Jovan Kokot: DVANAESTA SLAVONSKA

Nakon završene likvidacije njemačke posade i oslobođenja Markovca, 12. proleterska određena je u korpusnu rezervu. Napad na Našice počeo je u 7 sati, 18. oktobra, a u napadu su učestvovale 16. i 18. brigada 40. slavonske divizije.

S obzirom na to da ni poslije 48 sati žestoke borbe nije savladana spoljnja odbrana neprijatelja na pravcu dejstva 16. brigade, Štab Korpusa odlučio je da smjeni 16. brigadu a da na njeno mjesto uvede 12. proletersku brigadu.

Nakon što je izvršena smjena između 16. i 12. proleterske brigade, pristupilo se organizaciji napada. Sa 2 bataljona u prvom i jednim bataljonom u drugom ešelonu u 05 sati 20. novembra 1944. godine 12. proleterska je počela žestok okršaj sa neprijateljem i do 7 sati prije podne probila spoljnju odbranu i ovladala prvom linijom. U toku 20. novembra vođena je ogorčena borba za drugu liniju neprijateljeve odbrane. Oslonjeni na veći broj armirano-betonskih bunkera i prelaženjem u protivnapad, njemački vojnici su se očajnički branili. U toku borbe oni su se svestrano koristili stečenim iskustvom i ratnim lukavstvima sa istočnog i drugih frontova Evrope. Do mraka je djelimično savladana i druga linija neprijateljeve odbrane u zahvatu glavne ulice, koja je po dubini imala više armirano-betonskih bunkera i otpornih tačaka. Zbog snažnih protivnapada neprijatelja, kao i fizičke zamorenosti, borci 1, 2. i 4. bataljona bili su prisiljeni da se privremeno povuku za nešto više od 100 metara. Tad je poginuo neustrašivi diverzant iz Podgorača i Markovca, Milan Gredeljević.

Pored njega poginuo je i politički komesar 4. bataljona 12. proleterske NOU brigade Franjo Hemetek Lovac, iz Novske. Žestoka borba sa Nijemcima nastavila se noću. Najžešća, i do tada nepoznata ulična borba za svaku stopu zemlje, za svaki kvadratni metar prostora, za svaku kuću, ulicu, i raskrsnicu, vodila se 21. i 22. novembra u Našicama. Prema iskazima učesnika borbe i svjedočenju očevidaca, može se reći da su borci i starješine 12. proleterske NOU brigade nadmašili sami sebe, jer su činili čuda od junaštva i natjecali se u taktičkim vještinama i ratnim lukavstvima. U upotrebi ručnih bombi i eksploziva, u ratnoj vještini i nadmetanju sa njemačkim vojnicima, borci i starješine 12. proleterske NOU brigade ostaće zapamćeni u istoriji NOR-a Slavonije. Pored organizovanog i vještog vođenja jedinica, bilo je i spontanih juriša od pojedinaca, desetina i vodova. To je bio novi kvalitet u napadu na neprijateljevo uporište u naseljenom mjestu, gdje je inicijativa boraca i nižih starješina došla do masovnog i punog izražaja. U Našicama su borci i starješine masovno primjenili prodiranje kroz otvore načinjene eksplozivom u zidovima stambenih i javnih zgrada da bi iz pozadine napali i likvidirali armirano-betonske bunkere radi sprečavanja vlastitih žrtava. U napadu na neprijateljeve bunkere, svaka četa je organizovala najmanje po 3, a neke i više borbenih grupa naoružanih puškomitraljezima, mitraljezima, protivtenkovskim topovima »džon bulima« (ručni raketni bacač), ručnim bombama i po nekoliko kilograma eksploziva u pakovanju od 500 grama do kilograma. Komandant 12. slavonske divizije Milan Stanivuković, komandanti bataljona Đoko Čanaglić, Luka Krajinović, Mirko Pavković, Stevan Gavrilović i politički komesar Brigade Jovan Kokot, učesnici u uličnim borbama u Našicama, vidjeli su iz neposredne blizine golim okom kako, pod naletom borbenih grupa, padaju armirano-betonski bunkeri jedan za drugim vještinom i brzinom do tada nepoznatom.

