Jovan Kokot: DVANAESTA SLAVONSKA

Nakon završenog formiranja 16.^[1] i 17.^[2] slavonske brigade, Štab 1. slavonske divizije izdao je svoju prvu borbenu zapovjest za napad na Voćin. U zapovjesti je 12. slavonska brigada određena da napada Voćin, a 16. i 17. da vrše osiguranje od Miokovićeva, Pivnice i Podravske Slatine. Kao nosilac borbenih dejstava 12. divizije, 12. slavonska brigada napadala je na Voćin sa 2 bataljona, a sa druga 2 vršila sopstveno osiguranje od Slatinskog Drenovca, Čačinaca i Podravske slatine.^[3] U akciji na Voćin učestvovalo je ukupno 10 bataljona iz sastava 12. slavonske divizije. U direktnom napadu, u prvoj fazi borbe, učestvovala su samo dva bataljona 12. slavonske brigade, a 7 bataljona, od kojih jedan bataljon 2. NOP odreda, učestvovali su u osiguranju napada.^[4] Prema tome glavne snage obezbjeđivale su napad i branile polukružnu liniju koja se protezala od Gornjih Meljana, preko Rijenaca, Čeralija, Malog Popovca, Huma i Lisičina na sjeverozapad. Na liniji kod Gornjih Meljana nalazio se 1. bataljon 12. slavonske brigade a kod Rijenaca i Čeralija 3. bataljon te brigade. Kod Huma i Malog Popovca nalazila se 17. slavonska brigada. Prema obavještenjima i informativnim podacima koji nisu bili provjereni, u Voćinu se nalazila 4. bojna 5. pješadijske pukovnije 1. gorske ustaške divizije i jedna satnija sa 80 ustaša. U to vrijeme 4. bojna je spadala među najelitnije ustaške jedinice u Slavoniji. Bojnom je komandovao okorjeli ustaša, bojnik Franjo Stanković. Prema podacima, uoči napada, u Voćinu se nalazilo ukupno 360 vojnika. Međutim, u toku borbe utvrđeno je da je posada imala 550 vojnika, od toga 400 legionara i 150 ustaša.^[5] Od naoružanja imali su 9 puškomitraljeza, teški mitraljez, 7 automata i 4 laka minobacača, a ostali puške. Poslije likvidacije uporišta utvrđeno je da i taj podatak nije bio tačan, jer je u Voćinu 12. slavonska brigada zaplijenila 6 teških mitraljeza, 10 puškomitraljeza, 320 pušaka, 2 teška minobacača, 3 radio-stanice i 50.000 metaka.^[6]

Za razliku od prvog napada na Voćin u decembru 1942, odbrana je bila savremeno uređena sa visokim stepenom inžinjerijskih i fortifikacijskih radova. U prvom napadu težište i čvor neprijateljeve odbrane bili su u centru Voćina s osloncem na javne objekte. U drugom napadu odbrana je bila organizirana na nov način. Težište i čvor nisu bili u Voćinu već na Turskom gradu i na Kalvariji, relativne visine 80-100 metara.^[7] Turski grad i Kalvarija su prirodni, topografski i taktički najjači objekti koji se strmo uzdižu iz potoka Pusjaka i Rajčevice pod uglom od 60° do 80°. Masovnom upotrebom radne snage iz Voćina neprijatelj je pretvorio Turski grad i Kalvariju u tvrđavu sa dva reda bunkera, rovovima, saobraćajnicama, žičanim preprekama i zemunicama uređenim za borbu i stanovanje. Samo manji dio neprijateljevih snaga, oko 60 legionara sa 6 puškomitraljeza, nalazilo se u pojasu spoljnje odbrane u parku, na ulazima u Voćin. Odnos snaga u živoj sili bio je 1 : 1, s tim što su bataljoni 12. slavonske brigade bili u neuporedivo podređenom položaju, jer je zemljište topografski i taktički više odgovaralo neprijatelju. Poseban kvalitet neprijateljevoj odbrani davali su izvršeni fortifikacijski radovi sa podzemnim galerijama, žičanim preprekama i organizacija vatrenog sistema. Kad se saberu svi elementi na obje strane, očito je da je neprijatelj bio višestruko u prednosti i nadmoćniji u odnosu na bataljone 12. slavonske brigade. Ali, zbog fizičke i psihičke zamorenosti boraca, Štab 12. brigade postupno je uvodio svježe snage - 1. i 3. bataljon koji je povlačio s osiguranja. To je obezbjedilo produžetak vođenja borbe i konačan slom neprijateljeve posade. Poslije 6 dana borbi, najveći teret iznjeli su na svojim leđima borci 2. i 4. bataljona, koji su se žestoko borili i jurišali na Turski grad i Kalvariju po snijegu i ledu na temperaturi od 12 stepeni ispod nule. I pored borbenog iskustva, izuzetne upornosti i junaštva boraca i starješina, neprijateljeva odbrana se nije mogla slomiti samo jurišima. Moralo se razmišljati o upotrebi novih taktičkih postupaka, kombinaciji opsade i noćnih juriša.

