Uvod

Upravo doneti Zakon kojim se rehabilituju svi “ideološki” protivnici komunizma, počinje sa datumom od 6. aprila 1941. što je istovremeno i njegov najzanimljiviji deo. Imali smo priliku da slušamo predlagače i zagovornike zakona1 koji su svojom srčanom odbranom ratnih “ideoloških” protivnika komunizma, nedvosmisleno potvrdili da je čitava stvar i smišljena isključivo zbog njih, a da ih oni posle 1945. ustvari i ne zanimaju, odnosno, da su samo “kolateralna šteta” pokušaja rehabilitacije kvislinga iz vremena Drugog svetskog rata. Saopštili su nam i da bi čitav komunistički period trebalo jednostavno proglasiti zločinačkim čime bi, misle oni, po automatizmu bili rehabilitovani svi njegovi “ideološki” protivnici, a oni ratni proglašeni borcima za pravednu stvar. Zato možemo očekivati da će (kao što se već desilo sa četnicima) ovog puta “demokratama” biti proglašeni nedićevci i ljotićevci, pa će po automatizmu “demokrate” postati i balisti, hortijevci, ustaše, i na kraju, sam nemački Rajh. Svi oni zaista jesu bili “ideološki” protivnici komunizma, ali je, sasvim sigurno, Hitler bio najveći. Zato nije slučajno danas, njihov “ideološki” antikomunizam i početak i kraj svake argumentacije, uz prećutkivanje da su kao protivnici komunizma bili i aktivni protivnici celokupne antihitlerovske koalicije čiji je komunizam bio sastavni deo. Prećutkuje se i da je njihov “ideološki” antikomunizam u tadašnjem shvatanju pojma podrazumevao veličanje nacizma, antidemokratiju, i na prvom mestu, antisemitizam, “slučajno”, baš u vreme kada su milioni Jevreja ubijani u “Velikom Nemačkom Rajhu”. Na kraju, prećutkuje se i da su “ideološki” protivnici komunizma doživeli

* TV B92, emisija “Utisak nedelje”, decembar 2005. učesnici ministar Milan Parivodić, istoričar Milan St. Protić, književnica Svetlana Velmar-Janković.

najveći poraz u istoriji XX veka zajedno sa ideologijom koju su podržavali. Oni koji sve to danas prećutkuju da bi ih rehabilitovali kao ratne “ideološke” protivnike komunizma, nemaju pravo da se pozivaju na pobedničke saveznike iz Drugog svetskog rata.

Pošto je neznanje i ignoracija uz selektivnost i (antikomunističku) mržnju već opšte mesto naše intelektualne i političke elite, i pošto je naša vlast već, ignorišući godišnjice oslobođenja Aušvica i pobede nad fašizmom 2005, a ovih dana i pretvaranjem Muzeja revolucije u kapelu, pokazala koja joj strana u Drugom svetskom ratu u Srbiji leži na srcu (kao da to nije i izbor strane u čitavom ratu), ova mala zbirka dokumenata i izvoda iz ratne štampe bi trebalo da olakša neupućenima orijentisanje u vremenu i prostoru. Jer, u vreme Drugog svetskog rata svaka podrška fašizmu bila je fašizam, svaka podrška rasizmu bila je rasizam, i najvažnije, svaki ekstremni antikomunizam tada je bio u slavu nacizma.

Zagovornici Zakona su nam saopštili i da u Srbiji nikada nije bilo fašizma pa da današnji “Nacionalni stroj” kao prvu takvu pojavu u istoriji treba hapsiti. Zgražati se danas nad idejama raznih “nacionalnih strojeva”, a rehabilitovati njihove duhovne očeve kao “demokratske” intelektualce i “patriote”, cinizam je i maska koja ništa ne skriva. Naprotiv! Odnos prema Aušvicu i 9. maju 2005. uz Zakon koji počinje sa 6. aprilom 1941. predstavlja previše “slučajnosti” oko jednog fašizma i jednog antifašizma. On govori o jednoj ideološkoj matrici čije su simpatije neprikriveno na jednoj strani.