Pod zaštitom artiljerijske vatre borci su puzali prema bunkerima, prkoseći njemačkim vojnicima i njihovoj mitraljeskoj vatri. Pa, ipak, u likvidaciji bunkera glavnu ulogu odigrali su borci koji su, uz stručnu pomoć diverzanata, bacili eksploziv na bunkere. Razorna snaga eksploziva imala je veći učinak i od topova i haubice 155 mm. Njemački vojnici, koji su slučajno preživjeli, bili su smrtno uplašeni, bježali su u paničnom strahu, ne shvatajući o kakvom se moćnom i razornom oružju radi. Na taj način za 2 dana i 2 noći uništeno je i razoreno preko 36 armirano-betonskih bunkera sa njemačkim posadama. Prije početka napada na Našice, takav uspjeh nije se mogao pretpostaviti.^[1] U vrtlogu najžešće borbe, njemačke rezerve pokušale su da protivnapadom zaustave zahuktale slavonske proletere, ali je svaki protivnapad bio odbijen bez ostatka, a njemačkoj posadi naneseni teški gubici u poginulim i ranjenim. Cijena uspjeha 12. proleterske brigade u Našicama nije bila mala. Iz stroja je izbačeno 47 starješina. Od toga 11 komandira četa i političkih komesara četa, 18 komandira vodova i 18 političkih delegata voda.^[2] U jurišu na posljednje tačke otpora u centru Našica, poginuo je i popularni komandir čete Vaso Radić. Poslije pogibije, u njegovoj četi ostala je velika tuga i praznina koja se nije mogla nadoknaditi.

Dok je na ulicama Našica ležalo oko 300 njemačkih lješeva, u Pejačevićevom dvorcu 150 mrtvih i 450 ranjenih, 12. proleterska je u sadejstvu sa 18. NOU brigadom zauzela Našice, sem Pejačevićevog dvorca. Ostatak od oko 250 njemačkih vojnika koji su pobjegli u srednjovekovni dvorac, u posljednje i jedino uporište. Oko 16,30 sati 22. novembra 1944. Štab 12. proleterske obavjestio je Štab Divizije da je Brigada izvršila dobijeni zadatak. Likvidacija neprijateljevih bunkera i zauzimanje centra Našica, bio je izričiti zadatak i zahtjev komandanta Korpusa od Štaba Brigade.^[3] U predvečerje 22. novembra 1944. bitka za Našice bila je završena. Sve što se kasnije događalo, tj. do 24. novembra u zoru, bio je samo izraz tehničke inferiornosti i nemoći da se sa oskudnim sredstvima poruše debeli zidovi Pejačevićevog dvorca i dovrši agonija dijelova njemačke 2. brigade.

U razbijanju neprijateljevog odbrambenog sistema u Našicama, ne može se osporiti glavna uloga 12. proleterske NOU brigade. U likvidaciji oko 36 armirano-betonskih bunkera i drugih brojnih tačaka otpora u Našicama, sem Pejačevićevog dvorca, 12. proleterska brigada ispoljila je najviši stepen taktičke vještine i borbenog iskustva, kako u uličnim borbama tako i u borbi prsa u prsa s njemačkim vojnicima. Štabovi bataljona, komandiri četa, vodova i desetina, pokazali su se kao pravi majstori u poznavanju taktičke vještine, ispoljavanju inicijative i u primjenjivanju originalnih taktičkih postupaka. U toku borbe sa njemačkom odbranom, ofanzivni duh boraca trajao je 50 sati bez spavanja i odmora. Do danas niko nije objasnio od kuda tolika ljudska energija i žrtvovanje, tolika upornost i vještina u vođenju borbe u kojoj su, čak, i njemački profesionalci, bili nadmašeni, te moralno i vojnički poraženi. Na osnovu rezultata postignutih u borbi, može se sa sigurnošću tvrditi da je 12. proleterska brigada u Našicama bila na vrhuncu svoje vojničke moći, taktičke i borbene zrelosti. To što Pejačevićev dvorac, kao jedina otporna tačka, nije likvidiran i poslije tri pokušaja 23. i 24. novembra, ne može se pripisati borcima i starješinama 12. proleterske, jer, uzroke treba tražiti na drugoj strani.

Prije napada na Našice, nije dovoljno analizirana organizacija sistema neprijateljeve odbrane, broj i kvalitet armirano-betonskih bunkera, organizacija njegovog vatrenog sistema, a posebno taktički značaj Pejačevićevog dvorca. U prvoj fazi napada na Našice, 18. i 19/20. novembra 1944. izgubljeno je dragocjeno vrijeme, jer, za 48 sati borbe, nije bila probijena prva linija neprijateljeve odbrane. Lokaciji Pejačevićevog dvorca, koji je izolovan od stambenih blokova, ograđen betonskom i željeznom ogradom, nije poklonjena ona pažnja koju taj objekat zaslužuje. Ako se tome doda još i to da je teren oko dvorca bio miniran, te zaštićen i kontrolisan sistemom mitraljeske zaprečne vatre, slika je još jasnija. Ne treba zaboraviti ni to da je 12. proleterska brigada dok je stigla do zidina dvorca, izgubila skoro 50% od svog starješinskog sastava: komandira četa, vodova, desetara, političkih delegata i komesara četa. Dok je u centru Našica prolazilo vrijeme da se u dvorac prodre dejstvom jedne haubice s ograničenim brojem granata, na osiguranju napada od Donjeg Miholjca i Osijeka na kanalu Vučica, odigravala se prava ratna i ljudska drama. Neprijatelj je, uz podršku tenkova i aviona, jurišao na Osječku, Češku, 4. i 16. brigadu. Cilj njegovih juriša bio je da, bez obzira na pretrpljene gubitke, prodre u Našice i oslobodi grupu zabarikadiranih njemačkih vojnika u Pejačevićevom dvorcu. Jedinice na osiguranju vodile su neprekidne i iscrpljujuće odbrambene borbe punih 6 dana i 6 noći. Upornost s kojom je neprijatelj napadao, nije se prekidala ni noću, A to se u toku rata rijetko dešavalo, i samo tada, kada je u pitanju bila njemačka posada. Nakon povlačenja 2. i 3. bataljona 16. slavonske brigade sa osiguranja bez odobrenja pretpostavljene komande, čitav sistem odbrane bio je potpuno narušen. Njemačkim tenkovima bio je otvoren put, te su oni oko 5 sati, 24. novembra sa 1500 njemačkih vojnika ušli u Našice.

