogu JNA. Gdje je tu barem dio odgovornosti aktuelne nacional-šovinističke politike režima u Srbiji i Hrvatskoj i većine opozicionih nacionalističkih stranaka u Srbiji, Hrvatskoj i Bosni? Kako je u prvoj fazi došlo do “tihe okupacije” BiH, koja se izvodi kao “manevar snaga” u jesen 1991. i zimu 1991/92, što dovodi do otvorene agresije, koja simbolično počinje u Sarajevu februara (ili marta) 1992. U knjizi nema ni rječi o tehnologiji tog rata (koja se ispoljila dok Kadijević priprema knjigu), a koja je proistekla iz nacional-šovinizma i osvajačke prirode subjekata agresije i njenih nosilaca. Šta je sa odlukom da se ostatak JNA povuče iz Slovenije i Hrvatske u BiH (Kadijević je tada bio načelnik Štaba Vrhovne komande) kada su Alija Izetbegosić, Radovan Karadžić, Momčilo Krajišnik i Biljana Plavšić, koji su tada dominirali u novoj vlasti BiH, većinu prihvatili kao “prijateljske” jedinice koje su se povukle iz zapadnog djela zemlje? Koliko je tu bilo žive sile, a naročito tehnike? Kadijević je “preskočio” odgovornost Tuđmanove i Bobanove vlasti za bosansku tragediju. Ništa o “pogledima” Tuđmana i Miloševića o podjeli BiH i njihovim davno ispoljenim političkim filozofijama “svi Srbi u jednoj državi” i “konačan istorijski sporazum među Hrvatima i Srbima”. Autoru je morala biti poznata ideja obojice lidera o podjeli BiH na tri države, na kojoj je, izgleda, i izrastao Vens-Ovenov plan za BiH (koji je odbijen). U knjizi se ne govori ni o srpsko-hrvatskoj agresiji na jednu federalnu jedinicu SFRJ a ni o ratu između Hrvata i Muslimana od jula 92. do jula 93, za Mostar, u dolini Neretve i u centralnoj Bosni, kao sastavnom djelu obe strategije i najvećem uspjehu (privremenom) velikosrpskih i velikohrvatskih ambicija - u suštini, separatističkih. – Stanju u JNA i oružanim snagama i ratovima na teritoriji SFRJ autor posvećuje 65 strana, a 101 stranu drugim pitanjima. S obzirom na funkciju i vojno-stručne kvalifikacije autora, ovaj odnos ne izgleda logičan. Mogla se, naime, očekivati opširnija vojno-stručna analiza. – Periferno se govori o hegemonizmu, nacional-šovinizmu, različito ispoljenom u svim sredinama, a čiji su produkt paravojne snage - formacije. Govori se usput, samo na jednom mjestu, o “ustašama” i “srpskim ustanicima” u Hrvatskoj. Da li se konstatacija (na 157. stranici) “ustašama i nekim iz SRJ gazda je isti”, odnosi i na četnike i neočetnike? Ni slova nema o naredbi onovremenog polupredsjedništva SFRJ iz jula 1991. (objavljenog oktobra 1991), kojom je izjednačen status “dobrovoljaca” i “vojnih lica”. Javnost je obavještena da je Kadijević primao čestitke povodom unapređenja u čin generala armije od četničkog vojvode Vojislava Šešelja, Milana Babića (iz Knina) i Davida Rastovića (iz Donjeg Lapca) i da su pojedini generali dobili zlatne ogrlice od Željka Ražnatovića - Arkana. Poznato je da se general Života Panić srdačno rukovao i slikao sa Vojislavom Šešeljem u toku rata. – Ništa o mitinzima, koji su predstavljali demonstraciju snage i populizma, potencijalnu i stvarnu armiju nadolazećih militantnih snaga i prethodnicu rata. U knjizi se pominje 14 inostranih ličnosti sa pozitivnom ili negativnom konotacijom, koje su na posredan ili neposredan način bile u vezi sa događajima. Gorbačov, Cimerman, Iglberger, Čejn, Genšer, Van den Bruk, Jakovljev i Klinton na autora ostavljaju negativan utisak. Pozitivan utisak ostavljaju Vens, Karington, Gadafi, Kosiga, Golding i Jazov. Sa područja Jugoslavije, autor pominje 24 ličnosti (akteri u raznim fazama zbivanja i razbijanja SFRJ). Pozitivnu ocjenu dao je četvorici: Slobodanu