U srpskoj istoriografiji za poslednjh šest decenija, slika Milana Nedića (kao kolaboracionističkog simbola) prešla je dug put i napravivši pun krug, vratila se danas tamo gde je bila 1941. godine. Od ocena da je u pitanju “vodeći srpski kvisling” i “samozvani otac Srbije”, odranije “opsednut nemačkom vojnom snagom” koji je prihvatanjem izbeglica stvarao mit o sebi kao spasiocu a u osnovi ih iskorišćavajući za manipulacije “u okvirima politike služenja okupatoru”,3 danas se stiglo do tvrdnji (u najgorem slučaju) da je u pitanju “najkontroverznija” ličnost srpske istorije. Stavljanjem akcenta na njegovu predratnu vojničku biografiju, iz ratnog perioda se uglavnom izvlači samo konstatacija o njegovom nevoljnom prihvatanju “nezahvalne” dužnosti predsednika vlade a u plemenitom cilju očuvanja “biološke supstance srpskog naroda”.4 Negiranje prethodne slike Milana Nedića danas se vrši prostim odbacivanjem svega što je u proteklih pola veka u istoriografiji o njemu napisano, sa jednostavnom konstatacijom da je u pitanju “komunistička” i “režimska” istoriografija, samim tim ideološka i izmišljena.

Svako ozbiljno istraživanje, međutim, lako može i danas, kao što će moći i u budućnosti, samo da potvrdi, čak i pojača, upravo pređašnju, danas odbačenu sliku, uz uslov da se oslobodi “straha” da će od vladajuće nacionalističke ideologije biti označeno kao “komunističko”. Zanimljiv je, međutim, fenomen da je i ta, danas “odbačena” istoriografija, izuzev malog broja autora koji su se eksplicitno bavili kvislinškim režimom Milana Nedića,5 iznenađujuće retko stavljala akcenat na analizu rada njegove vlade, uglavnom ga pominjući usput i samo konstatujući njegovo

* 3 B. Petranović, Istorija Jugoslavije 1918-1978, Beograd, 1980, s. 206, 262.

* 4K. Nikolić i dr, Istorija za III i IV razred gimnazije, Beograd, 2002, s.173.

* 5 M. Borković, Milan Nedić, Zagreb, 1985.

kvislinštvo. Njena primarna orijentacija na osvetljavanje Drugog svetskog rata preko dva aspekta: partizani – Nemci i partizani – četnici, potisnula je kvislinški režim, njegovu aktivnost i ideologiju na marginu interesovanja posleratnih istoričara. Pri tom, aktivnost Milana Nedića uglavnom je posmatrana kroz njegovu antikomunističku delatnost uz začuđujuđe zanemarivanje, u ratnim uslovima podjednako važnog aspekta – njegovog antisemitizma. Stavljajući ga u kontekst odnosa komunizam – antikomunizam, za istoriografiju socijalističke Jugoslavije od posebnog značaja, podrazumevajući njegovo mesto u kontekstu odnosa fašizam – antifašizam, a uglavnom zanemarujući rasističku prirodu njegove aktivnosti, olakšano je današnjem vladajućem antikomunizmu da Nedića prigrli kao samo jednog u nizu “ideoloških” protivnika komunizma. Nedovoljna naučna osvetljenost njegove ideološke arhaičnosti u potpunosti oslonjene na nemački nacionalsocijalizam i evropsko kvislinštvo, ima svoj deo odgovornosti što su danas, na velika vrata u javni život i školske udžbenike ušli Nedićevi “domaćini”, “Nove Srbije”, “biološke” i “čiste” nacije.

Cilj ove knjige je da osvetli javnu delatnost i propagandu kolaboracionista u Srbiji za vreme Drugog svetskog rata, koje tokom više od tri godine (od aprila 1941. do oktobra 1944.) nisu doživljavale kvalitativne promene u odnosu na početno zacrtanu liniju – pružanje sveobuhvatne pomoći nemačkom nacionalsocijalizmu na njegovom putu ka konačnoj pobedi i stvaranju “novog” sveta. Razlozi što je izabrana upravo javna delatnost nalaze se u činjenici da je ona savremenicima bila nedvosmisleno poznata i već tada pružala mogućnost opredeljivanja.

Aktivnost kolaboracionista u Srbiji započela je odmah po ulasku nemačke okupacione vojske u Beograd. Obrazovan je Savet komesara ministarstava na čelu sa Milanom Aćimovićem, a posle četiri meseca, usled nezadovoljstva njegovim učinkom u uništavanju partizanskog pokreta, nemačka okupaciona vlast je dala mandat Milanu Nediću da obrazuje vladu. Konstituisana krajem avgusta 1941, Vlada je nedvosmisleno činila kontinuitet sa prethodnim Savetom, budući da je jedan broj komesara, kao i Milan Aćimović lično, i u njoj nastavio svoju aktivnost.

