7. Svakodnevni život

Možda bi najbolji naziv za svakodnevni život građana u Nedićevoj Srbiji mogao da bude “veselje u konc-logoru”. Temeljna odrednica koja je obeležila sve aspekte aktivnosti njegove vlade, bila je neprikrivena hipokrizija. U paralelnoj stvarnosti koju je konstruisala, građani su u logorski uređenoj državi, s jedne strane, držani u stalnom strahu od prinudnog rada, koncentracionih logora i prekog suda, a sa druge strane, sugerisana im je obaveza sveopšteg veselja u “Novoj Srbiji” koja sigurnim koracima hrli u budućnost. Samo su u Nedićevoj “Novoj Srbiji” mogli da idu zajedno preki sud i pozorište “Razbibriga”, koncentracioni logor i “primašice i čočeciskinje” po kafanama, masovna streljanja civila i “gospođe Živke” i “Žike Jagodinci” na scenama.

Do kraja se svrstavajući uz Nemačku i već živeći u vremenu “posle rata”, Nedićeva vlada je pokušavala da stvori privid normalnosti svakodnevnog života a sa njom i “normalnosti” okupacije. Novinari su putovali na kongrese štampe “Nove Evrope”, na međunarodnim skupovima “evropskih predstavnika” (evropskih kolaboracionista) gde se raspravljalo o “zadacima evropske saradnje” srpski delegati su se družili sa kolegama iz ostalih “evropskih” zemalja – Nemačke, Italije, Hrvatske, Bugarske, u Beogradu su održavane proslave povodom završetka školske godine u nemačkom lektoratu kojima su prisustvovali srpski ministri, ministar policije je obilazio zarobljenike po nemačkim logorima hvaleći brigu i pažnju kojom su okruženi, operski pevači su gostovali na nemačkim scenama, nemačka pozorišta su gostovala na sceni Narodnog pozorišta, bioskopi su redovno radili, kafane su se svakodnevno reklamirale preko novina, održavane su izložbe, doduše uglavnom “antimasonske” i “antikomunističke”, a razna aktuelna predavanja su se prenosila preko glasnogovornika po trgovima i ulicama srpskih gradova i, kako je tvrdila Nedićeva štampa, bila praćena “burnim” odobravanjem hiljada slušalaca i usklicima “ljubavi” Nediću.

Nedićeva “Nova Srbija” je slavila (naglašeno veseli) život, tvrdeći da samo slabići imaju predrasude “kojima prikrivaju svoju učmalost i svoju nesposobnost da i danas – žive”. U istim tim danima, u koncentracionim logorima ubijeni su gotovo svi beogradski Jevreji (njih oko 10.000), stradale su hiljade Roma, a na mnogobrojnim stratištima vršila su se masovna streljanja hiljada srpskih civila.

Koncentracioni logori. Sam termin, u redovnoj upotrebi u Nedićevoj Srbiji, u propagandnim tekstovima o Nemačkoj nije imao negativnu konotaciju. O nemačkim radnim i zarobljeničkim logorima se pisalo sa neprikrivenom željom da se prikažu u pozitivnom svetlu. Nadrealno zvuči čitati u novinama iz 1944. kako srpski radnici u Nemačkoj žive u čistoj idili “zelenih štajerskih brda” gde teku potočići, cvetaju jorgovani i gde starešina logora “pažljivo“ udešava bokore ruža. Još nadrealnije zvuče tvrdnje kako se komandanti zarobljeničkih logora očinski brinu za potrebe srpskih zarobljenika, koji tamo uglavnom “prekraćuju vreme” baveći se sportom i organizujući pozorišne predstave. Sasvim slično, opisujući stanje u NDH, beogradske novine su u početku pisale o ustanovljenju “radnih logora” u koje su slati prosjaci i neradnici. Kasnije, kada su sigurno imale saznanja o njihovoj pravoj prirodi, tu temu su prećutkivale.

U Srbiji su okupacione vlasti počele da formiraju koncentracione logore već sredinom 1941. godine. Ni tada nije bila tajna da je za slanje građana u logore bila zadužena Nedićeva Specijalna policija koja je preteći obaveštavala javnost da poseduje čitave spiskove lica koja čine usluge “komunistima” ali da namerno ne objavljuje “koliki je broj građana otišao u logor zbog toga što je davao prenoćišta raznim komunističkim i drugim nepoželjnim tipovima”. I više od toga. Kako bi bili od što veće koristi okupacionim vlastima, kolaboracionisti su i čitavu “Novu Srbiju” organizovali kao logor sprovodeći represivnu politiku i svakodnevno pokušavajući da zastraše protivnike, ali i svoje pristalice. U pokušaju da u potpunoj pokornosti drži svoje nameštenike – nisu okupatori – već je Nedićeva vlada potpisala Uredbu o odgovornosti opštinskih samoupravnih organa kojom se, svim licima zaposlenim u lokalnim organima vlasti koja odbiju da prime dužnost ili podnesu ostavku, pretilo prinudnim radom, upućivanjem u koncentracioni logor i prekim sudom.