Miloševiću, Borislavu Joviću, Petru Gračaninu i, naravno, sebi. Titu odaje priznanja i ima zamjeranja. Ostali: Vladimir Bakarić, Josip Vrhovec, Milka Planinc, Ante Marković, Stipe Mesić, Budimir Lončar i Josip Marendić (iz Hrvatske), Edvard Kardelj, Janez Drnovšek, Milan Kučan i Živko Pregl (iz Slovenije), Branko Mikulić, Alija Izetbegović i Bogić Bogićević (iz Bosne) i Kiro Gligorov, Vasil Tupurkovski i Vlado Kambovski (iz Makedonije) nisu dobili prolaznu ocjenu. – Od vojnih ličnosti govori samo o sebi i Gračaninu, bivšem načelniku Generalštaba kao ministru unutrašnjih poslova SFRJ. Kako se može pisati o raspadu i transformisanju SFRJ i JNA, o Vrhovnoj komandi i njenom Štabu, o vojnoj organizaciji, grupacijama oružanih snaga, o vojištima i ratištima, o uspjesima i porazima (više o uspjesima), o transformiranju JNA u tri srpske vojske, a da nema ni riječi ni o jednoj vojnoj ličnosti? Nema ni jednog imena, počev od saradnika iz Štaba Vrhovne komande pa do potčinjenih, koji u talasima bivaju penzionisani, prije Kadijevića, zajedno s njim i poslije njega. Ne pominje se ni jedan od vojnika - Kadijevićevih protivnika. – Ni rječi o snagama unutrašnjih poslova koje su znatne, koje narastaju u ovom ratu i u njemu učestvuju igrajući i svoje posebne uloge. – U ovom “radu” (tako autor naziva svoju knjigu), nailazimo na šest fusnota koje su više objašnjenja nego navođenje izvora, literature ili dokumenata (strane 15, 17, 92, 102, 108. i 120). U knjizi su data pisma Cimermana (6. marta 1992), Karingtona (4. februara 1992), Sajrusa Vensa (14. februara 1992), Kadijeviću, uglavnom kurtoazna i dospjela poslije njegovog penzionisanja, kao i Kadijevićevo pismo Vensu (17. februara 1992). – U knjizi nema ni jedne mape (a one se nikada nisu više spominjale), karte “specijalke”, šeme, strategijsko-operativnih i taktičkih strelica na karti, nema ni podataka o gubicima (a ogromni su), nema ni jednog plana dejstva sa efektima, ni jednog originalnog dokumenta - direktive i zapovijesti - čime se, obično, ilustruju ovakve “stručne”' knjige, a takvih podataka, strelica i efekata, bila je puna domaća i strana štampa. – Ne pominje se XIV kongres SKJ (20-23. januar 1990) i uloga 68 delegata JNA, koji predstavljaju 75.000 komunista. Gotovo ništa o promociji SK PJ u centru “Sava” (19. novembar 1990), gdje učestvuju ministar odbrane i mnogi generali, da bi 8. oktobra 1991. godine potpisali naredbu kojom se “najstrožije zabranjuje svaki oblik političko-partijskog i stranačkog djelovanja u komandama, štabovima, jedinicama i ustanovama JNA” (“Narodna armija”, 12. oktobar 1991). Bilo kako bilo, knjiga Veljka Kadijevića je dokaz, iz prve ruke, o ulozi bivše JNA u ovom ratu - ratovima - o napadu na Sloveniju, Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu, o koncepciji te agresije i ciljevima vojno-političkog vrha. Knjiga ostavlja utisak pravdanja politike velikosrpskog hegemonizma i birokratskog centralizma, pa i sebe. Ovom knjigom pozicija autora postala je još jasnija. Odigrao je svoju ulogu i u toj odigranoj ulozi se viša ništa ne može promjeniti. Uprkos manjkavostima, knjiga načelnika Štaba Vrhovne komande podstiče na razmišljanje i analize i zaslužuje pažnju iz više razloga. Događaji o kojima se u knjizi govori, sudbonosni i tragični, uzdrmali su ne samo jugoslovensko područje, već i Evropu, pa i čitav svijet, a njihove posljedice u mnogim domenima još su nesagledive. O njima govori ličnost koja je svijedok i, što je važnije, istaknuti učesnik tih događaja, koji ne samo da se u presudnim trenucima nalazio u epicentru zbivanja, već se sa