Poslije slamanja spoljnje odbrane i tri ponovljena juriša na Turski grad i Kalvariju koji prvog dana nisu dali povoljne rezultate, Štab 12. divizije i Štab 12. slavonske brigade odlučili su da se neprijateljeva odbrana lomi kombinacijom opsade i noćnim napadima da bi se izbjegli suvišni gubici. Uz pomoć komandanta divizije Petra Drapšina organiziran je vatreni sistem koji je onemogućio izlazak neprijateljevih vojnika iz bunkera i komuniciranje između otpornih tačaka. Mitraljeskom vatrom naročito je kontrolisan pokret neprijateljevih vojnika sa Turskog grada i Kalvarije u pravcu Voćina, gdje se nalazila neprijateljeva pekara i odjeljenje za snabdijevanje. Uspješnom organizacijom vatrenog sistema i kontrolom svih pravaca prema potoku Pasjaku i Rajčevici, spriječeno je snabdijevanje vodom. To je bio originalan taktički potez koji je, pored ostalih borbenih mjera, poslije šest dana uporne i žilave borbe doveo do potpunog sloma neprijateljeve odbrane. Već trećeg dana pod udarcima boraca 2. i 4. bataljona neprijatelj je bio stegnut u klješta i odsječen od izvora vodosnabdijevanja. Iz dana u dan - iz noći u noć borci su, pod vatrenom kontrolom, uporno držali svaki neprijateljev bunker, svaki rov, svaki i najmanji njegov pokret, i u noćnim jurišima lomili neprijateljevu volju, borbeni moral i psihički ga i fizički iscrpljivali. Ipak, od svega toga neprijatelju je bilo najteže bez vode. Trećeg dana od početka napada neprijatelj nije mogao da izdrži i odlučio se za protivnapad, koji je odbijen uz teške gubitke po neprijatelj a.^[8]

Poslije šest dana iscrpljujućih borbi, neprijatelj se odlučio na proboj u pravcu Huma, Pivnica, Podravske Slatine i Miokovićeva. Proboj je bio kombinovan sa dejstvom snaga koje su intervenirale od Miokovićeva i Pivnica. I pored pravovremene procjene i upozorenja Štaba 12. slavonske divizije štabovima 12, 16. i 17. brigade da će neprijatelj najvjerovatnije pokušati s probojem, to pitanje bilo je zanemareno. Neprijateljeva posada u Voćinu pretrpjela je teške gubitke u poginulima i ranjenima, ali je i pored toga oko 200 neprijateljevih vojnika uspjelo da se probije preko položaja 2. bataljona 12. slavonske brigade i 2. bataljona 17. slavonske brigade. Ubijeno je 116 neprijateljevih vojnika, a zarobljeno 326 legionara i domobrana, i šest oficira. Među zarobljenima nalazio se i komandant posade, bojnik Franjo Stanković, koji je izjavio: »da je još prvog dana borbe njegova bojna imala gubitke od 69 izbačenih iz stroja, od toga 27 mrtvih i 42 ranjena. Upitan od komandanta 12. slavonske divizije Petra Drapšina zašto se tako ogorčeno borio šest dana i šest noći, drsko je odgovorio: »da se zakleo Paveliću na vjernost i da o naređenjima predpostavljenih nema šta da razmišlja«.²⁷⁰ Dvanaesta slavonska brigada imala je 63 borca izbačena iz stroja, od toga 14 poginulih i 49 ranjenih boraca i starješina.

Inicijativa boraca i starješina 12. slavonske brigade i taktički postupci u toku napada na Voćin, njihova upornost i spremnost da rješavaju i najteže zadatke, mogu da posluže kao izuzetno iskustvo u napadu na jako utvrđeno neprijateljevo uporište u naseljenom mjestu.

U toku priprema za napad politički komesari 2. i 4. bataljona, kao i politički komesari četa, održali su političku pripremu sa borcima o značaju napada na Voćin i njegovog oslobođenja po drugi put. Borcima je ukazano na teškoće s kojima će se suočiti u toku napada: kvalitet neprijateljeve odbrane i upornost njegovih vojnika koji će se braniti po svaku cijenu. Pored toga naglašena je i potreba inicijative starješina i svakog borca u toku borbe. Uporište se mora likvidirati i neprijatelj se mora kazniti za sve zločine koje je učinio u Kometniku, Sloboštini, Derezi, Kusonjama i drugim selima širom Slavonije, naglašeno je u zapovijesti Štaba 12. brigade.^[9]

