Metodološki pristup

Najzanimljivije, najilustrativnije i ujedno najvažnije štivo za razumevanje celine rada vlade Milana Nedića predstavljaju njene Službene novine koje su izlazile u kontinuitetu od 1941. do 1944. godine. Iako na prvi pogled suvoparne, pune paragrafa i prividno nepolitičkih odluka, Službene novine, samo ako se pažljivo čitaju, pružaju sliku pravog smisla kolaboracionističkog rada Milana Nedića, kao i ministara i zamenika ministara u njegovoj vladi. Sve uredbe koje su donošene (protiv Jevreja, Roma, komunista, “nacionalno nepouzdanih” službenika, žena…) potpisivali su svojeručno Milan Nedić i njegovi ministri, svedočeći kako je njihov rad dnevno pratio zahteve okupacionih vlasti i ideologije nacionalsocijalizma i sa kojom su revnošću oni u tome učestvovali. Zato je njihova tadašnja (kao i današnja) propaganda da su u kolaboraciju ušli kako bi zaštitili srpski narod i pomogli izbeglicama, samo zamagljivanje stvarne aktivnosti: pružanje svestrane pomoći i izražavanje potpune lojalnosti nemačkom nacionalsocijalizmu na svim frontovima. I onim stvarnim, ratnim, i onim političkim, ideološkim, ekonomskim, propagandnim, vaspitnim.

Već je rečeno da je od pojedinih ministarstava, posebno zanimljiva aktivnost i propaganda Ministarstva prosvete Nedićeve vlade, naročito njegovih čelnih ljudi. Kao aktuelni ministar prosvete, Velibor Jonić je istovremeno bio i izdavač Prosvetnog glasnika 1942–1944, glavni urednik lista Srpski narod 1942–1944. i saradnik Naše borbe 1941–1942.

Mesečnik Ministarstva prosvete, Prosvetni glasnik obnovio je izlaženje januara 1942. sa ciljem da kao obavezno štivo za rad škola i nastavnika, propagira potpuno nov način vaspitanja omladine. Suština “novog” vaspitanja, pod parolom “svetosavskog duha”, u suštini je bila prožeta idejama ekstremnog konzervatizma i patrijarhalizma. Zato Prosvetni glasnik pruža danas punu sliku o pokušajima njihovog sveobuhvatnog sprovođenja kroz vaspitni rad, a najozbiljniji je i izvor za analizu ideologije nacionalsocijalizma čelnih ljudi Ministarstva.

I propagandna aktivnost kolaboracionasta u Srbiji je počela neposredno po dolasku nemačke vojske. Iako je okupaciona sila određivala kako će novine izgledati i šta će objavljivati, ostaje činjenica da su njihovi vlasnici, izdavači, urednici, novinari i saradnici bili domaći ljudi koji su prihvatili svoje funkcije uz saznanje da je njihovo obavljanje dozvoljeno samo “arijevcima”.

Ulaskom nemačke okupacione vojske u Beograd aprila 1941, prestale su da izlaze beogradske novine Politika, Vreme i Pravda. Već 16. maja 1941. pokrenut je dnevnik Novo vreme, obećavajući u prvom broju da će njegov cilj biti da obezbedi srpskom narodu mesto “pod okriljem Velikog Nemačkog Rajha”. Zato se celokupna propagandna aktivnost lista svodila na podršku nacističkoj Nemačkoj, antikomunizam, antisemitizam, uz redovno objavljivanje brojeva i imena streljanih i obešenih “komunista i Jevreja”. Problemi koji su očigledno postojali u uređivanju ovog lista ogledali su se u čestim promenama uredništva, naročito tokom avgusta

1941. kao i u činjenici da je npr. krajem septembra iste godine list spao na par stranica. Kako list ponedeljkom nije izlazio, 4. avgusta 1941. pokrenut je i nedeljnik Ponedeljak identične orijentacije. Najilustrativniju sliku njegove sadržine pruža njegovo zaglavlje koje je stajalo od prvog broja uz obe strane naslova: “Victoria! Nemačka pobeda – pobeda Evrope”. Euforija je trajala relativno kratko. Posle tri meseca, 27. oktobra 1941. ova parola je nestala iz zaglavlja lista.

Iste, 1941. godine pokrenut je i dnevnik Obnova identičnog sadržaja. Prve stranice lista svakodnevno su posvećivane “veličanstvenim” nemačkim pobedama, a ostale su bile ispunjene antisemitizmom, antikomunizmom i veličanjem aktivnosti vlade Milana Nedića.

Od 7. septembra 1941. počeo je sa izlaženjem i nedeljnik Naša borba eksplicitno ljotićevske orijentacije. Povodom prve godišnjice izlaženja lista

1942. objavljeno je preko 170 imena njegovih saradnika, među kojima su, uz druge intelektualce, bili i aktuelni ministar prosvete Velibor Jonić i njegov zamenik Velmar-Janković. Propagandna aktivnost ovog lista svodila se prvenstveno na antisemitizam, a onda i na antimasonstvo, antikomunizam, veličanje Hitlerovih pobeda, uz propagiranje antisemitske i fašističke literature, pre svega, tekstova i knjiga Dimitrija Ljotića.