Kako se dogodilo da antifašizam kao “teorijski postulat i moralnopolitička vertikala XX veka” u savremenoj Srbiji (i šire) bude odbačen, a da umesto njega antikomunizam bude uzdignut na pijadestal vrhovnog moralnog načela? Ovakav obrt desio se, u kontekstu opšteg desničarskog evropskog trenda,2 kao rezultat lutanja savremene elite u traženju “novog” identiteta društva sa njegovom “novom” nacionalnom prošlošću, a u bitno promenjenim društvenim okolnostima. Raspad države i identiteta društva izgrađivanog u njoj, bio je i posledica zahteva nacionalističke ideologije ali i izvor njenih daljih radikalizacija. Nacionalizam, kao nova paradigma okupljanja koja je negirala i jugoslovensku (multietničku) državu i identitet njenog društva (postulat o “bratstvu i jedinstvu”), uslovio je njihov raspad. Početni impuls dat je

* 2 v. T. Kuljić, Prevladavanje prošlosti, uzroci i pravci promene slike istorije krajem XX veka, Beograd, 2002.

osporavanjem multietničke države koja već svojim strukturom “guši” nacionalni ekskluzivizam, onemogućava njegovo okupljanje i uspon, i nasuprot “prirodnom” i “organskom” etničkom identitetu, nameće “neprirodni” multikulturalizam. Sa odbacivanjem “neprirodne” države išlo je i osporavanje svih elemenata zajedništva, na prvom mestu, zajedničke prošlosti, uz selektivno “izvlačenje” iz nje samo onoga što je ekskluzivno “nacionalno”. Zato za razumevanje površnosti nacionalističkog vjeruju nije zanemarljiva činjenica da se u svojoj prvoj fazi, sredinom 80-ih godina, ne samo pozivao na antifašizam, već se i prepoznavao kao nacionalizam po tome što je negirao antifašizam kod svih ostalih jugoslovenskih nacija. Ambivalentna pozicija, međutim, u kojoj se nacionalizam našao, odbacujući Jugoslaviju kao srpsku “tamnicu” a istovremeno tvrdeći da su samo Srbi bili “Jugosloveni”, odbacujući komunizam koji je “zatirao” srpsku naciju a istovremeno tvrdeći da su samo Srbi bili partizani, otvorila je prostor za promenu paradigme novoizgrađivanog identiteta. Sa brisanjem jugoslovenske i komunističke prošlosti izbrisan je i partizanski (internacio-nalistički) pokret a sa njim i antifašizam. Ostalo je samo (za potrebe predstavljanja pred spoljnim svetom) deklarativno, i više usput, pozivanje na antifašizam bez stvarnog značenja i smisla, osim kao reči ispražnjene od sadržaja koja zvuči kao preporuka. Utoliko je postalo upadljivije prećutkivanje njegovih nosilaca u ratnoj prošlosti koja je za temu fašizam – antifašizam jedino relevantna.