Pravci napada (kao i prilikom prvog napada) bili su prirodno kanalisani: koritom rijeke Voćinke i cestom Macute - Voćin i Zvečevo - Voćin. Drugi bataljon napadao je sa sjeveroistočne strane cestom Macute - Voćin, a 4. bataljon bez jedne čete, cestom Zvečevo - Voćin. Zbog niske temperature i slabe vidljivosti početak napada predviđen je u 7 sati. Napad je odgođen jer posluge topa 65 mm i minobacača nisu mogle da osmatraju i da gađaju neprijateljeve bunkere na Turskom gradu i Kalvariji.^[10] U 7 sati sa vatrenih položaja na »Kragujevini«, južno od Voćina, ispaljeno je 9 artiljerijskih granata i 15 mina, ali je bilo samo 5-6 tačnih pogodaka. Uzroci artiljerijske i minobacačke neefikasnosti bili su djelimično zbog otežanih atmosferskih uslova, ali i zbog nedovoljno obučene artiljerijske i minobacačke posluge. Prvi nalet boraca neprijatelj je dočekao žestokom vatrom. U podilaženju neprijateljevim bunkerima borci su puzali po snijegu i u kratkim »mačjim« skokovima približavali se neprijatelju s pogledima upravljenim u njegove puškarnice iz kojih je neprekidno sipala mitraljeska vatra. Turski grad i Kalvarija su bile ključne tačke neprijateljeve odbrane, ali je do njih tek trebalo doći. Prvi napad bio je zaustavljen. Poslije 30 minuta napad je ponovljen na bunkere koji su se nalazili u parku, zaštićeni bodljikavom žicom. Oko 60 legionara sa 6 puškomitraljeza pružali su žilav otpor, ali su i pored toga hrabri borci 2. bataljona napadali u talasima. Došlo je do bliske borbe prsa u prsa između legionara i ustaša s jedne strane i Pere Dobričića, Milorada Vidovića, Stojana Alavukovića, Pere Prodanovića i političkog delegata 1. voda 2. četa Mladenke Ostojić sa druge, strane.^[11]

Oko 9 sati u okršaju su junačkom smrću poginuli desetar Stojan Alavuković i borac Pero Prodanović.

Prva četa 4. bataljona, kojom je komandovao Petar Valanović zauzela je dva bunkera, ali tek kada je desetina Đure Vujaklije zaobišla bunkere i napala neprijatelja s leđa.^[12] Dalje napredovanje 4. bataljona bilo je otežano dejstvom neprijateljeve vatre, a djelimično i zbog reljefa zemljišta Turskog grada koji se iz potoka Pasjaka i Rajčevice okomito uzdiže pod uglom od 60 do 70°. Do 10 sati prije podne izvedena su tri napada. Između 10 i 18 sati bataljoni nisu napadali. Padom mraka i poslije izvršenih priprema, Štab 12. slavonske brigade odlučio je da u 21 sat bataljoni ponovo krenu u napad. U pripremama za noćni napad i poznavanjem situacije u neprijatelje vom uporištu, naročito se angažovao načelnik Štaba Brigade Jovan Bogdanović Geco, politički komesar Brigade Vlado Janjić i zamjenik komandanta Brigade Josip Antolović. Zbog snijega i jake mjesečine borci su bili snabdjeveni bijelim ogrtačima - izrađenim od seljačkog platna i posteljine. Noć je bila vedra, ali hladna. Hladnoća se uvlačila u kosti, a mraz je štipao otkrivene dijelove lica, ruke i bose noge. U svakoj četi bilo je 10-12 boraca bez obuće, i još toliko sa slabom obućom koja se raspadala. Sa neprijateljevom vatrom udružila se hladnoća i mjesečina, koja je osvjetljavala kretanje boraca i njihovo približavanje bunkerima. Ne zna se šta je bilo teže: penjanje uz strminu Turskog grada ili puzanje uz padine Kalvarije, pokrivene snijegom i ledom. Poslije iscrpljujućih juriša borci su se šuljali prema podnožju na polazne položaje, neprekidno zasipani mitraljeskom i puščanom vatrom i eksplozijom ručnih bombi. Vreli snopovi mitraljeskih rafala zabadali su se u sniježnu površinu, ali i u promrzla tijela boraca. Oko neprijateljevih bunkera, dokle su dopirali borci 2. i 4. bataljona, ostajale su na sniježnoj površini crne i ružne rupe od eksplozije ručnih bombi i granata. Poslije 6 dana i noći neprekidne borbe, prostor oko Turskog grada i Kalvarije bio je do te mjere crn, da je izgledalo da je pao crn snijeg.

Do 7. januara Brigada je utrošila svoju rezervu za pojačanje noćnih napada. Međutim, glavna rezerva 12. slavonske brigade nalazila se u visokom borbenom moralu i izdržljivosti njenih boraca. Poslije 50 sati ogorčene borbe, 7. januara oko 11 sati 150 ustaša je sa 8 kazana za vodu krenulo u protivnapad da bi se snabdjeli vodom. Još 6. januara borci su primijetili da oko rovova i bunkera na Turskom gradu i Kalvariji nema snijega, jer su ga neprijateljevi vojnici noću kupili i topili. Za vrijeme neprijateljevog protivnapada, najžešća borba prsa u prsa vodila se u centru Voćina, oko škole i katoličkog samostana. Dvije čete 2. bataljona pod komandom Milorada Vidovića i Bože Popare kao i komandira vodova Pere Dobričića, Vase Radića i političkog komesara Dušana Majetića, odbili su protivnapad uz pomoć 1/4 bataljona i nanijeli neprijatelju teške gubitke od preko 20 poginulih i više ranjenih vojnika. Iako je protivnapad ukazivao na znakove krize, moral neprijateljeve posade još nije bio poljuljan, jer su ustaše išle u protivnapad isključivo zbog vode. Na osnovu izvršenog protivnapada Štab 12. slavonske brigade i 1. divizije ocjenili su da je neprijatelj u veoma teškom stanju, i da bi već tokom naredne noći moglo doći do potpune kapitulacije. Takva procjena, uostalom, bila je preuranjena s obzirom na to da se neprijatelj još puna tri dana i noći ogorčeno branio i, tek 11. januara oko 6 sati ujutro odlučio se na proboj. Sličan pokušaj protivnapada i s istim ciljem, izvršen je i na sektoru 4. bataljona, ali sa znatno manjim snagama. Grupa od 7 neprijateljevih vojnika sa čuturicama sišla je sa Turskog grada u potok Pasjak i Rajčevicu, ali su u potoku pokošeni vatrom puškomitraljeza 1. čete 4. bataljona.^[13] Uspješno odbijanje neprijateljevog protivnapada 7. januara u taktičkom pogledu bilo je veoma značajno, ne samo što je sačuvana taktička prednost i rezultati od prethodna dva dana, već je to podiglo borbeni moral boraca 12. slavonske brigade i omogućilo uspješan nastavak borbe do konačnog sloma neprijateljeve odbrane.