Nedeljnik Srpski narod započeo je sa izlaženjem 6. juna 1942. svodeći svoju propagandu, uz sve gore navedene odrednice drugih novina (antisemitizam, antikomunizam, antidemokratija, obožavanje Hitlera…), i na veličanje rada, ideja i reči Milana Nedića.10 Ljotićevski Zapisi koji su počeli da izlaze krajem 1943. bez ijednog imena (bilo uredništva, novinara, čak i štamparije) u skladu sa njegovom ideologijom, primarno su bili antisemitski orijentisani, a donosili su i tekstove antikomunističke i antimihajlovićevske orijentacije.

Značajno štivo za rezumevanje aktivnosti Nedićeve vlade u kulturnoj sferi svakako je dvomesečnik Narodnog pozorišta u Beogradu, Srpska scena, koji je u kontinuitetu izlazio od 1941. do 1944. godine. Kao list institucije koja je imala centralno mesto u kulturnoj sferi pripreme ulaska Nedićeve “Nove Srbije” u Hitlerovu “Novu Evropu”, Srpska scena je zanimljiv izvor za razumevanje ideološke orijentacije čelnih ljudi pozorišta, ali i svedok pasivnog posmatranja zloupotrebe institucije od strane značajnih imena ratne (i posleratne) dramske, operske i baletske umetnosti.

Nedeljnik Kolo koji je počeo da izlazi januara 1942. imao je nešto drugačiju sadržinu od ostalih listova. Kako se i u podnaslovu navodilo da je u pitanju “ilustrovani list sa beogradskim radio-programom”, a reklamirao se i kao jedini porodični list, svoju uređivačku politiku orijentisao je na napise o srpskim zarobljenicima u nemačkim logorima, a onda i o kulturi, modi, ishrani, zdravlju, sportu. Ipak, njegova politička strana, iako primarno ilustrovana, svodila se isključivo na veličanje nemačkih pobeda i uspeha Nemačke u svim sferama života – kulturi, nauci, sportu. Karakteristična je i njegova intencija da život srpskih zarobljenika u Nemačkoj prikaže idiličnim, posvećujući najveću pažnju njihovim sportskim i kulturnim aktivnostima. Za razliku od svih drugih novina, list Kolo nije imao eksplicitno antisemitski sadržaj, iako se povremeno mogu pronaći tragovi antisemitizma. Antikomunizam je bio izražen isključivo

* 10 Pod naslovom “Kulturna obnova” 28. avgusta 1942. u listu Srpski narod navodilo se da u Beogradu u tom trenutku izlaze dva dnevna lista Novo vreme i Obnova, zatim Službene novine, nedeljnici Srpski narod, Naša borba, Srpsko selo, Kolo, Sport, i dva mesečnika Prosvetni glasnik i Naša žena.

kroz napise o porazima “boljševika” na Istočnom frontu, ali nije bio ništa veći od negativne orijentisanosti prema svim ostalim članicama antihitlerovske koalicije. Karakteristično je i da se, osim veličanja Nedića, unutrašnja vojna i politička scena u listu retko pominjala, pa je bilo malo unutrašnjeg antikomunizma. Radio-program, koji je u početku donošen na srpskom i nemačkom jeziku, nestao iz lista (i njegovog zaglavlja) u drugoj polovini 1943, a nastavljeno je samo objavljivanje reklama za nemački program na srpskom jeziku.

List Srpsko selo koji je takođe izlazio u kontinuitetu od 1941. do sredine 1944. godine i pored specifične sadržine posvećene poljoprivredi, imao je redovnu rubriku o aktuelnim političkim događajima koja je isključivo donosila vesti o nemačkim pobedama i skorom slomu njenih neprijatelja.

Beogradske Opštinske novine su posle ulaska nemačke vojske u Beograd, u 1941. godini objavile samo jedan broj rezimirajući jednogodišnji istorijat gradske opštine.

Tokom okupacije u Beogradu su izlazila dva dnevna lista, Novo vreme iObnova. Ovde su prezentirana kroz dva godišta, Novo vreme kroz 1941. a Obnova kroz 1943. godinu. Kroz celokupno izlaženje praćeni su: Službene novine (1941–1944), nedeljnici Kolo (1941–1944), Srpski narod (1942–1944), Srpsko selo (1942–1944), dvomesečnik Srpska scena (1941–1944) i mesečnik Prosvetni glasnik (1942–1944). Nedeljnik Ponedeljak prezentiran je kroz tri godišta (1941–1943) a nedeljnik Naša borba kroz dva godišta (1941–1942). Zapisi su izašli u samo nekoliko brojeva (1943–1944).