dosta razloga vjeruje da je mogao da te događaje usmjeri i drugim pravcima. Ova knjiga jeste i prvi pokušaj (kako sam autor kaže) da se sagledaju i ocjene mjesto i uloga “oružanih snaga Jugoslavije, posebno JNA, u procesima koji su doveli do raspada SFRJ i stvaranja SRJ”. Zbog svega toga, ne izgleda logično (ili je logično) što je knjigu Veljka Kadijevića, od njenog izlaska, propratilo malo komentara, odnosno da je malobrojnost objavljenih reagovanja u neskladu sa interesovanjem koje je izazvala. Ako knjiga nije imala ozbiljnijeg odjeka, onda to govori i o kvalitetu “knjige”. Godinu i po dana je bilo potrebno autoru da sredi i sistematizuje razmišljanja o događajima u kojima je neposredno učestvovao, pri čemu su mu svi relevantni dokumenti bili pri ruci, ili je bez većih teškoća mogao da ih pribavi, oslanjajući se na širok krug saradnika i institucija koje su mu bile otvorene. Za razliku od autora, za sve druge analitičare, teškoće da se dođe do informacija su neuporedivo veće, a neke su, u ovom trenutku, i nepremostive. O ovom ratu-ratovima, nema u javnosti presudnih dokumenata, ali postoji masa informacija, među njima mnogo onih koje su u suštini imale za cilj propagandno djelovanje radi nametanja “sopstvenog”, po pravilu iskrivljenog i jednostranog, viđenja rata, pa se u tim izvorima činjenice prikrivaju ili falsifikuju. Mnogi potencijalni kvalifikovani kritičari ovog rata suočavaju se i sa preprekama zbog kojih javno izlaganje svog suda o knjizi i pitanjima koja ona pokreće odlažu za pogodnija vremena. Uprkos svemu tome, uzroci koji su doveli do raspadanja Jugoslavije i JNA, do rata, kao i sam taj rat i svi njegovi aspekti - moraju se analizirati. U tom smislu, knjiga Kadijevića dobar je povod, čak i podsticaj, iako je ona u mnogo čemu ostala nedorečena, protivrječna, sa mnogim namjernim ili nenamjernim prazninama. Od autora (i njegovih saradnika) mnogi su očekivali (i očekuju) dublju analizu, a posebno potpuniji odgovor i na ona pitanja za koja je on (i oni) najpozvaniji, a u nekim slučajevima i jedini pozvani, s obzirom na funkcije koje je (koje su) u datom trenutku obavljao (i obavljali), odluke koje je donosio ili morao da donosi, kao i na onaj dio odgovornosti koju ne može i nema (nemaju) sa bilo kim drugim da djeli (djele). A da bi drugima dao mogućnost ili da ga podrže i njegove stavove prodube, ili da ga kritikuju, pa i ospore, kao analitičar kome je stalo do “što potpunijeg i objektivnijeg sagledavanja i ocjenjivanja”, morao bi da prihvati čak i metode publicističkog a ne samo naučnog saopštavanja, argumentisanja i dokazivanja. – U knjizi se, naime, vrlo malo navode izvori, ne objašnjava se dovoljno sopstvena pozicija na osnovu koje se ulazi u osporavanje drugih, izbjegava se da se navede vrijeme za koje se vezuju pojedine ocjene, a “krupne” ocjene ne argumentuju se dovoljno ubjedljivim dokazima. U tom pogledu, dosta ga dopunjavaju knjige B. Jovića “Posljednji dani SFRJ” (1995) i J. Drnovšeka “Moja resnica”(1996). Drugim rječima, ambicija globalno-političkog analitičara ne može se ostvarivati rutinskim propagandnim riječnikom, niti se, vojnički rečeno, o nečijem djelu i pogledu može pouzdano raspravljati ako sam autor nije jasno utvrdio sopstvene orijentire, a pogotovu ako se u međuvremenu ustanovilo da su neki orijentiri za koje je vjerovao ili se vjerovalo da su stabilni - to prestali da budu. – Pri ođređivanju Kadijevićeve stajne tačke i orijentira, pomoću kojih se kretao, prvenstveno se mora sagledati kako on vidi Jugoslaviju, gdje uočava saveznike na međunarodnom planu, šta je - po njemu - uloga vojske u nastojanjima da se Jugoslavija sačuva i kakav je njegov lični udio u tome. Ali se, istovremeno, ne mogu zaobići ni neki detalji koji bi mogli da budu i sasvim privatni, da se, u njegovom slučaju, nisu uzdigli do inicijatora određenih krupnih odluka i opredjeljenja. – Jedno od rijetkih mjesta gde se poziva na izvor i, istovremeno, određuje vremenske okvire, jeste navođenje sopstvenih riječi (kao kooptiranog člana CK SKJ), sa 17. sjednice CK SKJ, da “Jugoslavija može biti samo federativna država ili je neće biti”. Uz naknadnu tvrdnju da se to pokazalo tačnim. Na osnovu ovoga, moglo bi se zaključiti da je Kadijević, koji se predstavlja kao opredjeljeni federalista, smatrao da su ravnopravnost svih djelova zajednice, kao i zajednički dogovor kako se kuća gradi i održava, bez nadređenosti i podredenosti - osnova na kojoj ta država počiva i prema kojoj se moraju ravnati sve njene ključne institucije. Ovakvom rezonovanju u prilog idu i Kadijevićeve rječi (strana 60): “Slobodno, nesmetano i ravnopravno njegovanje i razvijanje onoga što je zajedničko, jugoslavensko, kao i onog šta je posebno, nacionalno, bez favorizovanja jednog na štetu drugoga. Takva politika se simbolizovala u paroli bratstvo, jedinstvo, ravnopravnost. Kao što je poznato, to je bila osnovna poluga pobjede u oslobodilačkom ratu”. Ispostaviće se, međutim, da su Kadijevićev federalizam i ravnopravnost naroda bivše Jugoslavije nešto drugo. Budući da je istovremeno i veoma oštar kritičar Ustava iz 1974, za koji je imao (ili nije imao) neka rješenja koja je eventualno trebalo mjenjati u novonastalim okolnostima, bilo bi ne samo interesantno, nego i bitno za utvrđivanje Kadijevićeve pozicije da je detaljnije objasnio kakva je to konkretna ustavna rješenja imao u vidu, koja bi očuvala ravnopravnost i povjerenje, ojačala efikasnost, ali i racionalnost savezne države i u interesu efikasnosti, povjerenja, ali i razgraničenja i konkretizacije odgovornosti svih subjekata državne zajednice, jasno definisala specifične interese i izvela čiste račune. Bez toga, na krupne, možda i pogrešne, zaključke može da navede njegova uzgredna konstatacija (strana 110), da je Jugoslavija ka svom raspadu “vrtoglavo jurila već preko dve i po decenije, stalno povećavajući tu brzinu, naročito u poslednjoj deceniji”. Prostim odbijanjem tih 25 godina, dolazi se do 1966. godine, kao do nekog razvođa od koga kola idu nizbrdo. Nije li, možda, rješenja da se izbjegne katastrofa sagledavao s one druge strane, prije 1966? Postavlja se pitanje: gdje je tu Kadijević? Da li je on dobrovoljni saveznik, štaviše, i jedan od kreatora političkog koncepta kojemu je služio? Ili mu se samo morao (privremeno) pridružiti iz ovih ili onih razloga na koje je mogao (ili nije) da utiče? A kakav je to koncept u koga je Kadijević imao povjerenje, jasno se vidi iz njegovih rječi (na strani 106): “Ja sam smatrao da se sa pozicija borbe za jedinstvo Jugoslavije može uspješno boriti i za jedinstvo Srbije i njezin stvarno ravnopravni položaj sa ostalim jugoslavenskim republikama. Verovao sam da bi Milošević sa političkim autoritetom koga je već stvorio, sa sposobnostima koje je već dokazao, osobito sa sposobnošću da jednostavno rešava složene probleme koje je inače komplikovani jugoslovenski sistem neminovno proizvodio, sa podrškom svih koji su za Jugoslaviju, sa ovlašćenjima koje je imao SIV ili ih je mogao još izboriti, mogao napraviti preokret u daljem toku događaja i to najpre zaustaviti dalji proces destrukcije i razbijanja, a potom zaista pokrenuti i neophodne celovite reforme društva i države.” Tu