Oko 14 sati 7. januara Štab 12. slavonske brigade odlučio je da iz 1. bataljona izvuče jednu četu i njome pojača udarnu snagu 2. bataljona.^[14]^

Dok su borci jurišali na Turski grad i Kalvariju, vojni sud Štaba 12. divizije osudio je 6. januara Katicu Kleber na smrt streljanjem, zbog toga što se za vrijeme borbe opila.^[15]

Na inicijativu političkog komesara 12. divizije, Jefte Šašića, za vrijeme napada na Voćin organizirana je jedinstvena ratna političko-informativna služba, koja je funkcionisala šest dana neprekidno. Osnovni cilj je bio da se borci u toku teških borbi upoznaju sa svim taktičkim promjenama, kako u Voćinu tako i na položajima borbenog osiguranja. Političko-informativna služba posebno je dobro organizirana u 2. i 4. bataljonu, u koju su bile uključene sve starješine i svi članovi partije i SKOJ-a. To je bio prvi slučaj u Slavoniji da se za vrijeme borbe organizuju takozvane »agit-prop kolone«, čiji je zadatak bio da borce i starješine informišu o vojno-političkim događajima i da ih motivišu na izdržljivost i upornost u savlađivanju napora da bi se neprijatelj uništio. U toku šest dana izdata su tri proglasa borcima, komandirima i političkim komesarima 12. slavonske brigade. Umnoženo je na stotine letaka u kojima se borci pozivaju da napregnu sve svoje fizičke i duhovne snage u borbi protiv neprijatelja koji se grčevito branio. Agitatori su objašnjavali borcima da borbom u Voćinu 12. slavonska brigada pomaže odbranu slobodne teritorije u Bosanskoj krajini, gdje se nalazilo Izvršno vijeće AVNOJ-a, CK KPJ, Vrhovni štab NOV i POJ i Centralna bolnica, da se borbom u Voćinu spriječava koncentracija neprijateljevih snaga za izvođenje četvrte neprijateljske ofanzive. Nov metod u političkom radu izveden je pod najtežim okolnostima za vrijeme borbe u Voćinu, i potvrdio je značaj političkog rada sa borcima u toku borbe.^[16]

Štab Brigade i Štab 2. divizije čestitali su 7. januara Božić borcima srpske nacionalnosti.^[17] Tada, u teškim uslovima rata, čestitke takve vrste i sadržaja odražavale su politički stav pokreta. I vrhovni komandant NOVJ, drug Tito, uputio je 7. januara božičnu čestitku narodu Podgrmeča u Bosanskoj krajini sa porukom: »Ovaj božić slavimo u znaku borbe, ali i duboke vjere i sigurnosti u pobjedu pravilnih ciljeva NOB.²⁸⁰ Vrhovni komandant izrazio je radost što se na dan Božića nalazio u Bosanskoj krajini, koju narod i borci svojim herojstvom brane od krvnika naroda. Za vrijeme opsade na položaju 2. čete 2. bataljona ispod Kalvarije, došlo je oko 14 sati 7. januara do dramatične situacije, kada su bračni par Josip i Marija Kovač iz Voćina pošli iz svoje kuće, udaljene 50 metara od bunkera na Kalvariji. U jednom od neprijateljevih bunkera nalazio se i njihov sin Đura Kovač. Majka i otac ponijeli su sinu korpu s hranom i vodom. Komandir 3. voda 2. čete Simo Šarić upozorio je Josipa i Mariju da ne idu prema bunkeru, jer rizikuju svoje živote, ali upozorenje nije pomoglo. Kovačevi su produžili još nekoliko metara. Dok su se penjali uz strminu Kalvarije, odozgo iz bunkera osuo je rafal. Prvi je pao pokošen Josip, a poslije nekoliko koraka i Marija, izrešetana mitraljeskim mecima. Đura Kovač preživjeo je smrt majke i oca, jer se zajedno sa oko 200 legionara probijao iz Voćina u pravcu Podravske Slatine. Borio se protiv NOVJ-a još 9 mjeseci i, konačno, 19. oktobra 1943. godine poginuo u Miokovićevu u borbi protiv 12. slavonske brigade.²⁸⁰