Nacionalno ispravna lica. Tokom čitavog rata, Nedićeva vlada je srpske građane delila na one “ispravne”, njoj lojalne, i one “neispravne” koji nisu shvatili “veličinu“ njene “misije”. Među prvim “autentičnim” merama, već 1941, neposredno po uklanjanju Jevreja i Roma iz javne službe, otpočelo je svakodnevno uklanjanje i svih “nacionalno nepouzdanih službenika” sa posla. Mera je sprovođena Uredbom i pojedinačnim dekretima i ukazima, redovno objavljivanim u Službenim novinama. Može se samo pretpostaviti da je za Nedićevu vladu ova mera, sama po sebi, bila nedovoljno represivna, pa je pojačana i uvođenjem moralne obaveze činovnika prema vlastima kako bi se uspostavilo “jedinstvo misli i osećanja” u duhu “naređenja vlade narodnog spasa”. Želeći da bude sigurna u potpunu poslušnost svojih podanika, vlada je uvela obavezu svih zaposlenih i penzionera da se, potpisujući “Izjavu” lojalnosti Nediću, koja je bila uslov za dobijanje plata i penzija, obavežu na borbu protiv “komunista i masona”. Podrazumeva se da je i na njih, u slučaju nepotpisivanja, primenjivana Uredba o uklanjanju nacionalno nepouzdanih službenika iz javne službe. Lojalnost se, međutim, nije tražila samo od zaposlenih i penzionera, već i od poginulih. Nedić je potpisao i Uredbu kojom su samo porodice “nacionalno ispravnih lica” poginulih od vazdušnih napada i “nacionalno ispravnih hranilaca umrlih na obaveznom radu” imale pravo na njihove prinadležnosti i državnu pomoć.

Izbeglice. Sa početkom rata u Srbiju je došao veliki broj izbeglica iz drugih delova Jugoslavije. Njihovo zbrinjavanje je podrazumevalo obezbeđivanje zaposlenja tako što su sa posla otpuštani, prvo “Jevreji i Cigani”, zatim “nacionalno nepouzdani službenici” i na kraju, sprečavano zapošljavanje žena. I same izbeglice su, međutim, konstantno upozoravane da zaposlenje i pomoć mogu da dobiju samo pod uslovom da pružaju podršku Nedićevom konceptu “Nove Srbije”, a za neodazivanje na njegove pozive, i izbeglicama je, kao i ostalima, prećeno prinudnim radom i zatvorom, ali i gubljenjem izbegličkog statusa, proglašavanjem da “bespravno” borave u Beogradu ili da su “skitnice”. Da li su kolaboracionistima bile važnije izbeglice ili saradnja sa nemačkim vlastima, rečito govori i odluka Ministarstva prosvete iz avgusta 1941. kojom su izbegli nastavnici obavešteni da se njihove molbe za zaposlenje više neće primati. Izuzetak je važio samo za one izbeglice kojima je struka bio nemački jezik.

Još jedna pojava obeležila je svakodnevnicu Nedićeve države. Kroz Službene novine se može pratiti kako su građani svakodnevno menjali svoja prezimena i uzimali nova. Može se samo pretpostaviti da su jedni to radili da bi spasavali gole živote, drugi da bi bolje prošli u “novom poretku” koji se stvarao, a treći da bi skidali sa sebe sumnju o nedovoljnoj nacionalnoj “čistoti”. Odnosno, prvo su se menjala nesrpska prezimena u srpska, zatim je krenuo talas promene srpskih prezimena u nemačka, a na kraju su srpska prezimena pod “sumnjom” dobijala nesumnjivo srpske nastavke. Upravo je ovaj poslednji talas, kako se još tada pretpostavljalo, zahvatio izbeglice iz drugih delova Jugoslavije čija prezimena nisu “ličila” na ona u Srbiji. Tada ponuđeno objašnjenje da se takva srpska prezimena menjaju kako bi se “učinio kraj svim poprekim pogledima komšija”, dovoljno svedoči o atmosferi u kojoj su živeli obični ljudi u “Novoj Srbiji”.

Žene. Ekstremni konzervatizam nove ideologije ogledao se u odnosu prema ženama. Prvo pada u oči naglašena upotreba sintagme “ljudi i žene” koja je imala upravo onu sadržinu koju je i implicirala. Žene nisu doživljavane kao ravnopravni ljudi već kao poželjan dodatak muškarcima, kao majke i domaćice, uz zahtev da se u “Novoj Srbiji” od njih načini “spreman drug muškarcu”. I njihova funkcija je, kao uostalom i društva u celini, bila da rade za “veličinu Srbije i Srpstva”, odnosno, ženu je trebalo “nacionalno i verski prosvetiti” kako bi obavljala svoju primarnu funkciju – buđenja kod dece “plama ljubavi za rodnu grudu i Tvorca”. “Srpski muž” je trebalo da joj bude “starešina i vaspitač” a žena je trebalo da ga poštuje kao što “valjan učenik” poštuje “dobrog učitelja”. Verovalo se da ravnopravnost srpske žene nema ničeg zajedničkog sa feminističkim pokretom čiji su nosioci bile “Jevrejke” i “polujevrejke” (Maga Magazinović), zgražalo se nad idejom da i žene dobiju pravo glasa, a u opštoj osudi predratne Jugoslavije, u greh joj je upisivano i što se dopustilo da se “naša žena kao u nekom deliriju dočepa šarene građanske slobodije u kojoj se njen lik posuvratio” (V. Velmar-Janković). U dilemi – razumna ili učena žena – opredeljivalo se za prvo, uz ogradu, da ako žena već mora da sa obrazuje, onda joj je mesto u kulturno-umetničkim delatnostima gde njena “čednost” može da dođe do punog izražaja. Podrazumeva se da je i žena morala da bude “arijevka” da bi joj muž radio u državnoj službi, pa ne iznenađuje što se i u ženidbenim oglasima često naglašavala nacionalnost poželjnih kandidatkinja. Ono što možda može da iznenadi, je zahtev čak i “Srpskog crvenog krsta” da dobrovoljne bolničarke budu “srpske narodnosti”.