je savezni sekretar za odbranu jasan. Vjerovao je u autoritet i sposobnost S. Miloševića. Takvo opredjeljenje je njegova vlastita idejna, politička i vojna opcija. – Analizi zbivanja na međunarodnom planu, a posebno njihovom uticaju na raspad Jugoslavije, autor posvećuje skoro trećinu knjige, te na taj način skreće pažnju na tobože dominantan uticaj tog faktora. Sugeriše se zaključak da se “s naše strane” sve tačno predviđalo i ocjenjivalo, ali ostaje nedoumica zašto se ne govori i o odgovorima koji su morali da se traže u skladu sa tim ocjenama i predviđanjima. – Ako bi se i prihvatilo Kadijevićevo tumačenje da je haos, kao posljedica ustavnih rješenja iz 1974, dezorijentisao državno-politički vrh, šta je sa institucijom na čijem se čelu on nalazio: kako je Armija usmjeravana i šta je zapravo htjela u tim izmjenjenim međunarodnim okolnostima? Ako je, na primjer, kako on tvrdi, bila očigledna namjera da se “prva ozbiljna i sveobuhvatna kriza komunizma iskoristi za njegov potpuni i definitivni poraz”, kako je procjenjivana mogućnost da se “komunizam” od toga odbrani? S obzirom na to da se u knjizi govori o krupnim promašajima i sistema realsocijalizma i međudržavnih odnosa zasnovanih na lagerskim principima kao i o neophodnosti reformi, bilo bi razumljivo da bliže naznači za koje se zapravo reforme on zalaže. Po njemu, Gorbačovljeva lutanja dovela su do raspada i sistema i SSSR-a kao države, u svim bivšim socijalističkim zemljama Evrope došlo je do klasične restauracije kapitalizma, i za sada je samo Kina uspjela da se odupre takvom istom pokušaju, te nastavlja reforme socijalizma. Po Kadijeviću ispada da nisu valjale ni nagovještene reforme Ante Markovića u Jugoslaviji, ni ono što je pokušao Gorbačov, a ni ono što se u SSSR-u dešava sa Jeljcinom. Pozitivna je samo Kina i nešto u bivšem SSSR-u što nije ni Jeljcin ni Gorbačov. Da li je u tom prostoru, između Gorbačova i Jeljcina, sagledavao i tražio podršku za JNA, na čijem se čelu nalazio, kao i stimulans za reforme realsocijalizma, pa i za vraćanje Jugoslavije na put sa koga je skrenula prije “dvije i po decenije”, ostaje nejasno. Ili, drugim rječima, sa vojno-političke scene u bivšem SSSR-u nestale su one snage na koje se računalo. A ako je već tako, jasno je da ne stoji ni teza o tačnim i blagovremenim procjenama o mogućim saveznicima i njihovoj realnoj snazi. Samouvjerenost i ubjeđenost da se drži prava karta u rukama, te da ne treba ni pomišljati a kamoli povlačiti drugu – višestruko se osvetila. Kadijević je u pravu kada tvrdi da je Jugoslavija i ranije, zapravo uvjek, bila pod snažnim uticajem različitih međunarodnih interesa, a često i pod direktnim i snažnim spoljnim pritiscima. U periodu poslije Drugog svjetskog rata, svojom politikom proizvodila je snažne efekte na druge, ne dozvoljavajući da se nađe u pasivnom položaju. Činjeno je to na bazi realne procjene odnosa u svjetu koji su nekad za nju bili povoljniji, a nekad manje povoljni. Nikada, međutim, nije bila u poziciji da ostane usamljena, jer joj je saveznike stvarala njena principijelna politika. Zbog toga se, pri analizi međunarodnih okolnosti i njihovog uticaja na raspad SFRJ, do prave ocjene ne može doći ako se sagledavaju samo interesi drugih, a zapostavi činjenica da je i promjena politike i ponašanja na jugoslovenskom tlu uticala na druge da mjenjaju svoju politiku i ponašanje. Nisu samo međunarodni faktori uticali na faktičko stanje u Jugoslaviji, nego je i to stanje uticalo i utiče na ponašanje međunarodnih faktora prema njoj. |
| Sadržaj | Prethodno poglavlje | Sledeće poglavlje |