U toku 6. i 7. januara 1943. godine 1. bataljon 12. slavonske brigade, bez jedne čete, prešao je preko 100 kilometara od sela Đurčića preko Papuka do sela Vučjaka i nazad. Zatim je pošao preko Voćina do sela Lisičina, gdje je zajedno sa bataljonima 16. slavonske brigade učestvovao u borbi protiv neprijateljevih snaga koje su od Miokovićeva nadirale prema Voćinu. Za vrijeme borbe u Voćinu, njemačka borbena grupa Jug od dva bataljona iz 737. i 741. pješadijskog puka 714. pešadijske divizije u ulozi kaznene ekspedicije, spalila su zbog pretrpljenog poraza u Orljavcu, i opljačkala imovinu u selima Vučjaku, Mrkoplju, Striježevici, Mijajlijama, Sažijama, Šušnjarima, Kruševu, Bogdašiću, Šeocima i Vraniću. Tom prilikom Nijemci su poveli sa sobom 83 seljaka pod optužbom da su jataci i saradnici partizana, i sve ih postrijeljali. Zaplijenili su 178 komada krupne stoke, 214 ovaca, 8 koza, dosta svinja i 10 konja, i sve to otjerali u Slavonsku Požegu. I pored usiljenog marša 1. bataljona, koji je upućen radi odbrane navedenih sela, bilo je sve kasno.

Poslije pet dana borbe, tj. 10. januara 1943. u borbu je uveden i 3. bataljon 12. slavonske brigade, koji je sa linije obezbjeđenja prema Čačincima povučen, jer, u toku petodnevne borbe, neprijatelj na tom pravcu nije intervenirao. Oko 1 sat poslije ponoći 11. januara, 3. bataljon je krenuo u napad na Kalvariju bez vatrene podrške. Noć je bila vedra i hladna, kao i sve prethodne od početka napada na Voćin. Borci su lagano puzili uz snežnu padinu Kalvarije sa otkočenim puškama i odvrnutim ručnim bombama. U dodiru sa snijegom pokvašena odjeća i obuća se ledila. Komandiri četa Ilija Majić, Milan Radivojević i Milivoj Babac, te komandiri vodova Dušan Dražić, Vlajko Gavrilović i Panta Milošević poveli su svoje borce u napad. Od mjesečine koja se prelamala na sniježnoj površini, vidjele su se oštre sjenke koje su se približavale bunkerima. Prvi se oglasio puškomitraljezac Milutin Vujnić, ali odmah i kao bombaš. Odvrnutu bombu aktivirao je i bacio u pravcu otvora na bunkeru. Bomba je eksplodirala i tako je otpočela borba s obje strane između puškomitraljezca Milutina Vujnića, Nikole Lasića i neprijateljevih mitraljeza iz bunkera.

Neprijateljeva vatra bila je znatno žešća, bez obzira što je neprijatelj bio fizički i psihički izmožden. Žilavo se bore i ne pomišljaju na predaju. Ružno psuju i drsko dobacuju »Jovane, hoćeš li čizama? Borci 3. bataljona uzvraćaju: »Hoćeš li vode i slanine!« U 3. bataljonu borci imaju najviše deset metaka, a puškomitraljesci samo po jedan ili dva okvira, ali su zato bombaši veoma aktivni. Njih predvode najhrabriji borci i starješine Dušan Dražić, Ljuban Prodanović, Duro Dreković, Grga Sesar, Lazo Ostojić, Veljko Petrović, Marko Kljajić i Rudolf Kolak. Oni zasipaju neprijateljeve bunkere bombama, ali bezuspješno jer je neprijatelj postavio na otvore bunkera čelične mreže pa bombe eksplodiraju ispred bunkera. Borba se nastavlja u međusobnom iscrpljivanju čitave noći. Poslije završenih juriša sve se utišalo. Bombaši su još jednom pokušali da ubace bombe u bunkere. Lagano su dopuzali po ledenoj i sniježnoj površini prema bunkerima. Instiktivno su osjetili trenutak kada treba aktivirati i baciti bombe. Neprijatelj je odgovorio mitraljeskom vatrom i ružnim psovkama.

Poslije šest sati provedenih na snijegu i ledu, borci 3. bataljona su oko 5 sati izvršili posljednji juriš na Kalvariju, ali neprijatelj nije popustio. Osjetilo se da je njegova mitraljeska vatra, zbog pomanjkanja municije, sve više razrijeđena. Poslije završenog juriša, 3. bataljon prekinuo je dalje napade i po naređenju Štaba Brigade upućen je na svoj raniji zadatak prema Čačincima. Oko 6 sati ujutru, u trenutku kada je začelje 3. bataljona napuštalo posljednje kuće u Voćinu, neprijatelj je preko položaja 2. bataljona izvršio proboj prema Humu.

Poslije šest dana i noći Voćin je po drugi put oslobođen. To je do tada bila prva, najduža i teška borba 12. slavonske divizije i 12. slavonske brigade.