Sasvim u skladu sa ovakvim shvatanjima, Nedićeva vlada je donosila uredbe po kojima žene nisu smele da čine više od 25% zaposlenih u ministarstvima i kojima je sprečavano njihovo dalje zapošljavanje dok se broj zaposlenih ne svede ispod tog procenta. Eventualno opravdavajući motiv da se time želelo oslobađanje radnih mesta za izbeglice, ne može da se primeni i na činjenicu da se istim uredbama ženama zabranjivalo da budu na rukovodećim mestima.

U pokušajima usklađivanja nasleđenog konzervatizma i nove ideologije, uvek je pobeđivala ideologija ogoljujući temeljnu hipokriziju kolaboracionista. Slika patrijarhalne srpske žene – majke i domaćice – nije ih sprečavala da se pohvale podatkom da se “mnoge desetine hiljada ljudi i žena iz Srbije” nalaze na “dobrovoljnom radu” u Rajhu, kao i da propišu kaznu javnog batinanja koja se odnosila i na žene. Mera javnog batinanja po “debelom mesu” štapom “dugim jedan metar a debelim dva santimetra”, važila je i za muškarce i za žene od 16 do 65 godina starosti i prvobitno se odnosila samo na one koji neopravdano podižu cene namirnicama. Ubrzo je, međutim, proširena i na lica koja “pronose lažne vesti” što je bio eufemizam za antifašističku propagandu. Nedić lično je naredio “svim Srbima i Srpkinjama” da mu pomognu u sprovođenju mere javnog batinanja onih koji “pronose lažne vesti”, tako što će ih “nemilosrdno goniti” i “javno objavljivati” njihova imena.

Zanimljivo je i kako su viđene žene sa druge strane ideološkog i ratnog fronta. Dok su srpske žene viđene kao “majke i domaćice”, a nemačke, italijanske i japanske žene glorifikovane kao “vojnici pozadine”, dotle su sovjetskoj ženi pripisivane sve nastranosti koje mogu da proisteknu iz hipokrizije patrijarhalaca. Po Nedićevoj propagandi, sovjetski brak “liči na prostituciju”, on je “radna zajednica” za “regulisanje spolnih odnosa između muškarca i žene”, a sovjetska žena mora da vrši “biološku funkciju rađanja i seksualnu funkciju zadovoljenja muškarca” kao “robinja muških prohteva”. Naravno, najgore su prolazile levičarski orijentisane, uglavnom, mlade žene u Srbiji, kojima je po pravilu u najveći greh upisivano što su bile školovane. Nedić lično ih je obeležavao kao “histerične suruntije”, “bogataške kćeri”, i u skladu sa prezirom prema školovanim ženama, kao “pokvarenu školovanu žensku omladinu”, kao “studentkinje i razvratne ženturine”.

Na kraju, lepe žene i slobodna ljubav sa pozitivnom konotacijom, u Nedićevoj propagandi su bili rezervisani isključivo za opis nemačkih filmova, svakodnevno reklamiranih u beogradskoj štampi i prikazivanih u beogradskim bioskopima.

Tradicija. Iako je u Nedićevoj državi, sa početkom ”nove” ere 1941. godine, u pristupanju “novom poretku” i “Novoj Evropi” sve moralo da bude “novo” – “Nova Srbija”, “novi” Srbin, “novo” javno mnjenje, “nova” škola, “nova” omladina, “novo” pozorište, “nova” literatura… – ipak je i to “novo” doba moralo da nađe uporište u što je moguće starijoj prošlosti. Izmišljajući tradiciju radi uspostavljanja sopstvenog legitimiteta, nove kolaboracionističke vlasti su favorizovale patrijarhalnost u svim aspektima društvenog života, potencirale negrađansko ophođenje (“seljače, Srbine, brate”, “seljanko, strino”…), a od celokupnog društva, kulture, umetnosti, književnosti i prosvete tražile da se stave u “službu nacije” odbacivanjem svega što nije imalo “autentično” nacionalno obeležje. Uvele su slavljenje slava tamo gde se nikada nisu slavile (Narodno pozorište, Beogradski univerzitet), a beogradskim ulicama, bioskopima i kafanama oduzele sva imena koja nisu bila “čisto” srpska i “autentična”. I pre nego što se pristupilo izradi novog pravopisa, spontano je uvođen novogovor. Sam Milan Nedić je preko noći prešao na upotrebu arhaičnih termina “radenici” i “radenice” što je vrlo brzo ušlo u javni govor pa su i oglašivači preko novina počeli da nude posao “radenicima”. I kako to često biva, prvo je najpopularnija sfera života – sport – trebalo da pruži primer i bude uzor kako se govori nacionalno “čisto”, nudeći čitav spisak srpskih reči kojima je trebalo zameniti “nenacionalne” sportske termine. Što su ponuđeni “čisto” srpski termini neodoljivo podsećali, s jedne strane, na “zapadnu” varijantu jezika, a s druge, na vojničku terminologiju Rajha, nije bila prepreka da se preporuče kao “autentičan” govor. Naprotiv, upravo su i ponuđeni kako bi potencirali sveobuhvatnost “evropske” borbe za zajedničke ciljeve.