S druge strane, raspad države i društva predstavlja nov i nepresušni izvor radikalizacija u koje nacionalizam, po svojoj prirodi iracionalne ideologije udaljene od stvarnosti, neminovno upada, bez unutrašnjih sposobnosti da se u propadanju zaustavi. Raspad je neposredno proizvodio, a proizvodi i dalje, sve dublje zahvate u reviziju istorije kako bi nova konstrukcija identiteta dobila oslonac u “kontinuiranoj” i “čistoj”, samim tim ideološki konstruisanoj nacionalnoj prošlosti. Zato je i moglo da se u revidiranoj istoriji, od nekadašnjih “jedinih” partizana u bivšoj Jugoslaviji, prvo stigne do Draže Mihajlovića kao “prvog gerilca u Evropi” (tzv. antifašizam za spoljnu upotrebu), a danas i do Milana Nedića kao “ideološkog” protivnika komunizma koji je samo pre drugih shvatio gde se krije najveće “zlo” (tzv. antikomunizam za domaću upotrebu). Upravo u tom kontekstu, njegov “ideološki” antikomunizam ima još jednu funkciju – da neuporedivost mržnje kvislinga prema partizanskom pokretu u odnosu na pokret Draže Mihajlovića, prikaže samo kao rezultat “ideološkog” odbacivanja, a ne kao produkt različite prirode odnosa ova dva pokreta prema okupatoru. U temelju oba novokomponovana mita stoji treći – mit o nacionalnoj istoriji koja je uvek “čista”, i nacionalnim junacima koji su uvek “ispravni”, kako bi i savremeni identitet konstruisan na ovakvim konstrukcijama bio onaj “konačno pronađeni” – “pravi” i “autentični” identitet.

Svi kolektivni identiteti su konstrukcije. Ali konstrukcije građene na drugim, labavim konstrukcijama, bez temelja i oslonca, imaju više razloga od drugih da se boje rasplinjavanja i unutrašnjeg raspadanja kolektiva kojima su namenjeni. U konkretnom slučaju odgovornost za to leži isključivo na današnjoj intelektualnoj i političkoj eliti koja više nema pravo da se poziva na negativno nasleđe prethodnika. Ove konstrukcije su samo njeno originalno delo.

Vladajuća ideologija u Srbiji, sasvim neuverljivo, danas pokušava da svoj antikomunizam prikaže kao rezultat sopstvenih liberalnih i demokratskih načela. Neuverljivo, zato što takvu kritiku komunizma još nismo čuli. Ali zato svakodnevno slušamo kritiku koja koristi argumentaciju koju su pre šezdeset godina detaljno razradili kolaboracionisti. Zato se privid koji se stvara deklarativnim izdizanjem demokratskih načela (višepartijski sistem, parlamentarizam, podela vlasti, slobode koje proklamuje demokratija) u polazne pretpostavke kritike komunizma, sasvim ogoljuje argumentima kojima se brani npr. pomenuti Zakon, otvarajući mnogobrojna pitanja: kakve veze sa demokratskim načelima ima osuda antifašizma? Gde je mesto kolaboracionista u ovako definisanim pobudama? Kako razumeti njegovo započinjanje sa šestim aprilom 1941? Šta je bila ključna vododelnica tog 6. aprila? Sukob demokratije i komunizma? Koalicija fašizma i komunizma protiv demokratije? Ne, šestog aprila nastala je samo jedna nepomirljiva podela – kolaboracija sa fašizmom ili borba protiv njega. Zagovornici Zakona već u drugom krugu argumentacije zaboravljaju na demokratsku kritiku komunizma (koju nikako da započnu) i prelaze u nacionalni romantizam zahtevajući “nacionalno pomirenje” i ispravljanje “istorijskih nepravdi”. I već tu neminovno dolaze na teren falsifikovanja istorije potvrđujući da je u osnovi njihovih zahteva samo želja da se “pomiri” sve ono što je u ratnoj prošlosti imalo nacionalističko obeležje, pa makar spadalo i u korpus fašističkih ideja, a da se iz nje isključi sve što je bilo nenacionalističko, pa makar tada donelo Srbiji (u jugoslovenskom kontekstu) svetsku slavu borca protiv fašizma. U ime odbrane šačice kolaboracionista (nacionalista), danas se iz istorije brišu hiljade srpskih omladinaca koji su, kao i ceo civilizovani svet, kolaboraciju sa fašizmom doživljavali kao zločin. U ime “nacionalnog pomirenja” i “ideološkog” protivljenja komunizmu, iz srpske istorije sa isključuje jedan od njenih najboljih delova – antifašistička borba.