Uspješnom završetku borbe za oslobođenje Voćina, i ako im je to bila prva borba, doprinijela je 16. brigada, a naročito 17. slavonska. Još od 5. januara, odnosno od trenutka napada na Voćin, 17. brigada je uporno spriječavala nastojanje nadmoćnih neprijateljevih snaga iz Daruvara, Miokovićeva Pakraca i Požeške Slatine podržanih tenkovima, da se probiju u Voćin. U borbama kod Huma od 5. do 11. januara 1943. borci 17. brigade nanijeli su neprijatelju teške gubitke. Neprijatelj je napadao oko 12 sati 7. januara 1943. Neprijatelj je napadao na položaje 1. i 2. bataljona 17. brigade uz podršku 4 tenka i artiljerije.^[18] Tenkovi su sišli sa ceste u jarak i tu se zaustavili. Taj trenutak pažljivo je posmatrala grupa boraca iz 1. čete: Milan Delić, Đuro Juzbašić, Vaso Šakić, braća Jovan i Mitar Bogdanović, Milan Bobić, Savo Bobić, Stevo Milenković, Nikola Radivojević i Milan Marović. Svi su bili iz istog sela Velike Barne na Bilo-gori. Borac Milan Delić spontano je predložio svojim drugovima da napadnu tenkove. Prijedlog je jednoglasno prihvaćen. Iznenadno su napali tenkove, a iznenađena posada nije imala vremena da se brani već je zarobljena zajedno s tenkovima.^[19] To je bio divan klasičan primjer inicijative boraca. To se dešavalo za sve vrijeme NORa, pa su pojedini borci ili grupe boraca rješavali svojom inicijativom krupne borbene zadatke.

Neprijatelj je svježim snagama uporno napadao 9. i 11. januara da bi se probio u Voćin. Oko 12 sati 9. januara učestvuje u napadu sviježa bojna iz sastava Slavonskog zdruga pravcem Podravska Slatina - Mali Popovci. Njen napad na desno krilo 17. brigade bio je slab i odbijen je bez teškoća. Oko 200 neprijateljevih vojnika 11. januara rano ujutro, uz podršku aviona i artiljerije, napadalo je na položaje 16. i 17. brigade da bi deblokirali ustašku bojnu u Voćinu. Međutim, i taj posljednji napad ostao je bez uspjeha.

I njemačka grupa za vezu pri višoj komandi oružanih snaga za Dalmaciju i Sloveniju, izvještava o borbama u Voćinu, i kaže: »Pokušaj Prve gorske divizije da oslobodi Voćin od blokade nije uspio, a gubici garnizona u Voćinu iznose 358 mrtvih i nestalih. Gubici partizana nisu utvrđeni«.²⁸^ General Iser, komandant 2. domobranskog zbornog područja u Slavonskom Brodu, uputio je Ministarstvu domobranstva u Zagrebu depešu 12. januara 1943. u kojoj stoji: »Stanje u Podravlju pogoršano. Razbijanjem još jedne bojne i konačnim gubitkom Voćina«. U izvještaju Štabu 3. operativne zone i GŠ Hrvatske, politički komesar 12. slavonske divizije, Jefto Šašić, ističe: »Veliki vojni uspjesi i slava 12. slavonske brigade mnogo je doprinijela borbenom poletu čitave divizije. U napadu na Voćin 12. slavonska NOU brigada postigla je sjajne uspjehe, što je doprinijelo jačanju morala boraca 12. slavonske divizije. Većina boraca su omladinci i 80% nije služilo vojsku, a u toku napada na Voćin vidjelo se koliko su to hrabri borci. Sve ovo govori da borci 12. slavonske NOU brigade imaju nenadmašne prednosti jer su pokazali mnogobrojne primjere heroizma. Od svih bataljona u 12. slavonskoj diviziji najviše su odskakali 2. i 4. bataljon 12. slavonske NOU brigade koji zaslužuju sve pohvale. Ekipe bolničara 12. slavonske NOU brigade prilikom borbi u Voćinu, dale su krasne primjere požrtvovanja i heroizma. Zbog vođenja borbe u snijegu i ledu, preko 50 boraca se prehladilo sa simptomima zapaljenja pluća i disajnih organa. Zbog veoma niskog stepena higijene, preduzete su mjere čišćenja od vašiju, pranje rublja, parenje i peglanje odjeće. Ali to nije dalo pune efekte jer borci imaju samo po jedan par veša. U prosjeku 20% boraca je bez obuće koja je potpuno pocjepana. Borci nemaju ni čarape ni rukavice, a samo 25% snabdjeveno je sa bijelim maskirnim ogrtačima. Uprkos svim teškoćama borbeni moral i disciplina su vrlo dobri«.^[20]