Radio-Beograd. Kao najznačajnije propagandno sredstvo okupacionih vlasti, radio je i u Srbiji, više nego bilo koja druga institucija, bio u njihovoj direktnoj nadležnosti. Radio-Beograd je otpočeo sa radom neposredno po ulasku nemačke vojske u Beograd 21. aprila 1941, pošto ga je preuzeo “jedan lajtnant sa pet vojnika”. U zgradi radija nalazilo se i Odeljenje propagande za Jugoistok, a njegov značaj za nemačku okupacionu silu bio je i savremenicima nedvosmisleno jasan. Novine su već tada pisale da je, kao i sve ostale institucije u Rajhu, i radio “stavljen u službu ratu sa naročitim zadatkom”, a nemačkog atašea za Radio-Beograd opisivale su kao skromnog, razumnog, uviđavnog čoveka “otmene ljudske duše”, kao “pravog Germanca” koji odlično poznaje sve “elemente propagande”.

Radio-Beograd, nazivan i “radio evropskog vojnika”, sa svojom centralnom emisijom “Beogradski mladi stražar”, označavan je kao “najjača veza između fronta i otadžbine”. Ova emisija se isticala i po velikim dobrovoljnim prilozima koji su joj stizali sa fronta, od kojih je najveći deo slala Adolfu Hitleru za potrebe vojske. Posebno je hvaljena njena odluka da Hitleru pokloni milion maraka za njegov rođendan 1943. što su Nedićeve novine propratile velikim naslovom “Vođa Rajha zahvaljuje vojničkom Radiju-Beograd”.

Beogradski radio je ocenjivan i kao najzaslužniji za popularnost pesme “Lili Marlen” na nemačkim frontovima, neprestano je emitujući u proleće 1941. godine. Ploča je zbog toga čuvana u stanici “kao najveća dragocenost”, a već u avgustu, pesma je u Beogradu izdata na srpskom i nemačkom jeziku. Uz ovu pesmu, po kojoj je kasnije nazvana i redovno emitovana emisija “Čas za vojnike”, nemački vojnici su sa beogradskog radija najviše voleli da slušaju pesme “Hajdrun” i “Stojim sam u noći”, ali i marš “Bombe za Englesku” kao i zvuke zvona i fanfara.

U početku je Radio-Beograd bio namenjen samo nemačkim vojnicima na Jugoistoku, ali je proširujući svoj program, kasnije uveo i “srpske emisije” u trajanju u proseku od dva sata dnevno. Ako na radiju nije držao predavanje Milan Nedić ili neki od njegovih ministara i intelektualaca, ili ako nisu srpski dobrovoljci pevali svoje pesme, onda je emitovano “Veselo srpsko popodne” uz učešće poznatih glumaca i pevača, ili je sa Kolarčevog univerziteta prenošeno “Šareno popodne”.

Preko radija su redovno vršeni prenosi ispraćaja “veselih” srpskih radnika za Nemačku, emitovani su časovi nemačkog jezika, a novine su pisale da čak deset hiljada ljudi u Srbiji svakodnevno uz radio uči i da kroz “želje slušalaca” traži dopunske časove.

Iako je imao mali uticaj na uređivanje Radio-Beograda, Nedić je doneo Uredbu o obaveznom prenošenju i slušanju radio emisija po javnim lokalima kojom je naredio da se u svim lokalima obavezno moraju “prenositi i slušati” sve “srpske obaveštajne emisije Radio stanice Beograd”. Za vreme prenošenja vesti, izjava, govora ili poslanica, u kafanama je morala da “vlada potpuna tišina” a gosti nisu smeli da budu posluživani. Kazne za nepoštovanje Uredbe, koje su važile i za vlasnike kafana i za goste, mogle su biti novčane, zatvorske, oduzimanje prava na rad i upućivanje na prinudni rad.

Povodom dvogodišnjice rada, 1943, radio je hvaljen kao stanica “organski povezana sa svojim zadacima”, koja “nikada nije izneverila pravac kojim je u leto i jesen 1941 godine, u jednom pobedonosnom pohodu, osvojila srca slušalaca”.

Knjige. U cilju doslednog prilagođavanja “novom poretku” postavljen je i zahtev da se, umesto stare “zaražene” javnosti, stvara “novo” javno mnjenje koje će se “konstruktivno” prilagoditi promenama. U svemu prepoznajući “zaveru”, pozivano je da se i u Srbiji po uzoru na nemački Rajh, na lomači spaljuje “jevrejsko-komunistička” literatura uz histerične usklike “uništite bestiju! Uništite đubre!” Istovremeno su prevođene, izdavane i reklamirane nemačke propagandne knjige i objavljivana i propagirana uglavnom antisemitska i fašistička literatura.