Iz različite prirode navođenih listova, proističe i razlika u sadržini prezentiranih tekstova. U tom smislu, 1941. i 1943. godina prikazane su primarno kroz dnevnu štampu pa dominiraju dnevne vesti. Nasuprot tome, 1942. i 1944. godina prezentirane su isključivo kroz nedeljnike i mesečnike pa je priloženo mnogo više autorskih tekstova. Pri tom, kroz više od hiljadu naslova, navedeni su samo oni aspekti delatnosti i propagande koji su tokom četiri ratne godine imali kontinuitet i predstavljali njihovu dominantnu odrednicu.

Propagandni tekstovi u novinama, kao i odluke, konkursi, dekreti, ukazi i najvažnije, uredbe kolaboracionističkih vlada, ovde su prezentirani hronološkim redom od maja 1941. do septembra 1944. iz uverenja da se na taj način najbolje može uočiti kako je, sa razvojem ratnih dejstava, raslo i uverenje da se približava Hitlerova pobeda a da je dužnost kolaboracionista da sprovedu sve mere nacionalsocijalizma kako bi “Nova Srbija” na vreme zauzela pravo mesto u "Novoj Evropi". U vreme neposredno pred konstituisanje Nedićeve vlade, u kvislinškoj štampi je objavljeno (i ovde prezentirano) i nekoliko naredbi nemačkog vojnog zapovednika u Srbiji. Posle konsolidovanja vlade, od septembra 1941. nemački vojni zapovednik više nije imao razloga da se često oglašava. Celokupnu aktivnost u skladu sa njegovim naredbama preuzela je sama vlada. Zato hronološki pristup omogućava da se uoči sa kolikom je revnošću ona, po slobodnom izboru, preuzela svoje “obaveze” služenja okupatoru, prihvatila svoje “arijevstvo” i krenula u obračun sa, prvo “Jevrejima i Ciganima”, a onda antifašizmom, u konkretnom slučaju sa partizanima. Hronološki pristup omogućava i da se vidi kada su pojedine mere “uspešno” realizovane pa se više u odlukama nisu pojavljivale. Na primer, početkom 1942. iz Službenih novina su nestali dekreti vlade protiv “Jevreja i Cigana” jer je njihovo pitanje do tada očigledno već “rešeno”, a umnožavali se oni protiv “nacionalno nepouzdanih službenika” čiji se broj, sve do sredine 1944. očigledno uvećavao.

Uz eksplicitno političke i ideološke odluke i tekstove, ovde su navedeni i oni koji nisu neposredno proisticali iz zahteva nemačkog nacionalsocijalizma, već su predstavljali autentični produkt ideja Nedićeve vlade i njenih propagandista, a odnosili su se na konzervativno oblikovanje buduće “Nove Srbije” – od državnog uređenja, preko vaspitanja, do kulture. Dobar pokazatelj ovog aspekta njihovog rada, koji je koristio ratne i ideološke prilike doba da ostvari stare vizije “čiste”, velike, patrijarhalne, antidemokratske, “autentične”, jednoobrazne Srbije, predstavljaju “vizije” budućeg zadružnog uređenja i na seoskim osnovama zasnovane države. U tom smislu, od posebnog značaja je tadašnja izdavačka delatnost kao i česti konkursi za najbolje radove upravo iz te oblasti.

Uverenje kolaboracionista da je stvaranje “Nove Srbije” u “novom poretku” sasvim izvesno, potencirano je pokušajima širenja optimizma u javnosti. O tome rečito govore repertoari pozorišta, bioskopa, program radija, pa i reklame i oglasi toga doba. Njihova prezentacija ima za cilj da pruži sveobuhvatniju sliku kolaboracionističkog rada koji se nikako nije odnosio samo na političku sferu, već je težio da čitavo društvo – od politike, ekonomije, etničke strukture stanovništva, prosvete, vaspitanja, do pozorišta, književnosti, bioskopa… – oblikuje u duhu zahteva “novog doba”.

Radi lakšeg praćenja pojedinih aspekata ove delatnosti, priloženi su predmetni registari dokumenata i propagandnih tekstova sa datumima kada su objavljivani, a koji se odnose na ideološko-političku i prosvetno-kulturnu aktivnost i propagandu. U prvu grupu svrstane su uredbe i druge odluke vlade, gradskih i opštinskih organa vlasti, govori Milana Nedića, tekstovi izražavanja divljenja Hitleru i Nemačkoj, propagandni tekstovi protiv Jevreja, Roma, komunista i celokupne antihitlerovske koalicije… U drugu grupu, svrstana je aktivnost i propaganda Ministarstva prosvete, aktivnost Narodnog pozorišta, repertoari veselih pozorišta, bioskopa, program radija, izdavačka delatnost, sport, oglasi, reklame…

Iako se tekstovi mogu pratiti i po njihovoj predmetnoj klasifikaciji, ipak, samo hronološki pristup omogućava uočavanje sa koliko je dubokih uverenja i zašto, samo mesec dana pre ulaska partizana i pripadnika Crvene armije u Beograd, Nedićeva vlada i dalje propagirala ideje nemačkog Rajha i verovala u Hitlera.