O rezultatima višednevnih borbi u Voćinu i oko njega Štab 12. slavonske divizije u svom operativnom izvještaju od 23. januara 1943. posebno ističe 12. slavonsku brigadu i navodi: »Do formiranja divizije samo je 12. slavonska brigada prošla kroz veći broj uspješnih borbi i vojnih akcija. U tim borbama Štab 12. slavonske brigade, štabovi bataljona i niži komandni kadar, komandiri i politički komesari četa, osposobili su se za uspješno rukovođenje, a borci brigade su stekli veliko iskustvo i samopouzdanje u borbi«. U izvještaju saopštava da se zbog takvih svojih osobina 12. slavonska brigada naoružala automatskim oružjem koliko su 16. i 17. brigada imale zajedno. To je bila najbolja brigada i, u svakom pogledu, udarna snaga 12. slavonske divizije. Moral i raspoloženje boraca u Brigadi bio je za borbu odličan. To se ogledalo u tome što su svi, bez izuzetka i pogovora, sa punim povjerenjem u svoje starješine, izvršavali naređenja. Izvještaj se završava ovako: »Poslije žestokih borbi gdje se, trpe i veći gubici, borbenost ne opada. Naprotiv, ona raste kao i mržnja protiv okupatora i njegovih slugu. Iako je znatan broj boraca bez obuće, oni nisu demoralisani i ne gunđaju već izjavljuju, da se samo u borbama mogu obuti i naoružati«.^[21]

Analizirana su stečena iskustva, kritikovane su slabosti, ali su se one i dalje ponavljale jer nije bilo dovoljno vremena a ni znanja da se pozitivna iskustva utvrde i prihvate kao opšta i zajednička.

Ishrana boraca bila je različita i zavisila je, uglavnom, od ekonomskog stanja krajeva i sela kroz koja je Brigada prolazila. Za vrijeme napada na Voćin borci su, uglavnom, dobijali suvu hranu. Jednom dnevno pripremana je topla hrana, koja je dijeljena noću i po smjenama. Štab brigade je vodio računa da borci dva do tri sata prije početka napada na neprijateljevo uporište dobiju obrok tople ili suve hrane.

Za vrijeme kratkotrajnog predaha poslije teških borbi, u Voćinu je oživio politički, partijski i kulturno-prosvjetni rad. Na sastancima partijskih ćelija, četnim i bataljonskim konferencijama analizirane su dobre i slabe strane koje su se ispoljile za vrijeme borbe u Voćinu. Istaknuto je hrabro držanje i upornost boraca i starješina 2. i 4. bataljona, koji su ispoljili maksimalnu izdržljivost i junaštvo. Ponovo je oživjelo vedro raspoloženje boraca, a kulturno-prosvjetni rad bio je dio opšte političke atmosfere kojom su borci osvajali nove pojmove u svom političkom, vojnom i kulturnom obrazovanju. Najveselije su bile kulturno-zabavne priredbe, organizovane zajedno s omladinom sela Macute, Bokane, Ćeralija i Rijenaca. U toku 1942. i 1943. ta sela bila su najljepša i najudobnija staništa i kratka odmorišta boraca 12. slavonske brigade. Poslije teških borbi, u susretima sa narodom i omladinom, Brigada je dobijala moralnu snagu za nove ratne napore koji su je očekivali.

Došlo je i do sklapanja prvog partizanskog braka u 12. slavonskoj brigadi, Stanka Borjanića iz sela Gradišta kurira Štaba 3. bataljona i Stane Bojanić bolničarke iz sela Čepina. Poslije male svečanosti u selu Rijencima, Stana je kao bolničarka upućena u 1. četu 3. bataljona a Stanko je i dalje ostao kurir u bataljonu. Prema partizanskim pravilima u to vrijeme, bračni drugovi nisu mogli da ostanu zajedno u istoj jedinici, već su morali biti razdvojeni i upućeni u druge jedinice.²⁸⁷

U borbama za oslobođenje Voćina²⁸⁸ istakli su se borci iz sva četiri bataljona 12. slavonske NO U brigade. U 2. bataljonu: Pero Dobričić, Đuro Trstenjak, Dušan Majetić, Dušan Drlić, Mirko Krajinović, Milorad Vidović, Luka Vukmanović, Stevo Lazić, V^so Radić, Mladenka Ostojić, Vaso Bunčić, Josip Vukojević, Nikola Bosanac, Stojan Prodanović, Slavko Cicvara, Pero Pavkocić, Pero Filipović, Filip Kovačević, Božo Popara, Ivica Vrban, Dušan Ćasić i Stojan Srdanović. U 3. bataljonu: Rudi Kolak, Nikola Lasić, Grga Sesar, Milutin Vujnić, Nikola Petrović, Milan Milovanović, Miloš Radičan, Đuro Dreković, Dušan Dražić, Sreto Viljanac, Tomo Marić, Lazo Utješinović, Stevo Stanković, Ljuban Prodanović, Milan Vrzić, Ilija Gajić, Miloš Babac, Đuro Vidović, Anton Doležal, Veljko Petrović, Vlajko Gavrilović i Lazo Crnogorac. U 4. bataljonu: Dmitar Zagorac, Teodosije Vujić, Dobrila Blanuša, Đuro Vujaklija, Dušan i Zdravko Uskoković, Milan Uskoković, Dragan Gašparević, Pero Sirovica, Trivun Ogar, Petar Stanić, Ostoja Filipović, Svetozar i Đorđe Puač, Jakov Bosiočić, Petar Zečić, Petar Valanović, Vaso Jorgić i Joco Šljubura. Na neprijateljeve otporne tačke Stevo Petrović bacao je eksploziv i zapaljive boce. Tom prilikom i sam se zapalio i dobio opekotine drugog stepena.