Jedva je prošlo mesec dana od ulaska nemačke vojske u Beograd, a novine su već tvrdile da je najčitanija knjiga u Beogradu “Nemački u 100 lekcija”. Ubrzo su i dnevne novine otpočele sa svakodnevnim časovima nemačkog jezika, tvrdeći da srpski “intelektualci, zanatlije, seljaci” nikada nisu više čitali nego u Nedićevoj Srbiji i da su najtraženije upravo nemačke knjige. Podanički se tvrdilo da je Hitlerov “Majn Kampf” prodat u preko 20.000 primeraka i da 250.000 uvezenih nemačkih knjiga ne može da zadovolji ni 25% potreba srpskih čitalaca, jer se nemačka knjiga tražila “deset puta više” nego pre rata. Samo nije objašnjeno koliko je ljudi u Srbiji tada uopšte želelo da čita, koliko ih je bilo u stanju da čita, i posebno, koliko ih je bilo sposobno da čita knjige na nemačkom jeziku.

I ovu aktivnost Nedićeva vlada je propratila svojim uredbama. Uredbom o pregledu i zabrani knjiga uvedena je cenzura svih novih i starih izdanja, a zabranjena literatura je prosleđivana “prerađivačima stare hartije” na uništenje. Kazne za rasturanje zabranjenih knjiga bile su novčane, zatvorske i upućivanje na prinudni rad. Smatrajući sebe pozvanim da određuje i šta će da čita, ne samo omladina, već i srpski narod, Ministarstvo prosvete se pohvalilo svojom odlukom da iz javnih biblioteka izbaci sve knjige koje mogu štetno delovati u nacionalnom pogledu na “srpsku omladinu i srpski narod”. I knjiga je imala primarno nacionalno-vaspitnu funkciju u kontekstu “nacionalnog vaspitanja” kako se ono tada razumevalo, pa je u “200 velikih srpskih poslova” koje je trebalo uraditi, Vladimir Velmar-Janković uključio i stavku o “100 standardnih knjiga koje bi svaki čovek u Srpstvu morao da pročita”. Na osnovu uvida u suštinu “reforme” prosvete, može da se pretpostavi kako bi i na kakvoj literaturi “omladina i narod“ bili vaspitavani, samo da je bilo više vremena.

Javna predavanja. Razgranat oblik propagandnog delovanja predstavljala su javna predavanja koja su održavana na najrazličitijim mestima i obavezno reklamirana preko novina. Predavanja značajnijih imena, Milana Nedića, Milana Aćimovića, Jovana Popovića, Miroslava Spalajkovića i drugih, prenošena su preko radija i preštampavana preko novina. Po srednjim školama, predavanja su držali profesori, direktori i komesari za propagandu, često u saradnji Ministarstva prosvete i Srpske državne straže, a održavana su pred svim đacima, profesorima i roditeljima. Predavanja su se držala i sa prozora i balkona javnih načelstava a često su putem razglasa prenošena i na ulicu. Ona najznačajnija, međutim, održavana su na Kolarčevom univerzitetu, gde su se pred Nedićevom političkom i intelektualnom elitom, kao predavači pojavljivali, kako nemački intelektualci, tako i domaći – Dimitrije Ljotić, Milosav Vasiljević i dr. I Ministarstvo prosvete je na Kolarčevom univerzitetu organizovalo serije svojih “antikomunističkih” predavanja za učenike svih srednjih škola koje je obično držao šef Obaveštajne službe Srpske državne straže.

Sva ova predavanja sa raznovrsnim predavačima, nedvosmisleno su imala za cilj da ukažu na primarnog neprijatelja, ali i saveznika Nedićeve države, a njihovi naslovi su rečito govorili o njihovoj sadržini: “Treća komunistička internacionala”, “Komunizam i srpska žena”, “Uloga sovjetskog poslanstva u Beogradu u izvođenju puča”, odnosno, “Socijalna Nemačka kao nacionalna snaga”, “Svetsko-politička borba za Afriku”, “Poljoprivreda jugoistoka i njen značaj za Evropu”, “Međunarodno pravo i pravni život u okupiranoj oblasti” i sl.

Pozorišta. Centralno mesto u pripremama ulaska “Nove Srbije” u “Novu Evropu” u kulturnoj sferi imalo je Narodno pozorište u Beogradu, koje je kao novo “posleratno” pozorište počelo sa radom 1. oktobra 1941. “u svanuću jednog zdravog i novog vremena” sa novom upravom, novim repertoarom, i najvažnije, potpuno novim konceptom uloge pozorišta u društvenom životu. Za novog upravnika postavljen je Jovan Popović koji je u svojim razgranatim javnim aktivnostima (govori na radiju, članci u novinama…) tokom četiri ratne godine, redovno negativno ocenjivao rad pozorišta u predratnoj Jugoslaviji i definisao temelje “novog” pozorišta u “Novoj Srbiji” i “Novoj Evropi”. Tvrdio je da su predratnim pozorištem “vršljale” “odvratne masonsko-komunističke koterije” i “falange”, “judeo-masonski i komunistički otrovi”, da su u njemu dominirali komadi sa “levičarskom tendencijom”, zahtevajući da se takva dela “zbrišu sa repertoara”. U novoj repertoarskoj politici najviše pažnje je poklanjao “starijem nacionalnom repertoaru” i “nemačkoj dramatici” koja je, po njemu, bila “nepravedno” zapostavljana pre rata.