Savremena nacionalistička percepcija Milana Nedića kao “Oca Srbije” sa celokupnom argumentacijom, potpuno je preslikana iz ratne kolaboracionističke propagande. Njegovi propagandisti su svakodnevno ulagali veliki trud da kvislinšku poziciju prikažu kao jedino ispravnu i moguću, a Milana Nedića izdignu na mesto nacionalnog “Oca” koji se žrtvuje za svoju “decu”. Nisu zaobilazili ni činjenicu da je u ratu izgubio sina, često je upotrebljavajući za dokazivanje njegove “očinske” ljubavi prema srpskom narodu, pošto mu je od “dva ideala za koje je živeo” – srpski narod i jedinac sin – ostao samo narod. Nedić je svakodnevno obeležavan kao “Otac Srbije” kojeg je samo “proviđenje” poslalo, kao “sin naroda”, “rasan vojnik”, “junak”, “proslavljeni vojskovođa”, “prekaljeni rodoljub”, “prvi domaćin nacije”, “pregaoc za spas Srpstva”, “čovek časti i hrabrosti” koji je “s požrtvovanošću isposnika i starih apostola” pristupio obnovi Srbije.

Lako je, međutim, utvrditi da je i sam Nedić veoma doprineo izgradnji svog kulta u redovima pristalica, konstantno se patetično obraćajući narodu (seljacima, radnicima, omladini) kao svojim “sinovima” i “deci” i potencirajući sopstveno “čisto” srpsko šumadijsko poreklo, što je, u kontekstu lične tragedije koju je doživeo, trebalo da pojača uticaj smišljeno izgrađivane propagande o “Ocu Srbije” koji je svoju funkciju prihvatio radi spasavanja naroda. Nije zanemarljiva ni činjenica da je upravo on uveo u javni govor sintagmu o “Majci Srbiji” što je “Ocu Nediću” davalo posebnu težinu, proizvodeći redovno zavetovanje i usklike odanosti “Majci Srbiji i generalu Nediću”. O potrebi da građenjem kulta u narodu pojača prihvatljivost svog političkog položaja svedoče i činjenice, da je, iako u ratno vreme, sam potpisivao uredbe o ustanovljenju institucija za decu koje su nazivane njegovim imenom (“Fond armiskog generala Milana Nedića za radničku decu”, “Nedićev dečji grad”).

Istovremena patetičnost i ostrašćenost njegovih javnih nastupa zaslužuju posebnu pažnju. Narodu se obraćao rečima: “braćo Srbi i sestre Srpkinje”, “omladino naša, deco slavnih predaka, sinovi Otadžbine naše”, “draga braćo, srpski seljaci”, “draga braćo i sestre, Srbi i Srpkinje”, “deco moja, junaci”, “draga braćo zadrugari, dozvolite da vas tako oslovim po starom srpskom običaju kada smo svi bili braća, svi Srbi”, “draga deco moja, sinovi otadžbine”, “vi me poznajete, draga braćo moja, ja sam od vaše gore list”. Sebe je predstavljao rečima – “evo, ovo je kost vaše kosti, ovo je krv vaše krvi”, “Božjom pomoću, a pod mojim voćstvom…” – i u promenama raspoloženja pozivao narod, nekad sa puno nade: “hajte k meni. Hajte novom životu, boljem srpskijem”, “zora puca, biće Srpskog dana”, “Srbi, hajdete sa mnom, budućnost je naša”, “vaistinu vam kažem”… – a nekad rezignirano: “pomozite mi, tako vam mleka srpskog”, “ako smo Srbi, ako smo ljudi”…

Potpuno u neskladu sa patetičnim tonom njegovih nastupa i javnih deklamovanja stihova, bili su njegovi svakodnevni ostrašćeni pozivi da se partizani, kao srpski “izrodi i izdajnici”, satiru i ubijaju, uz kletve upućivane pojedincima: “srpsko ga mleko ogubilo”. Pozivao je narod i svoje dobrovoljce rečima: “satrite odmetnike i razbojnike”; “to su odrodi, komunisti. Satrite ih. To izdajničko seme satrite da bi naš narod živeo”; “ubijajte komuniste i seme im zatrite. Tu ne sme biti ni milosti ni sažaljenja”; “satirite ih i ubijajte. Trebite taj kukolj iz srpske narodne njive. Vaša će se ruka posvetiti a ime ovekovečiti”; “te izrode moramo istrebiti. Za njih nemam milosti. Moramo istrebiti njih, da biste vi živeli”.