U tom trenutku začelje 12. proleterske brigade povlačilo se iz Našica. Tako se završila našička epopeja, koja je trajala punih 150 sati, ili nepunih 7 dana i noći. Iako našička operacija nije krunisana likvidacijom Pejačevićevog dvorca, u Našicama su stečena dragocjena borbena iskustva. Koliko je god bilo veliko junaštvo boraca u likvidaciji njemačkih bunkera, još veću upornost i junaštvo ispoljili su borci i starješine u borbi sa njemačkim tenkovima i pješadijom na prilazima Našicama. U tim borbama njemačkoj pješadiji i oklopnim jedinicama naneseni su teški gubici. Stečena iskustva su raznovrsna i bogata po svojim sadržajima, da zaslužuju dublju analizu i izučavanje. Među borcima koji su ispoljili retke primjere junaštva, požrtvovanja i borbene vještine, nije lako naći najboljeg pojedinca, jer su svi bili jednako hrabri, jednako vješti i jednako prvi i najbolji. Međutim, ne može se biti hrabriji od Milana Gredeljevića, komandira Diverzantske čete, Ostoje Filipovića, Ivana Moslavca, Joce Šljubure, Dušana Marelja, Stojana Prodanovića, Stevana Gavrilovića, Vlade Vukovića, Dušana Kneževića, Svetomira Jovanovića, Rade Crnobrnje, Živojina Nićivojevića, Steve Jagodića, Laze Borovčanina, Rajka Obradovića, Nikole Budića, Milana Gavrića, Ivice Baziljevića, Veljka Lukeča, Andrije Grudanića, Pavla Zakšeka. U toku borbe Zakšek^[4] se privukao bunkerima preko brisanog prostora, a zatim je bacio jednu za drugom 50 ručnih bombi i potpuno sam zauzeo tri armirano-betonska bunkera. Joco Šljubura, komandir 1. čete u 3. bataljonu, tri puta je predvodio četu u jurišu, i tom prilikom bio ranjen. Luka Krajinović, komandir 1. čete 1. bataljona, Vojin Kapelac, komandir 3. čete, 3. bataljona, Dušan Marelj, komandir 2. čete 3. bataljona bili su, takođe, ranjeni u jurišu na neprijateljeve bunkere.

Ovom broju istaknutih boraca i starješina treba dodati i stotine drugih, koji su prkosili smrti i Nijemcima. Grupa od 20 beogradskih skojevaca, koja je u 12. proletersku brigadu došla u septembru 1944. isticala se u jurišima na bunkere. To su bili: Milutin Radisavljević, borac visokog rasta koji se u borbi nikada nije saginjao. U Našicama je predvodio grupu bombaša i diverzanata. Beogradski skojevci, bivši zatočenici logora smrti na Banjici, imali su svoj veliki dan u Našicama. Oni su svi do jednog željeli da osvete banjičke žrtve, masovna strijeljanja na Jajincima, žrtve na Sajmištu i sve one koji su u ruševinama bombardovanog Beograda poginuli 6. aprila 1941. U grupi beogradskih skojevaca, pored Milutina Radisavljevića, isticali su se još i Svetomir Jovanović, Miodrag Gatalica, Ljubiša Krunić i drugi.

^[1]) Do napada na Našice nije se pouzdano znalo da su borci pronikli u sopstvenu psihu, u svoje i borbene postupke svojih drugova. U Našicama su to potpuno potvrdili. Ideju o upotrebi eksploziva lansirao je još 1943. Josip Antolović, tadašnji komandant 12. brigade. Međutim, tu taktičku novinu tek u Markovcu i u Našicama borci 12. proleterske uspjeli su masovno da primjene i usavrše.

^[2]) Zbornik ..., tom V, knj. 36, dok. 102.

^[3]) Komandant 6. udarnog korpusa, pukovnik Mato Jerković izričito je zahtjevao od Štaba 12. proleterske brigade da slomi neprijateljevu odbranu i zauzme centar Našica. To je bio njen isključivi zadatak.

[4] pavle Zakšek, borac 2. čete 4. bataljona 12. proleterske slavonske NOU brigade.