Proglašavajući krajem 1941. da je “današnje Srpsko narodno pozorište” oglasilo “zvonom početak jedne nove ere” u stvaranju “nove Evrope”, Jovan Popović je odredio i pravac njegovog budućeg rada “u prvim redovima Nedićevih boraca za Novu Srbiju”. Teško je proceniti da li je više bio fasciniran Nedićem ili Rajhom. Usvajao je i doslovno ponavljao Nedićeve reči, ocenjivao ga kao reformatora i tvorca “novog i zdravog vremena” i eksplicitno navodio da je pozorište “snažan instrument kulturne propagande” kroz koju se sprovodi “smišljena i planska” politika u ostvarenju Nedićevog – jedino “ispravnog” i “poštenog” – puta. Tvrdio je da je pozorište bilo prva kulturna institucija koja je 1941. “u duhu započete obnove počela da izgrađuje nov srpski kulturni život” i “zdrav nacionalno-kulturni razvoj” pripremajući omladinu za život u novom evropskom poretku “smišljenom” repertoarskom politikom.

Upravnik Popović nije propuštao ni jednu priliku da se zahvali “Velikonemačkom Rajhu” na njegovoj velikodušnosti i da naglasi da on svojim “besprimernim požrtvovanjem” stvara “novu Evropu”. Ne skrivajući svoje oduševljenje, i 1944. je obećavao da će pozorište nastaviti rad na “obnovi” sve “dok ne bude došao taj dan u koji svi mi novi evropljani fanatički verujemo, dan, kada će osvanuti nova evropska porodica složna i ideološki povezana sa velikom nacionalsocijalističkom Nemačkom”.

Doslovno razumevajući svoju komesarsku ulogu, Popović je već 1941. godine vodio celokupno pozorište (ansambl, personal, tehničko osoblje) na “Antimasonsku izložbu” gde je na njih posebno “snažan utisak” ostavila “sprega komunizma sa judeo-masonstvom”. Organizovao je redovne “informativne sastanke” za sve zaposlene na kojima ih je, zajedno sa predstavnicima nemačkih vlasti, upoznavao sa dužnostima pozorišta u “stvaranju Nove Evrope”. I pozorištu je nametnuto da izmišlja tradiciju, pa je januara 1942. “prvi put u svojoj istoriji” proslavilo krsnu slavu na kojoj je najznačajniji gost bio nemački komandant grada, pozdravljen od upravnika Popovića na nemačkom jeziku, što se ustanovilo kao praksa i narednih godina. Oduševljen nemačkim pobedama i uveren u stvaranje “novog sveta”, Jovan Popović je revnosno upotrebljavao pozorište za uveseljavanje nemačke vojske i ranjenika, lično im se obraćajući kao “hrabrim vojnicima Velikonemačkog Rajha koji pod vođstvom Adolfa Hitlera besprimernim požrtvovanjem stvaraju Novu Evropu, nov svet”.

Nije se, međutim, samo upravnik Popović angažovao na stvaranju koncepta “novog” pozorišta “Nove Srbije”. Veliku podršku i ideje dobijao je i od brojnih tada angažovanih intelektualaca ali i od samog Nedića. Milan Nedić je verovao da pozorište mora sa “religioznom požrtvovanošću” da pristupi obnovi srpskog duhovnog života, da bude “žarište srpske misli i srpske kulture” i da doprinese “zdravom razvoju naših novih, mladih naraštaja koji u Novoj Evropi treba da obezbede svojoj zemlji dostojno mesto”. Dr Milorad Nedeljković je osuđivao predratno pozorište što je sistematski “gazilo i zatiralo” srpski nacionalizam i otuđilo se od naroda. Verovao je da u “srpskoj narodnoj Srbiji” pozorište “mora ostati srpsko, nacionalno-prosvetiteljsko, i narodno, narodnim masama pristupačno”. Dr Lazar Prokić, prva ličnost Nedićeve propagande, je pisao da “nas naše srpsko pozorište interesuje sa čisto nacionalno-vaspitnog gledišta”, odnosno, samo kao izraz “srpske narodne duše oslobođene svakog drugog elementa”. I po Nikoli Trajkoviću celokupna kultura se morala vratiti na “jedino zdrave osnove”, na narodnu etiku, epiku, istoriju i folklor, odnosno, “u svoje praiskonsko srpsko”. A Vladimir Velmar-Janković je, tvrdeći da se pre rata robovalo evropskoj “duhovnoj dekadenciji” i “razornom anarho-boljševizmu”, smatrao da pozorište mora da postane “radna zajednica umetnosti u kojoj se ni na čem drugom ne radi no na podizanju srpskog shvatanja i pogleda na svet”.

Hvaleći se svojim uspesima u izgradnji ovakvog, “novog” pozorišta, njegovi tvorci su radosno primećivali da su, umesto stare, predratne pozorišne publike, uspeli da stvore i novu – “publiku Nove Srbije”.

Doprinoseći optimizmu obnove i stvaranja “Nove Srbije” u “novom poretku”, tokom rata su u Beogradu nicala mnogobrojna humoristička pozorišta svakodnevno uveseljavajući, po tvrdnjama Nedićeve propagande, hiljade posetilaca. Neposredno po ulasku nemačke vojske u Beograd, na Kolarčevom univerzitetu je počelo prikazivanje “Veselog popodneva” sa tri “duhovita komada” što je nastavljeno tokom čitavog rata a kasnije i redovno prenošeno preko radija. Pored najpopularnijeg veselog pozorišta “Centrala za humor” koje je reklamirano kao “čisto ratni teatar”, u Beogradu su radila i pozorišta “Humoristi” (u bioskopu “Avala”), “Acino smešno pozorište” (u bioskopu “Takovo”), “Razbibriga” (u bioskopu “Kosovo”), “Veseljaci” i dr, čije su neprikosnovene zvezde (kao i veselih emisija na radiju) bile Žanka Stokić, Blaženka Katalinić, Sofija Perić-Nešić i dr. Koliki je značaj Nedićeva vlada poklanjala ovim ratnim veseljacima, pokazuje činjenica da ih je sve obavezala da određeno vreme provode u Boru dižući optimizam “obveznicima obaveznog rada” koji su tamo, u rudnicima “dobrovoljno” primoravani da rade za nemačke ratne potrebe.