Da ne bi bilo zabune i ovakva mržnja pogrešno protumačila kao “ideološki” antikomunizam, nužno je naglasiti da Milan Nedić, istovremeno, nije ni pokušavao da sakrije svoju fascinaciju nemačkim nacionalsocijalizmom. Naprotiv, proglašavao ga je idealnim društvenim uređenjem i tražio da se i buduća “Nova Srbija”, u čije stvaranje nije sumnjao, oblikuje po uzoru na njega. Ustanove koje je njegova vlada formirala bile su preslikane iz nacističke Nemačke (“Srpska zajednica rada”, “Nacionalna služba rada” – “Radna služba Rajha”), a dokumenta koja je potpisivao nosila su rasističke odrednice preuzete iz nacionalsocijalističke ideologije. Njegovi propagandisti su podanički prihvatali ključnu terminologiju Gebelsove propagande, glorifikujući srpsku “rasu”, prihvatajući sopstveno “arijevstvo”, određujući srpski “životni prostor”, veličajući dobrovoljačke odrede kao “falange” i tražeći od omladine da “fanatizovano” sledi Nedića u izgradnji “novog poretka” u Srbiji i Evropi.

Za razumevanje vizure iz koje je Nedić posmatrao zbivanja, značajno je registrovati njegova uveravanja javnosti da je za Srbiju rat završen aprila 1941. godine. Svoje vreme je percipirao kao vreme “posle rata”, odnosno, vreme mira, napretka i spokojstva uspostavljeno zahvaljujući nemačkom Rajhu. Sugerisao je da se u upravo ostvarenom miru obnavlja “Nova Srbija” pripremajući se za uključenje u “novi poredak” u “Novoj Evropi” na čelu sa “Velikonemačkim Rajhom”. Taj sanjani dan očekivao je posle pobede Nemačke na Istočnom frontu i Japana na Dalekom istoku, odnosno, posle sveopšteg poraza komunizma i demokratije. I više od toga, iako je redovno i normalno koristio termin “okupacija”, u njemu je pre bila sadržana nada u bolju budućnost nego strah od nje. Kada je pozivao narod da mu pomogne “tako mu mleka srpskog”, tim rečima prethodile su tvrdnje da sve što je njegova vlada uradila “sve su to omogućili okupatori” kojima narod duguje “blagodarnost” za obezbeđen život i “časno mesto saradnika u izgradnji novoga sveta”. U tom novom svetu, ideal je bilo okupljeno, jedinstveno “srpstvo”, bez partija, ideologija i ideja, jer “srpski narod želi da bude i ostane samo Srbin”. Istovremeno, u Evropi je primećivana samo podela na “nacionalistički front i front internacionalnog komunizma, jevrejstva i lažne demokratije”. Proglašavajući Srbe nacionalistima, Nedić je podrazumevao da im je mesto “jedino u nacionalističkom taboru”.

Ideologija i praksa kolaboracionista su tokom čitavog rata bile u savršenom skladu. Nikada u koliziji. Njihov sklad i međusobna uslovljenost bile su do te mere izražene da ih je teško odvojeno posmatrati i analizirati. Čak je praksa više govorila o ideologiji nego što je ona sama morala teorijski da bude uobličavana, stvarajući nerazdvojno jedinstvo misli i sprovođenih dela. Zato se sadržina propagande i aktivnosti, odnosno, ideologije i prakse vlade Milana Nedića, može svesti na nekoliko ključnih odrednica. Nepokolebljiva vera u nemačku pobedu uz uverenje da će nacionalsocijalistička ideologija, sa rasnom teorijom u svojoj osnovi, određivati sudbinu buduće “Nove Evrope”, stavili su antisemitizam na centralno mesto celokupne aktivnosti kolaboracionista. Za revnosnim antisemitskim delovanjem sledio je antikomunizam proistekao isključivo iz nacionalsocijalističke vizure, i na kraju, antidemokratija kao produkt odbacivanja svih tekovina zapadne civilizacije. Na takvim pretpostavkama građen je koncept “Nove Srbije” u “Novoj Evropi” kao teokratske, korporativne države. Ključni momenat u pripremama priključenja “Nove Srbije” “novom poretku” bilo je stvaranje nove “fanatizovane” omladine, koja je u skladu sa zahtevima “novog doba” trebalo da bude stvorena vaspitavanjem u nacionalističkom duhu. S druge strane, kako se i od celokupnog društva očekivalo prilagođavanje “novom poretku”, kroz organizaciju svakodnevnog života tokom okupacije, može se naslutiti kakve su bile “vizije” života običnih ljudi u budućoj Nedićevoj državi.