Još jedan motiv zamene antifašizma – antikomunizmom, ne manje značajan od prethodnog, može se prepoznati u težnji da se zaglušujućim antikomunizmom prikrije fašističko nasleđe kolaboracionista kojima je njihov nacionalizam preporuka za rehabilitaciju. U današnjem “antifašizmu”, Adolf Hitler je ostao podrazumevani simbol zla. Ali ne i njegovi mnogobrojni sateliti među kojima domaći kolaboracionisti imaju zasluženo mesto. U prekrajanju istorije koje se upravo vrši oni su nasilno odvojeni od svog idola kako bi dobili novo obličje. Od samog zla postali su samo “ideološki” protivnici novog i većeg zla – komunizma. A zaboravlja se da su nekada, zaslepljeni Hitlerovim sjajem, dok je Rajh bio “Veliki” i oni želeli da budu njegov deo, da su ušli u istoriju kao njegov deo i da bi po zasluzi i njihovoj želji bilo da uvek ostanu njegov neraskidiv deo.

Putevi i motivi izmišljanja prošlosti su prozirno jasni. Mogli bi se tumačiti samo kao još jedna prolazna faza u naopako shvaćenoj konstrukciji novog indentiteta. Ali samo kada antikomunistička histerija koja služi da prikrije odsustvo ideja, programa i sposobnosti savremene elite, ne bi otvarala prostor za novu fašizaciju društva. Tamo gde postoji fingirani antifašizam, fašizmu su širom otvorena vrata.

Zbog svega navedenog, zanimljivo je videti kako je “ideološko” protivljenje partizanima izgledalo za vreme Drugog svetskog rata, šta su “demokratski” intelektualci tada pisali i kakve su novine uređivali, koju su propagandu širili i oblikovali, koje su odluke donosili i svojeručno potpisivali i koga im je sa nacizmom “proviđenje” poslalo. Ništa manje nije zanimljivo videti i zašto je omladina tada listom odlazila partizanima i u velikom broju bila levičarski orijentisana.

Zajednički imenitelj celokupne kolaboracionističke aktivnosti za vreme Drugog svetskog rata i ono što donekle može da umanji strahote njene rasističke sadržine, predstavlja njen primitivizam (sa “zaobilaženjem istine” kao primarnom odrednicom) koji je nekada išao do groteske. Istovremeno, ono što pojačava njen značaj i svrstava je u najbolje učenike Gebelsove propagande je neverovatna ostrašćenost sa kojom je vođena.

Zato je sasvim razumljivo što je njen uticaj na srpsku javnost tokom rata bio kontraproduktivan. Priliv omladine u dobrovoljačke odrede i državnu stražu bio je zanemarljiv i predstavljao veliki problem za Milana Nedića i njegove saradnike pred nemačkim vlastima kojima je obećavano da će partizanski pokret biti uništen. S druge strane, već tada su bili svesni da su zbog svoje kolaboracije u širokim krugovima srpske javnosti optuživani za izdaju, neuverljivo se braneći svojom brigom za narod. Za razliku od tadašnje srpske omladine koja Nediću nije poklonila svoje poverenje, od današnje omladine, aktuelna ideologija “pomirenja” traži da ga prihvati kao jednog od “najvećih” Srba, čak “oca”. U sveopštoj “zaboravnosti”, zaboravlja se i da ocenu uloge ličnosti u ključnim istorijskim zbivanjima definišu savremenici. Sva naknadna ulepšavanja i konstrukcije koje se proizvode u bitno drugačijim okolnostima, predstavljaju samo novokomponovani mit za dnevne potrebe.

Na kraju, opravdanje da su rat i okupacija određivali da je “moralo” tako da se radi, nikako ne stoji. Postojao je izbor: kolaboracija sa fašizmom/nacizmom ili borba protiv njega. Ali danas nije ključno pitanje zašto su se 1941–1945. jedni opredelili da budu kvislinzi a drugi borci protiv fašizma. Ključno pitanje je: zašto su 2005/06. prvi postali žrtve, a drugi zločinci.