Bioskopi. U beogradskim bioskopima su se tokom okupacije svakodnevno i u velikom broju prikazivali gotovo isključivo veseli nemački filmovi puni životne radosti u Rajhu. Sa obrazloženjem da publika najviše želi da gleda upravo komedije, ovi filmovi su reklamirani kao “veličanstveni”, “senzacionalni”, “najveći” filmovi, njihovi režiseri su bili “genijalni”, glumice “najlepše” i “divne”, a žanrovi uglavnom “šlager-komedije” i “šlager-operete”. Publici su obećavani “urnebesan smeh”, “humor i veselje”, “smeh do suza”, ili “pikantne scene” i “nage plesačice”, i često su bili zabranjeni za mladež ispod 18 godina. Ipak, da se publika u “burama smeha” ne bi previše opustila, obavezno su kao dodatak filmovima, prikazivene “vesti sa Istočnog fronta”, “nemačka oružnica” ili “Deutsche Wochenschau”. I dok su 1941. beogradski bioskopi još uvek nosili stare “nenacionalne” nazive (“Kasina”, “Union”, “Rex”…), do 1943. su dobili nova ideološki i nacionalno “ispravna” imena – “Nova Evropa”, “Šumadinac”, “Morava”...

Naravno, Nedićeva vlada je donosila uredbe vezane i za ovu oblast. Pripadnici nemačke vojske i njihova pratnja, ne samo da su plaćali 50% cene bioskopskih ulaznica, već su jedini bili oslobođeni i plaćanja doprinosa koji se naplaćivao na bioskopske ulaznice za “Fond armiskog generala Milana Nedića za radničku decu”. Sa druge strane, nije potrebno ni naglašavati da je Uredbom Nedićeve vlade Jevrejima i Romima zabranjeno da rade i u bioskopima.

Kafane. Tokom četiri ratne godine, oglasnim stranicama beogradskih novina apsolutno su dominirala tri tipa oglasa: reklame za kafane, otkup “zlata, zlatnih zuba, brilijanata i krupnijih dijamanata” i kupoprodaja beogradskih “palata”. Ako su druga dva tipa oglasa zanimljiva za uvid u imovinsko stanje onih koji su bili prinuđeni na prodaju i onih koji su kupovali, prvi su zanimljivi zbog slike brzog prilagođavanja novim uslovima i zahtevima “novog doba”. Neverovatnom brzinom kafane se menjale imena i dobijala nova, ideološki “ispravna” ili bar, u skladu sa “vizijama” buduće “seljačke” države, narodnjačka imena. Već sredinom juna 1941. osvanula je reklama na novi restoran “Nova Srbija” a uskoro i za kafanu sa ispravnim imenom “Jugoistočna Evropa”. Bilo je i sasvim narodnjačkih, npr. kafana “Vila Ravijojla” čiji je glavni adut bila sviračica “Tika zvana Majmun”, ali i onih koje su se reklamirale preko svojih muzičkih zvezda, kao što je bio redovno najavljivani pevač sa ideološki preporučujućim umetničkim imenom – “G. Ćano”.

Sport. Sportske strane u novinama su tokom čitavog rata uređivane s ciljem da potvrde sliku “normalnosti” u Nedićevom “posleratnom” vremenu. Kao da se u “Poglavnikovoj” NDH ništa neuobičajeno nije događalo, pratile su rezultate hrvatskog kupa, fudbaleri su sa javnošću delili svoje dileme da li da idu u hrvatske ili italijanske klubove i redovno je izveštavali o svojim pregovorima. Održavane su fudbalske utakmice sa timovima nemačke vojske, hipodrom je radio kao i u svako “normalno” vreme, dame koje su ga posećivale bile su elegantne, a u sveopštoj izmišljenoj stvarnosti sa izmišljenom tradicijom, i sport je dobijao novu, “autentično” nacionalnu terminologiju – “zgoditak”, “momčad”, “loptač”, odnosno, “streljački red”, “vođa”.