U najtežim trenucima u većine boraca nije se primijetila velika unutrašnja napetost. Što je bila osobina Slavonaca iz sela oko Psunja, Papuka, Bilo-gore i Dilja. U teškim trenucima borbe oni su uvijek bili pribrani i mirni, i malo su govorili. Voljeli su da se povjeravaju, ali i da ćute o onome što bi im moglo naškoditi. Iako nisu bili obrazovani nosili su u sebi bogatu kulturu i mudrost svojih predaka - slavonaca. Pripadali su narodu čije je vjekovno robovanje i stradanje pod tuđinom i domaćim vladama doživljavalo svoj preporod u narodnooslobodilačkoj borbi.

287) Stanko i Stana Bojanić preživjeli su rat i kao penzioneri žive u Okučanima.

288) Poslije oslobođenja Voćina zapaženo je da se veći dio stanovništva hrvatske nacionalnosti držao rezervirano. Zbog toga su preduzete mjere da se po kućama održe posjela i razgovori sa svim ukućanima gdje im se objašnjavala najnovija politička i vojna situacija u zemlji i u svijetu. Na kraju je održan i masovni politički zbor na kome je učestvovao veliki broj stanovnika Voćina i okolnih sela. (Arhiv VII, f. NOP-a, K-907, reg. br. 57-1/14).

Glavni štab Hrvatske obavijestio je Štab 3. operativne zone i 12. slavonsku diviziju da neprijatelj koncentriše snage prema oslobođenoj teritoriji Bosanske krajine, Like, Korduna i Banije da bi napao i zauzeo Bihać i ugrozio Vrhovni štab NOV i POJ, CK KPJ, Predsedništvo AVNOJ-a i Centralnu bolnicu. U vezi sa novonastalom situacijom naređeno je 12. slavonskoj diviziji da sa svojim jedinicama udari po glavnoj željezničkoj pruzi Zagreb - Beograd, radi rušenja pruge i napada na Okučane.^[22]

Za komandanta 16. brigade postavljen je Rade Knežević. U NOVJ od 1941. Bio je komandant bataljona, komandant partizanskog odreda, komandant brigade, zamjenik komandanta divizije i v.d. komandanta divizije. Narodni heroj Jugoslavije.

Za komandanta 17. brigade postavljen je Radojica Nenezić.

²*4) Arhiv VII, f. NOP-a K-937 reg. br. 13/4; K-907 reg. br. 13/4 i K-892 reg. br. 1/1.

[4] u drugoj fazi borbe za Voćin učestvovao je 3. bataljon 12, i 3. bataljon 16. slavonske brigade.

[5] _Arhiv VII, f. NOP-a br. 937 reg. br. 13/4.

^[6]) Arhiv VII, f. NOP-a K-907 reg. br. 57/4, Zbornik, . .., tom V, knj. 11, dok. 80, 137, 143,

145 i 153.

^26g) Arhiv VII, f. NOP-a k-907 reg. br. 5/8.

1 nc

[8] Arhiv VII, f. NOP-a K-907 reg. br. 54/4. M. Jerković: Borbe u Slavoniji za vreme IV

1 r\/:

Arhiv VII, K-907 reg. br. 17/1-19.

[11] Poginula kao politički komesar čete u maju 1943. u Požeškoj kotlini kod sela Ćosinca.

[12] Prema sjećanju Đure Vujaklije. Umro 1983. u Osijeku.

[13] Prema sjećanju Đure Vujaklije.

[14] p_rvj bataljon se nalazio, na osiguranju na liniji Gornji Milani - Đuričić.

Pijanstvo, krađa i dezerterstvo u partizanskim jedinicama kažnjavano je strijeljanjem.

1HQ

^27g) Arhiv VII, f. NOP-a K-907-A reg. br. 1/10.

[17] Arhiv VII, f. NOP-a K-907 reg. br. 1/4.

- 280) zbornik . .., tom II, knj. 7, dok. 274.

²⁸¹) Prema sjećanju Steve Todorovića, borca 1. čete, 2. bataljona - i Pere Dobričića, komandira voda 2. čete 2. bataljona.

1 r\r\

[18] Neprijateljeve snage sastava 1. i 4. bojna 1. gorskog zdruga i njemački 3. bataljon, nastupale su od Pivnica i Malog Popovca u tri kolone. Jurišale su nekoliko puta na odb- rambene položaje 16. i 17. slavonske brigade, ali bez uspjeha i uz sopstvene gubitke. U toj borbi naročito su se isticali zamjenik komandanta brigade Nikola Demonja i politički komesar 1. bataljona 17. brigade, Mirko Bulović.

[19] Prema kazivanju Milana Maroviča, borca 1. čete 1. bataljona 17. slavonske brigade.

[20] Arhiv VII, f. NOP-a K-907, reg. br. 57-1/14.

[21] Arhiv VII f. NOP-a, K-907 reg. br. 57/4, i 57-1/14.

1 1 T

[22] Arhiv VII, f. NOP-a, K-892 reg. br. 2/1 i K.907 reg. br. 26/1.