Koncept kolaboracionističke aktivnosti, ideologije i vizija budućnosti, nije bio ni nov, ni originalan. Izvori su mu bili, s jedne strane, u vladajućim ideologijama u Nemačkoj i Italiji, a s druge, u već postojećim kvislinškim ražimima u Evropi, pre svega onom u Francuskoj, dopunjenim i inoviranim domaćim patrijarhalnim nasleđem. Nije slučajno baš Francuska tada često uzimana za primer kako se i jedna velika nacija uspešno “prilagođava” nacionalsocijalizmu. Sve što je karakterisalo Nedićevu Srbiju bilo je već viđeno u višijevskoj državi. I Peten je uživao ugled zbog svoje vojničke prošlosti i od dela javnosti bio pozdravljen kao “spasioc”, uz uzvike “Francuska – to je Peten” i “maršalu, evo nas”. I on je prihvatajući svoju kvislinšku ulogu, preko radija objavio francuskom narodu da “svoju ličnost poklanja Francuskoj” i da će Francuskom upravljati Francuzi. I on je proglasio pristupanje “novom evropskom poretku” rečima “ja polazim putem saradnje” kako bi “breme stradanja naše zemlje bilo olakšano, sudbina naših zarobljenika poboljšana”. I političari predratne Francuske su od kvislinga osuđivani da su uvukli zemlju u “besmisleni” rat. I tamo su Jevreji izbačeni iz državne službe i propisan im je poseban status. I francuski činovnici su morali Petenu da polažu zakletvu na vernost, a mnogi od njih su bili otpušteni jer “nova Francuska zahteva službenike nadahnute novim duhom”. I Petenov poredak je bio “strog i očinski”, i on je internirao mnoge političare i stvarao novo zakonodavstvo da bi se “narodna revolucija” u Francuskoj uklopila u “novi poredak” u Evropi. I maksima “nove” Francuske je bila “red, porodica, otadžbina” a “novi poredak” je trebalo da bude “jedna društvena hijerarhija“ koja će ukloniti “razorni individualizam”. I njegov ministar prosvete je objavio da je doba “škole bez boga” prošlo i ukinuo one nadahute “rđavim duhom”. I tamo se veličao dirigovani korporativizam, samo sa osnovom u zanatstvu (umesto Nedićevog seljaštva). Na kraju, i on je u svojoj poslednjoj poruci Francuzima, avgusta 1944, samo mesec dana pre Nedića, rekao da je samo želeo “da ih poštedi onog najgoreg”.9

Razlika je samo u tome što je maršal Peten u percepciji savremene francuske elite, i danas ono što je bio i za vreme Drugog svetskog rata – čovek kojeg je zbog kolaboracije sa fašizmom samo duboka starost (89 godina) spasla najteže kazne.

Sve što je prethodno navedeno, eksplicitno je sadržano u izvodima iz dokumenata i tekstova koji slede. Njihova hronološka prezentacija, između ostalog, pruža ciničnu sliku kontinuiteta ideologije i prakse kolaboracionista u kome su, tokom čitavog rata, postojale dve paralelne stvarnosti. Sa jedne strane, širila se ostrašćena mržnja prema Jevrejima, nije

* 9 Ž. Lefevr i dr. Istorija Francuske, knj. 2, Beograd, 1961.

primećivalo da njih više nigde nema, javno se pozivalo na ubijanja komunista za novac, stvarala se patrijarhalna, teokratska država, zahtevalo se javno šibanje muškaraca i žena, pretresanje studenata u zgradama fakulteta, spaljivanje knjiga, masovno izbacivanje “nacionalno nepouzdane” dece iz škola, na “kuluk” se teralo i zdravo i bolesno, građani su u dubokoj nemaštini preko novina prodavali svoje poslednje cipele i odela, a sa druge strane, kroz “obnovu” se gradila “Nova Srbija” u kojoj su prikazivane vesele nemačke predstave i filmovi, reklamirane lascivne komedije zabranjene za mladež, publika je “hrlila” u mnogobrojna humoristička pozorišta, kafane su dobijale ideološki “ispravna” imena, dramatično je rasla potražnja za palatama po Beogradu, i za svo to “veselo” društvo koje je gradilo budućnost, štampala se fašistička literatura.

Danas se mogu čuti tumačenja da je čitavu svoju aktivnost Milan Nedić sprovodio kako bi zaštitio postradale Srbe iz ustaške NDH. Međutim, tadašnja srpska javnost, slušajući Nedića i njegove propagandiste, o tome nije mogla da sazna gotovo ništa. NDH se doduše u Nedićevoj štampi pominjala, ali samo kada je srpska javnost obaveštavana o uspostavljanju trgovinskih veza između Srbije i Hrvatske, o mogućnostima putovanja u “Slobodnu Hrvatsku državu”, o proslavama godišnjica njenog formiranja, o međunarodnim aktivnostima “Poglavnika”, o njegovim uspešnim obračunima sa komunistima, o otvaranju zagrebačkog sajma, o rezultatima utakmica fudbalskog kupa ili o transferu fudbalera iz srpskih u hrvatske klubove.

Na kraju, gde su u Nedićevom "veselom" logoru ili stravičnom "cirkusu", svejedno, bili Srbi – civilne žrtve nemačkog terora, antifašisti poubijani po koncentracionim logorima i na mnogobrojnim stratištima, gde su streljani đaci i njihovi profesori…? Odgovor je jednostavan. Za njih u Nedićevoj štampi nije bilo mesta. Istina, u jednom izveštaju sa “antikomunističke izložbe” u Kragujevcu pominje se da je među posetiocima bio veći broj žena u crnini. Da neko slučajno ne bi pomislio da one žale za žrtvama nacističkih zločina iz oktobra 1941, odmah je sledilo i objašnjenje: “Sve su one ojađene i ožalošćene uzled nedela partizanskih bandita”.

Zbog svega navedenog, treba naglasiti da kada je Nedićeva propaganda govorila “Evropa” – mislila je na nemački Rajh. Kada je govorila “srpski narod” – mislila je isključivo na onaj njegov mali deo koji je podržavao. Kada je govorila “naša deca” mislila je samo na onu “nacionalno ispravnu”. Za sve ostale važila je omiljena Nedićeva sintagma: “seme ćemo vam zatrti”.